Auñamendi Eusko EntziklopediaFund Bernardo Estornés Lasa

Pedagogia, hezkuntzaren zientzia gisa ulertzea, izan zen Filosofia Kritiko alemaniarren ekarpena. Hau da, zientzia bakar bat (Teoria Pedagogikoa) eskaintzea ikuspegi modernotik hezkuntza ariketa praktikoaz aritu ahal izateko. Aipatu ahaleginak, jakina, oinarri epistemologiko sendoa behar zuen gainerako giza, gizarte, natur zientziek edota zientzia zehatzek zuten baliagarritasun berbera eduki ahal izateko.

Kanten katedraren ordezkotza hartu zuen J.F. Herbartek proposatu zuen zientzia mota hori lehendabizikoz Pedagogia General derivada del fin de la Educación izeneko liburuan, eta horrela, Pedagogia, zientzia moderno moduan ulertzeko, fundatzailetzat hartua izan da horrez geroztik. Hezkuntza arloan mota haietariko beste ekarpenak utzi bazituen ere goian aipatutakoa dugu, beraz, Pedagogiaren abiapuntua.

Tradizio anglo-saxoiak, berriz, ez du onartzen Hezkuntzari buruzko zientzia (zentzu hertsian) egiterik dagoenik eta Pedagogia ulertzen du "Metateoria" moduan, hau da, heziketaren teorien Teoria bezala.Honela, irakaskuntzaren jardunari dagokion ikuspegi pragmatikoa alde batetik eta, haren arazo metodologikoak bestetik, zehazturik geratzen direlakoan, ingelesez idatzi ohi duten adituek Pedagogiari ematen dioten esanahia ez da, noski, jatorri alemaniarreko Filosofia Kritikoak eman ziona.

Azken honek, aldiz, bere ohiko bideari ekin dio eta Hezkuntzari buruz diskurtso zientifiko bakarra beharrezkoa dela aldarrikatzen segitu izan du.

Frankofoniak, ordea, ez bide du aukera epistemologiko horiek hobetsi eta, Pedagogia (Zientzia/ Metateoria) ulertu beharrean Hezkuntza Zientziak (pluralean) lehenetsi nahi izan ditu erabilera terminologikorako diziplinartekotasunaren hobe beharrez.

Honetaz guztiaz, eta Pedagogia hitzaren azpian ezkutatu egiten diren aukera epistemologiko ezberdinak argitu nahian batik bat, idatzi nuen Hezkuntzaren Teoria izenburuko liburua euskaraz erabili beharko genuke izendapenaz diskurtso akademikoaren bidez azaltzeko eta, ondorioz, hala terminologian (Pedagogia) nola edukian ere, Kant maisuak bere garaian irekitako eta, ordutik hona, eskainitako bideari atxikitzea irudiztatu zitzaidan egokiena.

Immanuel Kant filosofoa modernitatearen maisua izendatzen denean Ilustrazioak izan duen funtsezko ezaugarriaz ari da? : Hezkuntzaz.

Modernitatea, zerbait izatekotan, heziketa egitasmoa da non, jakintzak balio berezia hartuko duen eta jakintsuek (ilustratu argituak) gizartea gobernatzeko legitimitatea (despotismoa eta guzti) irabaziko duten ohiko irizpide tradizionala eta genealogikoen gainetik.

Platonismoaren eguneratze honek bere profeta/profesoreak behar izan ditu. Platonen Errepublikan (Politeian) filosofoek agindu behar zutela oinarritzeko Platonek berak Sokrates, Kriton, Fedro eta enparauak bere alde erabiltzeko batere eskrupulorik izan ez zuen gisan, Kant darabiltzate egun Modernitatearen aldarrikatzaileek.

Edonola ere, kristautasunaren oinarri teorikoak ikertzeko Kristo bainoago, bere izenpean haren jarraitzaileek (haren eskola sortu, hedatu eta garatu nahi izan zutenak, hain zuzen...) idatzitakoari kasu egin behar izaten dioten bezala, Kanten funtsezko irakasgaiak nahiz haiek irakasteko moduak behar bezala ulertzeko, hark idatzi ez bazituen ere, haren ikasleek bere sinadurapean utzi duten liburuari erreparatu behar izango zaio, Pedagogiari, hain juxtu.

Ilustrazioaren oinarri pedagogikoak bi zutabe osagarri bezain kontrajarriak izan zituen: Rousseau eta Diderot.

Lehenak norbanakoaren heziketari egin zion kasu, bigarrenak nazioaren hezkuntzaren alde idatzi eta borrokatu zuen. Biek, ordea, Collège de France-n Michel Foucaultek Ilustrazioa zer da? izeneko ikastaroan erakutsi zuen legez, gizabanako modernoren ekoizpenerako bideak eman zituzten. Honetan, beraz, filosofoen eta entziklopedisten arteko ohiko bereizketari antzeman dakioke talde bakoitzak hala moralari nola politikari kasu egiten dion heinean.

Kanten jarrerak, jakina, filosofoarekin bat egin zuen. Areago, haren jarreren baitan filosofia britainiarra, frantsesa eta alemaniarra batu egin ziren. Humeren enpirismotik ezaguerak esperientzien mugetatik haratago joaterik ez duela onartzen zuen, baita Lockek formulatu zituen baieztapen honen ondorio pedagogikoak, "heztea mugak ezartzea dela", alegia (Hezkuntzari buruzko gogoetak). Descartesen arrazionalismoarekin batera egin zuen eta esatekotan, subjektuaren teoria kantiarra eta cartesiarra berbera dela esan daiteke ("nola zeki(n)at badakidanik?). Wolffen jarraitzaile gisa, berriz, aurrerakuntza onartzeaz gain, gizakiaren funtsa hobetze gaitasunean ipini nahi izan zuen.

Gizartea hobetzeko eraldatzeko beharra dagoela izan da Ilustrazioaren ezaugarri nabarmenetariko bat. Filosofoek, Platonengandik eskuraturikoari segida eman nahian, jakintsuenak hartu nahi izan zituzten gidaritzat. Entziklopedizaleak, aldiz, Tiers État-eko ideologo modura, iraultza politikoa gauzatu nahi (eta lortu) zuten. Hala eta guztiz, aurretiko bereizketa behar bezala zehaztu ahal izateko, bi multzoak batera aritu ziren Antzinako Erregimenaren aurkako borrokan eta erlijio egitura tradizionalari erasoan. Bitan ordezko historikoa gauzatzea lortu zuten: Modernitatea.

Modernia, ordea, prozesu historiko luzea eta etiketa ideologiko zabala dugu. Izan ere, Errenazantzatik Lehenengo Mundu Gerrateraino, lehenengo nazio-estatuen sorrera (Maciavelli), zientzia enpirikoa (Galileirengandik Newtonengainaino), XVIII.ko Ilustrazioa, XIX. mendeko literatura berria...eta abar.

Haietan guztietan ordenu teologikoarekiko haustura (Luterorekin hasia...) eta haren partez arrazoiaren erabilera agertuko da, ohiko logopatia mendebaldarraz kutsaturik. Hezigarria den gizaki berria bezain eskizoa (gogamena eta soina, ni eta besteak, arrazoia eta sentimendua, bereiziz). Edonon ezaugarri berdintsuak edukiko dituen gizabanakoa (eurozentrismoaren eredugarritasuna) baina, betiereko itzulera etsigarrian ibili beharrean etengabe aitzinera joango dena.

Hala ere, jakina denez, Kanten Pedagogia liburua ez zuen Immanuel Kant filosofoak idatzi, bere ikaslea izan zen Friederich Theodor Rink-ek baizik. Nahiz eta maisuak ikaslearen testua ezagutu eta onartu, bertan eskaintzen dena Kantek Pedagogiari buruz esandakoa da, ez idatzia.

Immanuel Kantek Königsbergen irakasle onartua izan zenetik aurrera (1770), gainerakoak bezala, Pedagogia irakasten aritu behar izan zuen txandaka horretarako irakasle finkorik ez baitzegoen. Zeregin hartan erabili zituen Basedowen erreferentzia praktikoa (Dessauko Filantropicum institutoa) nahiz teorikoa (Metodoaren Liburua). Aipatutako Basedoweek, Rousseauk bezala bestalde, zriona heziketa egokiaren bidez erdiets zitekeela uste zuen. Horregatik konbentzitu zuen 1774an Annhalt printzea bere instituto filantropikoa sortzen laguntzeko. Kant, ohiko moralaren aurka, etikaren ondorioa zoriona zenik ez uste arren, maite eta irakatsi zuen gizabanakoaren neurriko hezkuntza lortzen saiatu zen. Moral berriaren bidez (ez erlijiosoa, ez agindu hipotetikoa, ez eta erabakien ondorioak kontutan harturik, agindu kategorikoaren bidez baizik) gizaki berriak ekoiztea ahalbidetu zuen: munduko edozein tokitan dela ere, erlijio irizpideen ordez juzgamenduak sortzeko bitarteko berdinak erabiliko zituenak (ortodoxiaren partez, "ortologia", Foucaulten hitzetan). Honek ez du esan nahi, halere, entziklopediazaleen antzera, irakaskuntza publikoaren alde zegoenik, aitzitik, bere aburuz, gizabanako bakoitzaren arabera egokituriko hezkuntza zen helburu. Halere, Prusiako estatua aitzindaria izan zen nazio hezkuntza mailakatua ezartzen (haur guztiak eskolatzeko Federiko Gillermo I.ren agindua 1717koa da) eta Königsbergeko Unibertsitatean Kanten Katedra eskuratu zuen hurrengoa (Herbart. 1776-1841. Pedagogia Orokorra) Pedagogiaren fundatzailetzat hartua izan ohi da.

Hau da, Kanten Pedagogia argitaratu zenean (1803an), aurrerakuntzaren mundu berria sortzeko behar ziren baldintzen artean: garapenaren ideologia, hazkuntza ekonomikoa, politikan eta erlijioan arrazoiaren erabilera biak bereizteko.

Edo beste modu batez adierazia: trenaren bidezko komunikabideen birmoldaketa, lurrun makina dela medioko produkzio prozesuak, merkatu eta moneta estatu-nazioaren baitan kudeatzea, armada berriaren antolaketa etab. hezkuntzari buruz ikuspegi berria formulatzea izan zen modernitatea gauzatzen joateko ezinbestekoena. Pedagogia liburua Pedagogia den Hezkuntzaren Zientziarako aurrekaria izan zen.

Kanten Pedagogia bigarren mailako idazkia dela eman arren, badu, eduki, bere laburrean, modernitatea sortzeko genesian albora ezinezko osagarriak. Filosofia kritikoa bezain praktikoa eskaintzen du bertan (1769an De mundi sensibilis atque intelligibilis forma et principii hitzalditik aurrerako ekarpenak kritikotzat hartuak izan dira Kantengan). Ez da ahaztu behar, gainera, Kant ilustratua izan arren, ilustrazio ofizialaren kritikoa izan dela, orduko kultura guztiaren aztertzaile, beraz, Michel Foucaultek zioenez: "Kantek asmatu zuen gizaki modernoa". Hots, asmatzeak ez du aurkitzea edo formulatzea esan nahi "ezerezik sortzea" baizik. Hark ez baitzuen bilatu nahi izan ezaguera edo subjektuaren jatorria berau burutzea baizik.

Egungo Kaliningradoko orduko filosofoak famatu zuen "Sapere aude" izan zen Peztalozzi pedagogoak gaurko irakaskuntzaren muina diseinatzeko erabili zuen leloa. Izan ere, "gizakiak gizaki bihurtzeko hezkuntzaren bidea iragan behar duela" da arlo honetan Kanten ekarria eta, bere hartan, modernitatearen oinarrizko aldarrikapena izatera iritsi dena. Hitzez hitz, honako hau idatzia utzi zigun Ilustrazioari buruzko izkribuan:

Moderniak maite zuen gizabanakoa, unibertsala, batua, diziplinatua, egonkorra, etengabeko hobekuntzaren bila dabilen betiereko ikaslea behar zuen izan. "Etorkizuna irabazteko iragana zein oraina gainditzeko premia" izan zen Ilustrazioaren mezua. Kanten Pedagogiak lelo horren alde agertzeaz gain, hura helburu bihurtu zuen, desiragarri bezain egingarria, eta zertze bidean ezarri zuen.

Kant gizonaren misantropia eta nartzisismo hipokondriakoarekin batera, utilitarismoa da haren nortasunaren adierazlerik nabarmenena. Bere bizitzan jakintza funtsezkoa izan zitzaion lanbide preziatua izan zitzaion neurrian. Jakiteak balio duela aldarrikatu izan zuenean, bada, berarentzat, dudarik gabe, baliagarria izan zitzaiola esan nahi zuen. Eta, bere aburuz, jakiteak balio duenez, hark asmaturiko gizaki berria sortzeko irakaskuntzaren erabilera ezinbestekoa suertatuko zaio baita, halaber, arlo horretaz berezko ezaguera: Pedagogia.

Idatzi ohi denaren aurka Kanten argiak ez zituen Metafisika zaharra iraultzeko balio izan. Egia da errealitatea gizakiaren eraikuntza dela zioela, eta horren arabera, pentsamenduak espazio mugatuetan funtzionatu behar duela. Beraz, metafisika, osotasunaren filosofia modura ulerturik bederen, amaitutzat hartu beharra dagoela berarengandik aurrera. Halere, Kanten mezua iluna bezain bikoitza da eta, funtsean, objektuak aztertzearen partez haiek ezagutzeko giza gaitasunaren mugak aztergai hartu zituelako da. Horregatik, ahalegin horretan, "giza hezigarritasuna"ri heldu behar izan zion haren proposamena den Filosofia modernoa, hau da "kritizismoa"ren xedea azaltzeko. Eskolastika zaharra alboratuz Filosofia berriaren helburua eta bidea oinarritu zituen, baina... zertan oinarritu, ordea?: inongo baldintzaren menpeko subjektu unibertsalarengan. Aurretik inoiz ezagutu izan ez den gizakiarengan. Pedagogia modernoaren bidez, sortu eta ekoiztu beharra zegoen gizabanakoarengan, hain zuzen.

Esan beharra dago, beraz, berriro ere, Kanten Pedagogia ez dela bigarren mailako libururik. Aitzitik, Kanten pentsaera era eraginkorrean laburtuz, gizarte garaikidea kritikoki aztertu ahal izateko, behar ditugun gakoak ematen baititu:

1. Egiak nola eraikitzen diren erakusten digunak.
2. Intelektualaren zeregin soziala "avant la lettre" plazaratu zuena.
3. Zientzia eta letren arteko haustura eskolastikoa birformulatzeko baliagarria.
4. Diziplina eta "punitioa" edo zigor pedagogikoaren erabilera aldarrikatzen lehena.
5. Gizabanakoaren autonomia plazaratzeko balio izan zuena.
6. Bakea, aldi berean, legearen eta etengabeko hobekuntzarako garapen gisa ulertu zuena.
7. Denbora behar bezala kudeatu beharraren garrantzia azpimarratzen aitzindaria.

Kantek sortu zuen orduko Königsbergeko Unibertsitatean "Geografia Fisikoa" izeneko ikasgaia, arrakastatsua oso izan zena.

Aldiz, kosmopolitismo faltsuaren bidez, Egiaren unibertsalak direla medio eta Arrazoiaren aginduez etorri zen Holokaustoa (Betiereko bakea). Moderniaren ifrentzua.

Kanten lehengo mendeurrena zela-eta Ortega y Gassetek idatzi zuen:

Hau da, egun, posible al den kantiar ilustrazioaren egitasmo pedagogikoari eutsi (politikoa ere esan daiteke) haren oinarri epistemologikoari agerrarazi zaizkion kontrako arrazoiei erreparatu gabe?

Zeren eta, Kantengandik heredaturiko ustezko gizabanako unitario bezain unibertsala eta haren subjektibitatea da, hain zuzen, bai azken Wittegensteinek baita Gadamerren hermeneutikak ere, honezkero, kolokan ezarri dutena.

Azken honek, esaterako, kantiar ilustrazioaren epistemeren partez Aristotelesen phronesis erabiltzea proposatu izan du ethosen araberako gizarte-arrazionalitatea aldarrikatuz. Honela, politika aferetan (gizarte arazoetan uler daiteke), arrazoi unibertsala erabili beharrean tokian tokiko kultur bizipenetan oin hartzen duen logika praktikara eramatea ahalbidetzen du. Ildo beretik, Paul Ricoeurrek (Du texte à l?action) zientzian eta praktikan erabili beharreko ezaguerak desberdinak direla dio baina, erlatibismotik urrun, arrazoi praktikoak, pedagogian, etikan, politikan nahiz gizarte aferetan, eskua hartzeko logika zehatzak egon, badaudela diosku, norbere tradizio kulturalean oinarritzen direnak, alegia.

Ilustrazioaren hizkuntza zen frantsesa erabili beharrean, pentsamendu modernoa eraiki ahal izateko alemanera erabiltzen saiatu zen Kant. Latinaren premia bazuen ere, bere idazkietan hitz asko eta asko honezkero haren hizkuntzari utzitako ondareak ditugu egun. Ez zen horretan kikildu eta alemaneraren erabilera hezkuntzan defenditu zuen orduko Akademia munduan prestigiozko hizkuntzen ordez (latina zein frantsesa). Hezkuntza sisteman Erlijioari mugak ezarri zizkion eta gogamenari kritiko izatearen ezinbesteko baldintza ezarri zion. Honekin guztiarekin subjektu pedagogiko modernoaren ardatzak ere ipinita utzi zituen.

Kanten Pedagogia liburuak, bada ,egungo Pedagogia garaikidearen oinarri teorikoa izateaz gain, Ilustrazioaren egitasmo pedagogikoa gauzatzen lagundu zuen eta, bide batez, gizaki modernoa "betiereko ikasle" bihurtu bide zuen.

Ezin da, beraz, gaur egun Pedagogia zer den ulertu orduko erreferentzia haiek kontutan hartu gabe. Honako lerro hauek Pedagogia hitzak bere barne historian gorde izan dituen esanahi ezberdinak argitzeko eta birsortzeko balio bezate, aletheia hitz grekoak ematen duen bidean, hain zuzen, Pedagogiaren Lethos (edo estalkia) desestaltzeko...

• CUBE, Von F. La Ciencia de la Educación. Barcelona: CEAC, 1981.
• FOUCAULT, M. La verdad y las formas jurídicas. Barcelona: Gedisa, 1984.
• HERBART, J.F. Pedagogía General derivada del fin de la Educación. Madrid: La lectura, 1935.
• HERBART, J.F. Bosquejo para un curso de Pedagogia. Madrid: Espasa Calpe, 1935.
• KANT, Emmanuel. Anthropologie. (M.Foucaulten itzulpena). Paris: Vrin, 1979.
• KANT, Emmanuel. Réflexions sur l?éducation. Paris: Vrin, 1980.
• KANT, Immanuel. Pedagogia. Madrid: Akal, 1983.
• MOORE, T.W. Introducción a la Teoría de la Educación. Madrid: Alianza, 1980.
• PIAGET, J. "A propos des trois epistemologies". Savoir et Action 5, 1973, 62-64 orr.
• RICOEUR, Paul. Du texte à l?action. Paris: Seuil, 1986.
• RODRIGUEZ, F. Hezkuntzaren Teoria. Iruñea: UEU, 1985.
• TERREN, E. Educación y modernidad. Barcelona: Anthropos, 1999.
• TOURAINE, A. Crítica de la modernidad. Mexico: FCE, 1995.
• VATTIMO, G. En torno a la postmodernidad. Barcelona: Anthropos, 1990.