Auñamendi Eusko EntziklopediaFund Bernardo Estornés Lasa

Migrazioek gizakia sortu eta gizateriaren historia posible egin dute. Batzuetan edo ia gehienetan behartuta, beste zenbaitetan nahita, baina egungo ekosistema (ekonomikoa, soziala eta kulturala) jendarteek eremu ezberdinen aurrean burutu dituzten egokitzapenen ondorio da. Xabier Letek zioen moduan "gizonak badu inguru latz menderatzeko premia". Premia izateaz gain, salbaziobidea izan da ere. Bilakaera geldoak gizarte baldintzak eraikiz gain, gizakia bera sortu du. Ekimen honetan, lurralde joan-etorriak ekidinezinak izan dira; lurraldeak humanizatu dira eta prozesu berberean gizakiak bere izaerara inkorporatu du natura. Hori da hominizazioaren abiapuntua: beraz, migrazioen historia gizakiaren historia da. Afrikan hasita duela 1,8 milioi urte, mundu azaleko baldintza guztietara egokitu da gizakia migrazioen bidez.

Migrazioak, beraz, etengabeak dira, histori fenomenu konstantea. Garaian garaiko baldintzek ekarriko dituzte gero berezitasun ezberdinak. Administrazio ikuspuntutik immigrazioa edozein lekualdeta izan ahal delarik, epe ertain-luze eta gizarte-aldaketa luzea suposatzen duen mugimenduaz arituko gara. Gainera, egungo perspektibatik, immigraziotzat askotan bakarrik Estatuen artekoak baino ez dira ulertzen, baina Estatuen barneko migraziorik gabe ezin da esaterako industrializazio garaia ulertu. Horretarako, hurrengo lerroetan, migrazioen era historikoak, modernotasunaren baitan gertatukoak batez ere, migrazioak ulertzeko dauden teoriak eta gaur egungo gizarte kulturanitzetan integrazioaz uler genezakeenaz arituko gara.

Castles eta Kosack aditu ospetsuen esanetan hiru aro izan dira migrazio eretan: aro modernoaren aurretikoa, aro modernokoa eta oraintsukoak. Migrazio aurremoderno gehienak antigualetik hasita behartuak izan dira, hala arrazoi demografiko eta erlijioso nola aurkikunde edo esklabutzaren oinarritu egin izan direlarik. Aldaketa ekologikoak eta jakien eskasiek ere hainbat mugimenduren atzean dago.

Migrazio modernoetan beharraren garrantzia galtzen ezbada ere, borondate-faktoreak ere agertzen dira. Estatu-nazio modernuaren sorrerak, influentzia eta kolonizazio prozesuak hedatu aldera, migrazioetan politika espansionista egiteko beste era eraginkor bat aurkituko du. Modernoetan erabakiorra da industrializazioak ekarri zuen gizarte-aldaketaren isla. Industrializazioak, alde batetik, herrialdeen baitako biztanlegoa mugiarazi zuen eta, bestetik, biztanlegoaren zati bat beste herrialde batzuetara joaten bultzatu zuen, gehienetan itsasoz bestaldera, herrialde barruan ez baitzegoen denentzako tokirik. Aro modernoan, 1850tik 1920ra artekoa eta Bigarren Mundu Gerlaren osteko migrazioak bereiztea oso ohikoa da. Lehenak, Estatu Batuak, Zelanda Berria, Australia eta Kanada bilakatu zituen immigrazio herrialde klasiko gisa. Bigarrenetan, oso garrantzizkoak izan ziren esaterako Europako baitakoak.

Oraintsuko migrazioak, 1980 urtetik geroagokoak, aro berri bat zabaltzen dute. Migrazio mugimenduak sasi-geldituak zeuden petrolioaren ondorengo krisi ostean, eta berriro martxan jartzen dira Washington-eko kontsentsuaren ondorioz Latinoamerikako herrialde ugari pobretzen denean (1982) eta Berlin-eko harresiarekin sistema sozialista bertan behera erori ondoren. Migrazio mugimendu hauen kausen artean mugikortasunerako erreztasunak eta migrazio-sistemen ugaritzea leudeke. Nolanahi ere, barne-migrazioak oraindik ere kanpo-migrazioak kopurutsuagoak izanda ere, bigarrenak dira, benetan, gizarte- eta politika-arreta jasotzen dutenak.

Garai bakoitzeko migrazio-erez gain, jazarpenak, diasporak, konkistak, mugimendu behartuak, erbesteak, errefuxiatuenak, goseteek eragindakoak eta beste forma batzuk diraute.

Teoriak sendotu aurretik oso ezagunak dira bi ekarpen. Lehena, Ravensteinek burutu zuen, eta esperientzia enpiriko ugari bildu ondoren "migrazioen lege" erara aurkezten zituen. Interesgarriak dira, egun gertatzen direnekin gonbaratu aldera: migrazio eta distantzia ibiliaren artean harremana somatu zuen, hainbat eta distantzia luzeagoa hainbat eta migrazio kopuru txikiagokoak eta alderantziz; epeka gertatzen zirela adierazi zuen, lehenengo barnekoak; arruntagoak ziren landa guneetatik gune urbanoetatik abiatzen zirenak baino; gizonezkoenak zirela; eta beste kausa ugari egon arren, zalantza barik migrazio ekonomikoa zen erabakiorrena.

Honen ostean, mekanismo automatiko sinpleetan oinarritutako ikusmoldeak proposatu ziren, ospetsuena, push-pull faktoreei zegokiena. Ba omen daude zenbait ezaugarri gizarte bateko kideak espulsatzeko (push faktoreak) eta beste zenbait erakargile (pull faktoreak) beste gizarte batean. Muga nabarmenak ditu azalpen era honek, horregatik interesgarriagoa da beranduagokoetara jotzea.

Migrazioen inguruan teoria ugari dago, baina bitan bereizten dira oro har: edo gizakian edo gizarte-egituran oinarritzearen arabera. Hots, faktore pertsonalago edo sozialagoetatik abiatzearen arabera. Horrez gain, teoriek, alde batetik, migrazioak zergatik sortzen diren aztertzen dute eta, bestetik, nola eta zergatik mantentzen diren.

Sortzearekin hasita eta indibidualetan oinarrituta, azalpen mota honetako abiapuntuan gizaki arrazional bat dugu, eskura dituen aukera guztien aldeko eta aurkako ondorioak aztertu ondoren, aproposenaren alde egiten duena. Eragile arrazional honek ez du gizarte eraginik eta bere onura bakarrerako egokiena dena hobetsiko du. Ikuspegi hau berrikusten ari da, esaterako emigrazioaren ekonomia berriaren ikuspegitik, migrazioak indibidualetik gutxi dutela esanez eta familian, ez gizakian, erabaki-gunea jarriz. Kasu horretan aukera arrazionala familiak egingo luke, migratzailea familiarako egokiena izango den kidea aukeratu edo ia izendatuz: agian, egungo emakumezkoen migrazioetan gakoa emakumeak familiarekiko duen lotura zurrunagoan egon liteke, zailagoa baita emakumeak familiarekiko duen konpromezua apurtzea edo erremesen diru-bidalkeari uztea. Teoria biak teoria ekonomiko neoklasikloan eta ikuspegi mikroekonomikoaren baitan kokatzen dira. Lehenak, migrazio-fluxuak proiektu indibidualen metaketa gisa ikusten ditu; bigarrenak, familiek arriskuak ekiditeko hartzen dituzten erabakien metaketa modura.

Azalpen sozialagoetan, eragin-gunea gizarte-egituran jartzen da, eta perspektiba honetatik migraria ingurua kontrolpean ez duen eragile baldintzatua da. Komunikazioaren analogia bat eginez, indar eragile batzuen ondorioz -ekonomikoak, sozialak, politikoak, kulturalak,...- migrari indibiduala nonbaitetik igorria litzateke eta beste nonbaiten hartua. Kontua da nola sortu den komunikazio kanala eta baita kodea ere. Hau da, gune igorle eta hartzailearen artean ba ote dago loturarik ala migrazioak norabiderik gabekoak dira? Egotekotan, zer-nolakoa eta zeren arabera? Ikusmolde honen arabera, egitura-indarrak, migrari potentzialarentzako ikusezinak izanda ere, nagusi dira, hala hasieran -migratzeko erabakia hartzean- nola bitarte eta amaieran -gizarte berri batean kokatzean-. Egitura nagusi eta neurri batean gizakia txontxogilo, gizakiarentzako erabakiak sistema sozialak aurre-hartuak dituelako.

Ikusmolde estruktural honetan azalpenak ugariak dira, baina pare batera mugatuko gara. Oso ezaguna da lan-merkatu bikoiztuarena. Azalpen honen arabera kapitalismoak lanak kualifikazio continuum batean jartzeaz gain, bikoiztu egiten ditu bi sare paralelo eta osagarritan. Sare bat gizarte hartzailearen kideentzako litzateke; bestea, etorkinentzako. Lehenean, lan erosoenak, kualifikazio handikoak, ondo ordainduak leudeke. Bigarrenean, ostera, penagarriak, txarto ordainduak, arriskutsuak eta prekarioak. Bikoizketa honek lan-merkatuan etorkinak bizitzen duten egoera urratua erakusten du: langabezi-tasa handiagoekin, lan iragankorretan, mugikortasun ezeko sektore bereizietan kontzentratuta, eta ordutegi, baldintza eta soldata txarragoekin. Lan merkatu bikoiztu honi esker ulertzen da krisi eta langabezi garaietan ere etorkinen beharraren iraupena. Bikoizketak eta lan merkatu bereiziek oso eragin handia dute langilegoaren batasun zailduan, zeren alde batetik bikoizketa hau oso funtzionala zaio kapitalismoari eta langilegoaren baitan, klase eta infraklase bat sortuz, batasuna ezindu egiten da.

Egitura ikuspegien artean mundu-sistemaren teoria marxista daukagu ere, Wallerstein adituak garatua. Migrazioak kasu honetan kapitalismoaren garapen eta ekonomi merkatuaren hedatzeak dakartzan egitura-aldaketen emaitza dira. Aginte politikoak zeresan handia du prozesu honetan. Wallersteinen aburuz nazioarteko migrazioak ziklo historiko luze baten baitan ulertu beharra dago, XVI mendetik hedatu den mundu merkatutik. Ekonomi-harreman kapitalistak herrialde ez kapitalista periferikoetaraino sartu izanak migratzeko prest legokeen biztanlego mugikorra ekarri du. Prozesu luze honetan, enpresa kapitalistak aukera hobeak bilatzeko periferia pobreetako herrialdeetara bideratu ziren, horretarako sistema kolonialaz ere baliatu zirelarik, eta azkenik gobernu neokolonialak ere erabili zituzten. Saskia Sassen-en hitzetan mendebaldeko herrialdeetan industrien gainbeherak eta mundializazio prozesuak metropoli handiak hiri global bilakatu ditu, nazioarteko ekonomiaren estrategi gune izango direnak, eta honelako hiriek bi eratako etorkinak behar dituzte: alde batetik, kualifikazio handikoak eta kualifikaziogabeak. Batzuk zerbitzu berezietarako; besteak, aurrekoen eta dagokion gizarteko klase ertainen etxe- eta zaintza- premiak asetzeko.

Eta, zergatik mantentzen dira migrazioak? Teorizazio berri batek galdera honi erantzun gura izan dio, Massey-ren eskutik. Ikusmolde honek migrazio sareak aztertzen ditu. Migrarien sareei esker, migrariak, aspaldiko migrariak eta migrari potentzialen artean harreman sozialak sortzen dira, eta gainera hala adiskidetasun nola familia loturetan oinarrituta jatorria eta heltokia biltzen dira. Sare hauek noski migrazioaren noraeza, izua, arriskua gutxitu egiten dute eta hala informazioa nola gizarte berrian moldatzea errazten dute. Sareak erabakiorrak dira migrazioen kudeaketan, beraiei esker politika mugatzaileak gainditu daitezkeelako eta neurri oso handi batean fluxuen kopuruak kontrolatzen dituztelako. Aditu ugarik esandakoaren haritik, sareen ikuspegiak eta baita migrazioaren ekonomia berriarenak migrazioen kausak ez direla errazak eta normalean metatu egiten direla erakustera ematen du. Hori bai, behin martxan jarrita nazioarteko migrazioaren mekanismoa berez autoelikatzen da, horretan sareak eta familiak oso garrantzizkoak direlarik.

Migrazioa eta garapenari buruzko hainbat hausnarketa garatu da eta honetaz aditu oso interesgarria Bob Sutcliffe da. Sutcliffen ustetan, migrazioa garapenaren galga dela esaten denean "burmuinen ihesa" edo "talentuaren hemorragia" bezalako tesiez hitz egiten da, zeintzuetan zoritxarreko transferentzia ezartzen den herri pobreetatik aberatsen mesederako. Egia da horrela dela sarri, mundu mailako lan merkatua bi mailatan banatzen delako: maila kualifikatuan merkatu hau nahiko libre eta globala da; ez kualifikatuan, estatu barnekoa eta oso mugatua. Baina, burmuinen ihesa galera bat den arren, tentuz ibili behar da, zeren ez da egia pertsona kualifikatuen esistentzia soilak garapena ekarriko duenik, askotan herrialde atzeratuek bere pertsona kualifikatuak modu eraginkorrean inkorporatzeko duten zailtasun edo ezintasunagatik emigratzen dute hauek eta. Batzuetan pertsona ez kualifikatuen galera da garrantzi handiagokoa, gizarte horretako nekazaritza eta beste sektore estrategiko batzuk desmantelatu egin daitezkeelako.

Beste uste batek garapenak immigrazioari galga jartzen diola dio, beraz herrialde pobreek garatuta immigrazioa berez jaitsiko litzateke. Ideia hau oso errotua dago eta migrarien jatorrizko herrialdeen garapena azkartzeko aldarriak agertzen dira. Baina herrialde bateko garapen maila eta bere migrazioaren artean koerlazio eskasa dago. Pobrezia ez da migratzeko arrazoi bakarra, garrantzi haundiagoa dute aukeren ezagutzak eta horregatik badirudi uste denaren kontrara garapenak migrazioa bultzatu egiten duela.

Migrazioak garapena sustatzen du, baina batez ere diru-bidalketen bidez. Etorkinek jatorrira bidaltzen duten dirua gainontzeko laguntzak baino kopurutsuagoa da egun. Baina ez da nahikoa, eta, batez ere, ez da bidezkoa familien diru bidalketak nazioarteko justizia eza konpontzeko bitarteko bilakatzea. Munduko errentaren erredistribuzio mugatua ekarri du diru-bidalketa honek, beraz. Kopurutsuagoa izan dadin, migratzeko askatasun osoagoa beharko litzateke.

Garapenak, esan moduan, beraz, badirudi migrazioaren sustatzea dakarrela. Nazioarteko ekonomiak ugaritzen dituen kontaktuak migrazioak txikitu ezezik, ugaritu egiten ditu, zeren behe mailetan eraikitzen diren bezalako sareak dakartza garapenak, eta ondorioz mugimendu seguruago eta kontrolatuagoak ahalbidetzen ditu sektore kualifikatuetan. Badirudi, epe laburrean garapenak migrarien gutxitzea ekar lezakeela, baina luzean normalean ugaritzea.

Perspektiba ekonomikoak neurri batean gizarte-integrazioa permititu edo ezintzen du. Gizarte-integrazioan arlo ekonomikoak eta hiritartasuna lortzeko bideak elkarreragiten dute. Horrela, ez da antzekoa izango ius soli-an edo gastarbeiter logikan oinarritutako moldatzea. Lehenak, dagokion estatu-lurraldean jaiotakoak bertakotzat hartuko ditu eta, bigarrenak, ordea, "langile gonbidatu" modura ikusita, ez ditu sekula berezkotzat hartuko. Beraz, immigrazio eta integrazio politikak garrantzi ezinbestekoa dute immigrariak zabalik edo itxita izango duen balizko ibilbiderako.

Kultur integrazioari dagokionean, egun ikusmolde konplexuagoak erabiltzen diren arren (kulturaniztasuna, kulturartekotasuna) eta normatiboki integrazio bera ere hartzaile eta heltzen direnen artean aldebiko elkar egokitzapen modura ulertzen bada ere, abiapuntu gisa oso interesgarria da Berry-ren eredura jotzea.

Berryk lau egoera aipatzen ditu jatorrizko pautak mantendu eta beste talde kultural ezberdinekin harremana mantentzearen arauera. Errealitatean, lau egoera hauek ez dira errealitatean hain garden agertzen, nahasita baino, baina erreferentzi modura oso interesgarriak dira. Integrazioak gainontzeko taldeenganako harremanak eta norberaren identitatea mantentzea eskatuko luke, nahiz eta askotan integrazio forma honek asimilaziotik asko duen. Asimilazioak norberaren kultur-pautak ahaztu eta ordezkatzea dakar. Asimilatzen denak gizarte berriko erreferentzia hartzen du bere. Banatzea, integrazio berezi bat da, normalean elkarren ondoan bizitzea dakar, baina ez elkarrekin. Egoera oso gatazkatsuetan irtenbide bat izan daiteke, baina ez da eredu erabatekoa. Baztertzea, banatzearen erradikalizazio bat da, ez baitu eskatzen edo ez da posible gainontzeko taldeekin harremanik eta gainera ez da norberaren identitate mantentzen. Bazterketa lotura ezeko harreman mota da. Esan den moduan, ez dira errealak lau posizio hauek, eta askotan hobe da atzera edo aurrera mugitu daitekeen continuum bateko posizio gainezarri modura aztertzea.

Aipatu den moduan, asimilazioa beti dago presente gainontzeko eretan, eta gizarte hartzaile guztiek amesten duten helburu hobetsia da: kanpotik datozenek euren pautak ahanztea eta gizarte berrikoak barneratzea. Normalean, horren arabera neurtzen da pertsona eta giza-talde berrien integrazioa, baina asimilazioak ospe eskasa du eta horregatik azken bi hamarkadetan nagusi bilakatu dira, behintzat maila teorikoan, aniztasuna arautzeko eredu berriak.

Lehenengoa, kulturaniztasunarena da. Baina, hemen ere berehala arazo berri bat agertzen da, ez baita bereizten zertaz ari garen: edo errealitatea konstatatzen edo gizarte-xede berri bat proposatzen. Errealitatean beti dago talde bat baino gehiago, edozein jendarte azpitalde ugariz ezezik, kultur ezberdinez osatua dago eta faktiko eta enpirikoki zaila da eredu homogeneorik inon bilatzea. Urrats hau, kultura ezberdinen kontu hartzea, ez da nolanahikoa, baina ez du nahikotasunaren maila lortzen. Jendartea kultura ugariz osatua egotea eta kulturanizatasunean oinarritua egotea ez dira gauza bera: kontakturik gabeko ugaritasuna errez manten daiteke, nahikoa da bizikidetasunik gabe elkarren ondoan bizitzea, baina ez da erreza batetik bestera iragatea. Metropoli askotan auzo ezberdinetan bizi dira talde ezberdinak, elkarren arteko komunikaziorik gabe. Egoera hori Berryren banaketaren ereduaren baitan koka dezakegu, baina ez dakar halabeharrez integraziorik.

Kultura aniztasunaren ikusmoldea gainditze aldera, azken urteotan kulturartekotasunarena plazaratu da. Kulturartekotasunak halabeharrez kulturen arteko kontaktua eskatzen du, hori da bere oinarrizko baldintza. Kulturartekotasunak sintesi berri batera heltzea du helburu, ez baitago ezer konpartitzerik elkarren arteko harreman eta begirunerik gabe. Sintesi honek, era berean, produktu gisa parte hartzen duten kultura ezberdinen partaidetza eta lankidetzaren ondorio behar luke izan. Arazoa, nolanahi ere, honako hau da: posible ote da eredu honen eraikuntza helburu normatibo desiagarri batetik haratago? Kulturartekotasunak egingarri izan nahi badu, ezin du botere asimetrian oinarritu bere probabilitatea. Eta praktika historikoan, hori gertatzen da, pauta kulturalak oso ezberdinak direla ezaugarri ugariren arabera: normalean Estatu hartzaileko kultura dominantea da eta gainera juridikoki babestua dago, gainera erreferentziazko kultura da, ospea duena, goranzko mugikortasuna bermatzen duena, beraz, etorkinenak ezezik zaila izaten da gizarte bereko jatorrizko kulturak modu beretsuan kudeatzea. Aniztasunak errezago gainditzen dira helburu normatibo edo paperean errealitatean baino, eta abiapuntuan edo prozesuan berdindu ezin diren kultur baldintzek asimilazioan bukatzen dute, ez kulturartekotasunean.

Ezberdintasun kulturalak nolanahi ere tratamendu konplexuagoa beharko du etorkizunean, gero eta nabarmenagoa da eta Kymlicka-k dioenez jendarte berberean honako hiru errealitate kulturalak nahasi eta gainmetatuak agertzea: Estatu-nazio hartzailearena, askotan Estatu horretako gutxiengo nazional batena eta, gainera, immigrarien gizarteek dakartzatenak. Bakoitzari legozkion eskubideak eta trataerak eztabaidatzeke dago.

Egungo fluxuetan dibersifikazioa nagusitzen ari da, hala sexu, adin, ikasketa maila nola inplikatuta dauden nazionalitate kopuruaren arabera. Emakumeei dagokienean Ravensteinek zioenaren kontrara, duela gutxira arte emakumeek laguntzaileak baziren, egun bultzatzaile agertzen dira hiru lan merkaturen inguruan: etxeko lanak, pertsonen zaintza eta prostituzioa.

Bigarrenik, migrariaren profila ere aldatu egin da. Migrazio-sistema mugatuetan garatu dira duela gutxira arte fluxuak, baina gero eta herrialde gehiagotik datoz, pertsona ikasiak dira askotan, hirietatik eta ez landa guneetatik eta askotan lan azpikualifikatuak egitera behartuta ikusten badira ere titulodunak dira.

Azkenik, globalizazio prozesuak dakarren komunikazio bapatekoaren aukerak kultur- eta gizarte- integrazioak erabat kolokan jartzen ditu, transnazionalismoa hipotesi erreala bilakatu da eta. Egun etorkinari posible zaio aldiberean bi errealitate sozial eta kulturaletan bizitzea. Komunitate transnazionalen aukerak ugaritu egiten dira, hiru arrazoi direla medio: eraldaketa teknologikoak, mugimenduen merketzea eta garraioaren bizkortzea. Beraz, transnazionalismoak sortzen duen transmigranteak bi tokitatik ausente egon beharrean, bietan presente egoteko aukera du. Parametro berri hauek etorkizuneko migrazioetan eta migrariak heltokiko gizartearekiko izango duten lokarri eta leialtasun graduan zeharo eragingo du.

Hala eta guztiz ere, panorama arin honetan arazo larri batek erantzunik gabe darrai: globala den mundu baterako zein hiritartasun mota eraiki? Estatala? Mundializazioak arazo ugari ditu, baina bere gobernantza egoki batek erresidentzian oinarritutako hiritartasun bat posible izan beharko luke, baina horretarako giza-mugimenduak ez luke mugarik ezagutu beharko, eta zoritxarrez hori da egungo mundializazioaren ezaugarrietariko bat, merkantzia eta kapitalen fluxuak ez duela mugarik, gizateriarenak bai, eta zorrotza.

• ARANGO, Joaquín. "Las "Leyes de las migraciones" de E.G. Ravenstein, cien años después". REIS. Madril, 1985.
• BERRY, John [et al.]. "Acculturation attitudes in plural societies". Applied Psycology: An International Review, 38, 2, 1989.
• BLANCO, Cristina. Las migraciones contemporáneas. Madril: Alianza, 2000.
• CACHÓN, Lorenzo. La "España inmigrante": marco discriminatorio, mercado de trabajo y políticas de integración". Anthropos.
• CALDWELL, Christopher. La revolución europea. Cómo el Islam ha cambiado el nuevo continente. Madril: Debate, 2010.
• CASTLES, Stehpen; MILLER, Mark J. La era de la migración. México: Universidad Autónoma de Zacatecas, 2004.
• GIMÉNEZ, Carlos. ¿Qué es la inmigración? Madril: Integral, 2004.
• MALGESINI, Graciela; GIMÉNEZ, Carlos. Guía de conceptos sobre migraciones, racismo e interculturalidad. Madril: Libros de La Catarata, 2000.
• NAÏR, Sami. Y vendrán..., Las migraciones en tiempos hóstiles. Madril: Del Bronce, 2006.
• OCDE. Perspectivas de las migraciones internacionales 2008. Informe OCDE. Madril: Ministerio de Trabajo e Inmigración, 2009.
• SUTCLIFFE, Bob. Nacido en otra parte. Un ensayo sobre la migracion internacional, el desarrollo y la equidad. Bilbo: Hegoa, 1998.