Lexikoa

ZELTAK

Mende batzuk igaroak ziren iberiar herriak deitutakoak Pirinioetako ibar askotan eta ondoko lautadetan , bereziki Gallego, Cinca, Segre eta Ebroren erdialdean, finkatu zirenetik. Burdin Aroan, orain zelta izen orokorrarekin ( grekeraz keltoi, latinez celtae) ezagutzen ditugun inbasore berriak azaltzen hasi ziren. 

Jende etorrera mugimendu honek hainbat mende iraun zuen. Zalantzarik gabe, herri indoeuroparra ziren. Euskal eta zelten arteko lehen topaketa Garonaren inguruan gertatu zen. Plinio eta Plutarkok adierazten duten akitaniarrak zeltei atzera egin arazi zietela eta Espainia itsasoz inbaditzea behartu Portugal eta Bizkaiko Golkoko mendebaldeko itsasbazterretan lehorrera araziz. Baino, egia esan, mendeetan zehar, talde zeltikoak Ger, Lannemezan edo Ariége eskualdetan kokatu ziren: belendioak. 

Gaian ospe handiko jakituna den Bosch Gimpera irakaslearen ikerketa zehatzetatik zelten migrazioak hainbat alditan gertatu zirela ondorioztatu daiteke. Lehenengoa, Hego Alemaniako errausketa-ontzien zelten eskutik K.a. 900 eta 800. urteen artean gertatu zen, egun lur katalanak diren lurretara iritsiz. Sasoi honetan Akitaniako euskal lurretan sartu omen ziren. Bigarren sasoian, hainbat alditan egina, Alemaniako erdialdean, Holandan eta Belgikan jatorria duten jendeak etorri ziren. Lehen aldian beroiak iritsi ziren eta Ebroren bazterrean finkatu ziren. Errioxan dagoen  Briones izeneko herriak gogoratuko lituzke. Lehen sasoi honetako beste talde batzuk, K.a. 700 eta 650. urteen artean, Miranda- Pancorbo bidean aurrera jarraitzen dute Gaztelako ordokian sartuz. 650 eta 600. urteen kokatzen da bigarren sasoiko taldeen sarrera germaniar zinbrioak aurrelariak izanik. K.a. 600an gutxi gorabehera belgiarrak iritsiko dira, zeintzuetatik suessioak eta autrigoiak euskal lurretan finkatuko dira. Beti ere Bosch G. diona jarraituz nerbioiak talde germaniarrak Nafarrotik Pancorborako bideko zenbait luku hartu zituzten euskal lurretan hedatuz kantabroen artean eta Gaztelako ordoki osoa eta Jalon ibaiaren bailara mendean zutelarik. Gerora bakzeo eta arebako izenez ezagutuko direnak

Zeltiar jendeak sendia, azienda, puska, traste eta mota desberdinetako abereez osatutako aldra karabanetan mugitzen ziren. Liskarrak, batzuetan armen bidez konpontzen ziren, besteetan pasabide askeko hitzarmenen bidez, denboraldiko edo betirako kokatzeekin, larre lagapenarekin, aterpeekin, eta abar. Zalantzarik gabe Garonaren eskuinaldea zelten eskuetan geratu zen. Orregatik sartu ziren zenbait talde Barduliara iritsi ziren Villarcayoko eskualdea okupatuz non Segontia Paramica (Següenza del Paramo) izeneko gotorlekua eraiki zuten lur horietatik bidaliak eta itsasbazterrean finkatzera behartuak izan ziren  koniskoetatik defendatzeko. Zenbait pertsona eta talde bakanak Kantabriako eta barduliar lurretan kokatu ziren bertakoekin nahastuz. 

Beroiak behinbetiko Errioxan finkatu ziren, euskal guneak dituen ibar menditsuetan, euskal-zeltiar populazioa sortuz. Sosetik, Sausetik, aurrera Orreagatik Mirandako bidean talde txikiak utzi zituzten suessioak bizi ziren orain. Etxaurin (Nafarroa) beste talde zegoen. Nerbiodar talde txikia bere izena gogoratzen duen, Nerbioi ibaiaren arroan kokatu zen; ez gara Bilbotik igarotzen den Ibaizabal ibaiaz ari baizik eta bere ibaiadarraz. Akitaniako Tolosako eskualdetik barna  bailara menditsurantz garunioak eta belendioak sartu ziren. Egungo Euskal Herriarekin mugakideak diren lurretan zeltiar kulturaren aztarnak topatu dira. 

Zeramikaren ezaugarria ildaska paraleloak eta erliebezko lokarriak apaingarri izatea da, Sena (Huesca), Roquizal de Rullo (Zaragoza) eta Las Escondinaskoak erakusten duten bezala, geldileku guzti hauek Euskal Herriaren ekialdean. Etxaurin (Nafarroa), Euskal Herriaren erdi-erdian, zeltarren nekropoli bat aurkitzen da, ziurrenik  bertan finkatuak ziren suessioena. Nekropoli zeltiarrak lurrean hondeatutako errausketa-hilobiak dituzte. Urnenfelder (errausketa-ontzien zelaiak) deitutako Hallstatt kultura zeltiarra Piriniar istmoaren beste muturrean aurkitzen da, kataluniar lurrean. 

III. mendean iberiar talde batzuk, zeltiarrak hartaratuta,  Goi Aragoi aldera emigratu zuten eta, Pirinioak igaroz, Akitaniako lurretan sartu ziren. Euskal-zeltiar talka honetan Euskal Herriak galera handia jasan zuen. Zalantza barik, lur onenak inbaditzaileen menpe geratu ziren. Akitania eta Bardulia izan ziren kaltetuenak. Azken honetan tribu autrigoia kokatu zen bertakoekin nahastuz. Beroiak hartutako lurrak galdu zituen Baskoniak eta ilergeteak Huescako eremu zabaletan finkatu ziren. Sos eta Zangoza inguruan finkatu ziren suessioak Navardum eta Berdunen gotorlekuak eraiki zituzten Nafarroako eskualdeko eta Beral ibaiko biztanleengatik defendatzeko (-dun atzizkiak gotorlekua esan nahi du). VI. mendean zeltiarren boterea  bere aldi gorenera iritsi zen, baino K.a. II. menderako zeltak Euskal Herrian beretuta zeuden. Emaitzen arabera Bolkaeak, Errutenioak, Belendioak eta Garunnioak  ziren Garonako eskuin aldeko biztanleak. Tolosateak zelta eta euskaldunen arteko nahasteka izango lirateke. Ezker aldean iberiarrekin nahastutako euskal leinuko populazioak mantentzeko lirateke. Herri hauek ubiskoak, tarusateak, auskioak, elusateoak, onesioak eta taruskoak izango lirateke.  

Lehen aro historikoetatik aurrera Garonaren ertzek zelten (galiarrak) eta akitaniarren (euskaldunak)  arteko muga osatuko lukete. Euskal Herriaren mendebaldean, itsasoaren ondoko mendi garaienetan, kantabroak finkatzen dira. Itsasbazterra, Ibaizabalen bokaleraino (Bilbo) bitariko talde euskaldun-zeltiarra, autrigoiena da. Gainontzeko itsasbazterra, Baionaraino, euskal tribuen eskuetan geratu zen- karistioak, barduloak eta baskoiak- baino Adurren ingurunetan kokosateak eta tarbelliseak daude, zeltak izatez, Landetara eta Bearnora hedatzen direnak, bereziki ibaien beheko aldetan. Goiko arroetan euskaldunak jarraitzen dute biztanle bakarrak izaten, adibide sibusateak (zuberotarrak, erderaz souletines), oskidateak (Ossau), bigerrioak (Bigorra) eta baskoiak (Donibane Garazi). Beroaiak Tiron, Glera eta Najerilla ibaien beheko aldean kokatu dira. Zenbait talde, adibide suessioak, nerbioiak eta autrigoiak ia bere osotasunean beretuak dira. Aragoi Garaiko bailarak euskaldunak mantentzen dira, baita hizkuntzan ere, iberiar elementu batzuk bereganatuekin, batez ere historikoki Sobrarbe, Ribagorza, Aran bailara (“arenosioiak”), Pallars, Andorra “andosioiak” eta Urgell Garaia deituko diren eremuetan. Bosch Gimperaren ustetan, Pirinioetako hegoaldean, Pirinioetako puska oso-osorik mantentzen da gergistaioekin eta agian zeltiarren kutsuarekin, Ripollès eta Garrotxan ausozereteak eta ausetanoak Vic eskualdean eta Gironan. Aldiz, itsasbazterreko herriak eta Segrearen erdialdeko arroak ez dute jadanik aurreko populazioaren aztarnarik. 

Egungo euskal hiztegiak baditu zeltekin lotu daiteken zenbait kutsu, adibide trikuharrien izenetan, triku-arri, trego-arri autrikoiak edo autrigoiak gogorarazten dituztenak; armorkora eta murko, trikuharria deitzeko beste era bat, armorikarrak edo zeltiar bretoiak oroitu lituzketenak. Jakina da leku guztietan inbaditzaile eta atzerritarrei mespretxuzko izengoitiak jartzen zaizkiela eta hortik ez da harritzekoa murko  eta triku hitzak erabiltzea “pertsona oiesa” adierazteko naiz eta trikua erinaceinae izen zientifikoko  piztia ere baden, erabilera hori zurituko lukeena. Murko hitzak “tupina, gurbil, pitxerra” ere esanahi du. Zeltiar inbasioen azken emaitza Euskal Herriaren ipar eta hegoaldean bi herri boteretsu eta arriskutsuak osatzea izan zen, galiarra eta zeltiberiarra.