Gatazkaren ezaugarri nabarmenetako haren bilakaera da, hots, nola aldatu ziren gatazkaren zergatiak eta protagonisten nahimenak. XV. mendean barneratu arte, nobleen arteko areriotasuna eta jaun izateko asmoa zutenek tokiko edo eskualdeko esparruan egin zituzten mugimenduak ziren gatazkaren ezaugarri behinenak, hiribildu eta bailarak bereganatzeko edo komunitate horien barnean norberaren aldeko bando eta multzoak sustatzeko ahaleginaz gain. Horren adibide ona da Lenizko haranean XIV. mendearen azken hamarkadatan Oñatiko jaunaren eta Arrasateko hiribilduaren artean sortu ziren tirabirak (Achon, 1994, 75 or. eta hurrengoak). Adibide horrek, era berean, ahaide nagusien eta hiribilduetako biztanleen nahimenak elkarren aurkakoak zirela erakusten du eta hiribilduetako biztanleak bakoitzaren ingurunean jaurgo kolektibo gisa jokatu zutela.
Hain zuzen, Gipuzkoako kasua gatazkak izan zuen bilakaeraren adibide paradigmatikoa da, non protagonistek lurraldearen baitan batzeko joera argia izan zuten. Leinu bandokideen kasuan indarrak batu zituztela esan daiteke. Horrek argi erakusten du bazutela kolektibo izaera, jaurgoan oinarritutako estamentu gisa jokatuz. Orobat, hiribilduak Ermandadetan antolatu ziren eta horrek argi erakusten du bertako patriziatua errealitatearen eskualdeko ikuspegia gainditzen hasi eta beren burua nagusien beharrik gabe babesteko gai zirenaz konturatzen hasiak zirela. Agian, horrek guztiorrek, agerian uzten zuen bandokideen kode moralaren eta hiribilduetako antolaketa korporatiboaren arteko bateraezintasuna. Hiribilduetako antolaketa auzoaren nozioan oinarritzen zen eta funtsezko funtzio ekonomikoak garatzea (batez ere, merkataritzakoa) ahalbidetuko zuen bake soziala mantendu nahi zuten.
Modu horretan, gatazkaren leitmotiv nagusia lurraldea sozialki eta instituzionalki antolatzeko bi ikuskeren arteko borroka bihurtu zen pixkanaka. Ahaide nagusiek lotura pertsonalen sare egituratu bat garatuz eraikitzen zuten antolaketa hori eta hiribilduetan barneratzen zuten hiriko bando eta multzoak eratzeari eta lurraldeko gizonengan zuten nagusitasuna aplikatzeari esker. Beren burua jatorri gisa ikusten zuten, komunitateko gainerako biztanleak adarkatuko zituen enbor modura. Horregatik, jauntxo izaera aldarrikatzen zuten erregearen aurrean bitarteko izateko gaitasuna eskatzearekin batera. Horrenbestez, hiribildu edo ermandadeei edozelako aginte-moduak emateari uko egiten zioten eta, era berean, haien izaera hiriko patrizioekin parekatuz gizartean egindako edozein alderaketa errefusatu egiten zuten (Achon 2006, 234. or.).
Eredu horren aurrean, hiribilduek bestelako eskema bat irudikatu (eta gauzatu) zuten, non kontzejuak izango ziren protagonista nagusiak tokiko eta eskualdeko espazioetan. Eskema horren hedapen gisa, hiribilduak Ermandadeetan batu ziren, modu horretan, probintziako espazioa zuzentzeko asmoz. Gainera, Batzar Nagusiei esker egitura hori instituzioetara eraman zuten eta haien konpetentziak Ordenantza-koadernotan gauzatu zituzten, gero eta zabalagoak eta zehatzagoak zirenak.