L. Banúsek, J. M Lacarrak, A. J. Martín Duquek eta J. L Orellak egindako azterketa sakonek agerian utzi dute idazki horren osaera bikoitza: frankaltasun- eta askatasun-estatutu berria ezartzeari dagozkion artikuluek, aldaera txiki batzuekin, Lizarrari 1090. urtean emandako forutik eratortzen dira, eta, era berean, aldaketa txiki batzuekin, Jacari 1063. urtean emandakotik; gainerako artikulatua jatorrizkoa da Donostiako Foruan, eta itsas zuzenbideko kode bat da, XII. mendearen amaieran portuetan izandako esperientzia erakusten duena. Hori dela eta, Gipuzkoako kostaldeko birpopulaketa sustatzeko forurik egokiena izango da: 1203an Hondarribiko herri berriari emango zaio; 1209an Getariakoak eta Mutrikukoak izango dira; 1237an Zarautzi emango zaio eta 1379an Oriori; Kantabriako San Vicente de la Barquera hiribildura ere iritsiko da, 1210ean forua eman baitzitzaion.
Donostiako Forua osatzen duten berrogei artikuluek, nahiz eta IV zatitan bilduta egon, ez dute azalpen egitura edo antolamendurik. Edukiei dagokienez, foruaren emakidak honela sailka daitezke:
a) Errege-ondasunen emakida: Hondarribitik Oriaraino eta Arrengatik Aranoko San Martineraino (I.11.1), erraz identifika daitezkeen toponimoak, nahiz eta "Arrengaren" gainean Gamónek zioen Renga izan behar zuela, Lesakako hiribilduaren jurisdikzioan dagoen mendia, Pasaiako puntaleko kokapen orokorretik urrunduz. Herri berriari esleitutako termino zabal horien barruan, Antso VI.ak errege-ondasun guztiak ematen dizkie herritarrei. Emakida handitu egiten da larreak, oihanak eta urak aprobetxatzeko eskubidearekin, "inguruan bizi diren gizonek duten bezala" (I.11.2).
b) Herritarrei zintzotasun- eta askatasun-estatutu juridikoa ematea: oro har, usadio, erabilera txar edo foroen hutsalkerian deklaratua, "foru txar orotatik eta ohitura txar orotatik libre eta salbuetsirik egotea" (I.1.2), eta, horrez gain, betebehar militarretan zerbitzu pertsonaletik salbuetsia izatea "hezurrean edo zamalkadan ez badoaz" (I.1.1). Zintzotasun-estatutua bermatzeko, beren nabeak (I.3.1), labeak, bainuak eta errotak (I.6) ere franko, libre eta salbuetsitzat jotzen dira, eta bertan behera uzten dira ostatuaren betebeharra (I.7.1) eta urtea eta eguna (II.1.1 eta II.1.2) hartzen edo okupatzen dituzten lursailak.
c) Zerga-pribilegioak: lezda zergarik gabe geratuko dira Donostiako biztanleek hirira ekarritako merkantzia guztiak (I.2.1), bai eta edozeinek bertara ekarritako ogia, ardoa eta haragia ere (I.5). Donostiako nabeek ere ez dute atetzarrik eta lezdarik. Atzerriko ontzietan sartzen diren beste merkantzia batzuen tasazioak Iruñean baino heren bat gutxiago ordainduko du (I.3.2), eta arrainaren, argizariaren, kobrearen, eztainuaren, berunaren eta larruaren erretxinaren gaineko tasak ere onuragarriak izango dira (I.4).
d) Zuzenbide zibil pribatua: ab intestato jaraunspena (III.6), etxearen, sotoaren, lastategiaren, garaiaren edo beste etxabeen errentamenduak (III.7) eta jaraunspen eta dohaintzen partizioak (III.9) ere arautzen dira. Talde honetan, nabarmentzekoa da zorren ordainketan bi urteko luzamendu-pribilegioa (I.8).
e) Zuzenbide zibil publiko eta administratiboa: probestua eta herriko alkatea urtero aukeratzeko ahalmena aitortzen zaie (IV.8).
f) Zuzenbide prozesala: eskubideak beste berme batzuen aldean lehentasuna duela aitortzen du (II.3.1); forua donostiarren eskubide pertsonalaren bermea izango da, haiek dauden tokian daudela (II.8.2), eta beti epaituko dira Donostian (II.8.1), demandatzailearen jatorria edozein dela ere (I.9.1). Amaiera gisa, foruaren azken artikuluan, donostiarren berme pertsonal hori berresten da. Bere prozedurari dagokionez, atal hauek daude: fidatzaileei (II.6), testifikazioei (II.3) eta frogei buruzkoak, lekukoei (II.2.1) edo zinari (II.2.2) buruzkoak, nahiz eta kasu jakin batzuetan froga zahar batzuk onartzen diren, hala nola dueluarena (III.4.4 eta III.5.4) eta burdin goriarena (IV.4.3 tik).
g) Zuzenbide penala: honako kasu hauek zehaztu behar dira: fornikazioa (II.4.1), ageriko indarkeria (II.S), etxean sartzea (II.6) neurrietako iruzurra (II.9) eta jabetza pribatuari eta haren gozamen baketsuari egindako erasoak (III.1 baratzea, III.2 errota, III.3 mahastia III.4 zuhaitzak eta III.5 etxea). Artikulu-multzo honetan, nabarmentzekoa da herritarrek hilketarako duten eskubidea aitortzen duena, baldin eta kanpoko gizonezko batek "arma batzuk gaizki-ulertu edo hiltzeagatik" altxatzen baditu (II.1.1), bai eta emakume-bortxaketagatiko zigorrak ezartzen dituzten artikuluak: bortxatzaileak emaztetzat hartu beharko du (II.4.2) edo senar duina eman beharko dio, alkatearen eta hamabi bizilagun onen irizpenaren arabera. "bere gorputza emakumearen senideen eskuetan jartzea, haien esku" (II.4.4 eta II.4.6). Bortxatzaileak konpentsazio horiek bete nahi ez dituen edo bete ezin dituen kasuetarako, foruak gainerako artikuluetan antzekorik ez duen zigorra ezartzen du, talioiaren legea: "Bere gorputza emakumearen senideen esku jar dezala haien mende" (II.4.4 eta II.4.6).
h) Itsas zuzenbidea: Donostian hondoratzeak gertatzen direnean (I.10), eta arautuz itsasoko merkataritza-zuzenbidearen erakunde berezietako bat, merkatarien alajea edo ostatua, biztanleen etxean egiten zena, (IV.5, IV.6 eta IV.7). Ez da merkatua aipatzen, agerian utziz inplizituki trukea Donostiako merkatarien etxeen etxabeetan egiten zela, Erdi Aroko hiribilduetako lehen denda horietan, "... ostalariaren etxean saltzen bada..." (IV.6.I, IV.7). 1180 inguruko merkataritza-esperientziaren beste adierazle bat. Gainera, hainbat produkturen alaje-eskubideak tasatzen dira. Horiek dira, hain zuzen ere, Donostiako portuan ustez gehien erabiltzen zirenak, hala nola kobrea, eztainua, beruna, apa; ahari-larruak, garduña, behikia, ahuntza, arkumea, untxia, katu basatiak eta etxekoak, zorra, katagorria, erbia eta oreina, oihalak -fustana, artilea eta linoa-piztiak eta kontsumorako edo etxeko erabilerarako produktuak (piperbeltza, argizaria, intsentsua eta aulkiak).
Artikulatuaren multzoa legezko tresna osoa da, hiriaren autonomia bermatzen duena, jaurerri-ikurra mendekotasun pertsonal, juridiko edo ekonomikorik gabekoa. Baina zintzotasunaren eta askatasunaren adierazpenean adierazitako zehaztasunak ikusita, are gehiago alderatzen baditugu Logroño eta Gasteizko foruetan, Gipuzkoako beste hiribildu batzuei emandako edukiekin, pentsatu behar da Donostian bizi ziren gizonek eta emakumeek izaera frankoa zutela praktikan. Foruak zehaztu egingo du, eta, batez ere, hiribilduaren ahalmen ekonomikoa handituko du: ondasunen emakidak, zerga-salbuespenak, merkataritza-jardueraren erregulazioa...besteak bezain tresna baliotsua bere autonomia defendatzeko eta indartzeko.
Donostiaren defentsa-izaera, gaztelar domeinua. Gaztelako domeinua Araban eta Gipuzkoan finkatu zen, Alfontso VIII.ak 1199. urtean Gasteizi ezarritako setioaren ondoren, eta hori izan zen hiribildu berriaren bizitzako lehen asaldura handia. 1200. urteko gertaeretatik gertuen dauden kontakizunak Rodrigo Ximénez de Rada eta Crónica Latina de los Reyes de Castilla dira. Haientzat, Alfontso VIII.ak "terram que dicitur Ipuscaia, Sanctum Sebastianum in super" eskuratu zituen, eta Gipuzkoako gazteluen artean Donostiakoa irabazi zuen, agian ordurako Urgull mendian kokatuta, 1199an “Johane Bidaurikoak” gobernatuta, eta hiribildua menperatzen zuena, Gaztelako erregearen aldeko subiranotasun-transferentziaren gertakari zehatzak ezagutzen ez baditugu ere, horrek epe ertainera ekarri zuen Donostiaren defentsa-izaera indartzea. 1256an Alfontso X.a Gaztelakoak Nafarroako Teobaldo II.ari Donostia eta Hondarribiko hiribilduak utzi zizkion, itsaso eta lur errenta guztiekin, baina ezerk ez du adierazten lagapena gauzatu zenik eta Erdi Aroko behe-garaiko donostiarren bizitza gaztelaniaren mende egon zenik.
Hiribilduaren izaera defentsiboak harresian izango luke lehen agerpena, Erdi Aroko herri ororen funtsezko elementu gisa, hirigunea babesten baitu. Foruan ez da aipatzen halakorik dagoenik, baina 1311n Fernando IV.ak urtean 3.000 mr. ematen ditu urtero herriko portuan bildutako hamarrenetik kobratzeko, itsasoak egindako harresia konpontzeko. Errege-erregina Katolikoen garaian, 1477an, Donostiak sisa ezarri ahal izango du zenbait salgairen gainean, "erregeari baluartak eta hesiak beren almenekin egiteko". Emakida hau Gaztelako eta Nafarroako gorabeheretan txertatzen da, eta horiek, Frantziaren presentzia beti jagolea izanik, Donostia lehen mailako puntu estrategiko bihurtzen dute. Izan ere, hiribildua sendoago gotortu behar hori, 1477an, armada frantziarra Gipuzkoan sartu zenean gertatu zen, Errenteria erre eta Donostiarantz aurrera eginez, 1476an uxatu zuena. Donostiak Nafarroako erresumaren Gaztelako konkistara arte bizi izan zituen atal ugarietako bat da.
Artiluluaren jatorrizko testuak:
- Elena Barrena Osoro
- Paloma Mirande de Lage
- Lola Valverde Lamsfus
- Pedro Barruso Barés
Itzulpena: Elia itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Agustin Arostegi