Mendiak

ARALARKO MALLOAK

Horrela deitzen zaie tradizioz Nafarroako Araitz haranaren gainean dauden zelaiei, baina gaur egun, hedaduraz, Aralarko zirku osoari aplikatzen zaio, Alborta menditik Balerdiraino. Malloak Araitz eta Beteluko herri lurren zati dira. «Belardiak aziendei galarazita egoten ziren udaberrian eta udan, segalariek —batzuetan lotuta, belarrian moztu ahal izateko— sega-belarra mozten zuten garaian; belarra lehortuta eta sortan, altzairuzko kableetatik baserriraino edo inguruetaraino irristatzen zen. Duela urte gutxi batzuk arte dozenaka kable zeuden Malloetan, baina belar bilketa hau ia oroitzapen hutsa da. Nolanahi ere, bai moztu bai ez, ardiak udaren amaieran larratzen ahal dira hegaletan» «Navarra. Paseos naturalísticos. C. A. N. 1981»). Malloetako labarretan, honako animalia hauek bizi dira: belatxingak, bele arrunta, sai zuria, belatz gorria, belatz arrunta, sai kolonia txiki bat eta zapelatz arrunta.

Aralarko larreetan, Malloetan, azaleratzen den gailur arrokatsua Larraun ibarretik Balerdi edo Mallo-zarreraino luzatzen da, Nafarroako Araiz bailararen gainean. Ekialdetik larrez estalitako Albortatik (1 .216 m.) hasten da. Etzandako zirkutik  bertan sartzea ez da zaila. Gero, Tuturre -Urdanotako Tuturre- (1.281 m.); kono trinkoa, belarrik gabekoa, eta aurrekoa bezala, Nafarroan. Bere sarbideak, Atakatzarko lepotik, ez du inolako zailtasunik Etzandako zirkutik, Beloki hegoalderantz, eta eskuinalderantz kareharrizko tontorra. Norabide horretan, Malkores sakonuneak pasatzen dira, labirinto txiki bat eta borda batekin. Zerrenda harkaitsu honen hurrengo gailurra Irumugarrieta da ( 1.427 m.). «Aralarko punturik garaiena da, eta bere  izenak bertan hiru mugak bat egiten dutela adierazten du, Larraun eta Araitz bailara nafarrak eta Amezketa gipuzkoarra» (Fco. Erripa). Igaratzako zelaia abiapuntutzat hartuta, Gipuzkoa-Nafarroa muga-saretik jarraituz gero, gailurreko gurutzeraino iristen da, Intzako Torrea izenaz ezaguna. Aldaon (1.390 m.), Irumugarrietatik Barautako lepoak bereizita. Mendi-lepo estu horretatik, Araitz bailararen gainean eta Irumugarrietari bizkarra emanez, mendi-bizkarra zeharkatzen duen alanbre hesiari jarraituz, gailurrera iristen da. Beoin (1.303 m.). Aurrekoaren ildo berean. Alanbre hesitik jarraitu, eta, jaitsiera labur baten ondoen, igoera hasten da. Oakorri (1.170 m.). Jarraitu gandorretik jaitsiera txikian. Txindokiren gaineko bista polita. Astunaldeko leporaino jarrai daiteke. Artubi edo Ardigain (1 .265 m.). Astunaldetik, igoera labur baten ondoren, gailurrera iristen da. Balerdi edo Mallozar (1.179 m.). Gandor zorrotz eta estuak bereizten du aurrekotik, Gipuzkoako eta Nafarroako bi aldeetara. Denbora batez, zapi gorri batez seinaleztatuta egon zen, arriskua adierazteko. Malloetako gailurraren muturreko puntua da, eta ikuspegi aparta eskaintzen digu. Balerdi, Artubi, Oakorri, Beoin, Aldaon eta Irumugarrietako gailurrek Nafarroaren eta Gipuzkoako herri-lur batzuen batasuna markatzen dute. Urdanotako Tururre eta Alborta Nafarroan daude oso-osorik.