Aragoiko errege titularra, Gaztelako ezkontidea eta, konkistaz, Nafarroakoa. Sosen (Aragoi) jaio zen, 1452ko martxoaren 10ean, Aragoiko Joan II.aren -Nafarroako Zuria I. erreginaren alarguna- eta Gaztelako Kondestablearen alabaren (Juana Enríquez) semea. Karlos, Vianako Printzearen anaiordea, anaiaren eta aitaren aldekoen arteko gerra zibilaren testuinguruan jaio zen, 1441ean erregina titularra hil zenean, azken honek Nafarroako tronua usurpatu baitzuen. Sei urte zituela, aitak, lehen emaztearekin izandako seme-alabekiko erakusten ez zuen maitasuna berari zionak, Gandiako eta Montblanceko duke, Ribagorzako konde eta Balaguerreko jaun izendatu zuen, bere anaiari zegozkion tituluak. Hamar urterekin, Aragoi, Katalunia, Valentzia, Mallorca, Sardinia eta Sizilia hartzen zituen Aragoiko Koroako oinordeko gisa zina egin zen. 1469ko urriaren 19an, 17 urte zituela, Gaztelako Isabelekin ezkondu zen. Gaztetatik, Europako erresumen egoera politiko gorabeheratsuaren jabe zen, eta Leonor I arrebaordearen aurka altxatutako Nafarroako beamondarren eta 1471tik aurrera (Mungiako bataila) Gipuzkoako jabea zen Trebiñuko kondearen alde egin zuen.
1474an Gaztelako errege ezkontide bihurtu zen, Joana printzesaren aldekoen aurkako borrokaren buru. Gipuzkoaren nagusitasunari eustea ezinbestekoa zen frantziar eskuhartze bat geldiarazteko. Horretarako, eta Donostiaren leialtasuna kontuan hartuta, bi errege ordezkari bidali zituen, Antón de Baena eta Bartolomé Zuloagako, Gipuzkoako foruak eta erreginaren izenean Ermandadearen Araudia zin zitzaten. Bestalde, bere ohiko trebetasuna erabiliz, ahaide nagusiak lasaitu zituen. Hori lortuta, Nafarroarekiko interesa piztu zitzaion berriro. Leonorren eskubideei kasurik egin gabe, Fernandok eta, Zuria I.a hil zenetik errege-titulua usurpatzen zuen bere aitak, Joan II.ak, 1476ko urriaren 2 eta 4 (Tutera) bitartean akordio bat sinatu zuten. Akordio horren arabera, Gaztelak, frantziarren sartzearen aurkako berme gisa, Iruñean 150 goarnizio-lantza ezarri zituen. Lacarraren arabera, “Nafarroaren gaineko benetako protekturatu bat, Tuterako ituna “handik aurrera Gaztelaren eta Nafarroaren artean sinatu ziren beste antzeko itunentzako benetako eredua izanik”.
Handik aurrera, Fernandok, Joan II.ak tronua usurpatu zuenetik agramondarren eta beamontesen arteko borrokak Nafarroako estatuan eragindako ia paralisia aprobetxatuz, muturra sartze hori areagotu egin zen, 1512ko konkista armatuarekin burutuko zena; bere benetako agintea Leringo kondearen bidez eta alderdien arteko borrokari eutsiz gauzatu zen. Urte horietan Gaztelako politikan buru belarri jardun zuen. Hiru euskal lurraldeak Isabelen alde zeuden. Atxikimendu hori finkatzeko, Fernandok, Isabelen izenean, 1476ko uztailaren 30ean, Gernikan, Bizkaiko Foruak zin egiten zituen. Erreginak geroago egin zuen. Ordukoa izan zen Toda Larreako bizkaitarrarekin izan zuen maitasun kontua. Azken honek alaba bat eman ondoren, Isabel erreginak Toda bahitu zuen. 1479an amaitu zen Gaztelako ondorengotza-gerra haren garaipenarekin. Urte horretan bertan, urtarrilaren 19an Joan II.a hil ondoren, Fernando Aragoiko koroako errege bihurtu zen. Hala ere, Gaztelako erresumarekiko interesari eutsi zion, erreginari antolatzaile lanetan parte hartuz, batez ere Arabako, Gipuzkoako eta Bizkaikok leinuen arteko gerrei amaiera emateko.
Bien bitartean, 1479an Leonor I.aren ondorengoa izan zen Frantzisko I.a Feboren (1479-1483) Nafarroaren inguruko setio diplomatikoa estutu zuen. Nafarroak laguntza frantsesa besterik ezin zuen itxaron, erreginak testamentuan bilobari behin eta berriz gomendatu ziona. Feboren ondorengo Katalina I.aren eta Joan Labriten arteko ezkontzak areagotu egin zuen krisia; izan ere, Frantziara hurbiltzea lortu nahi zuen arren, Beamondar gaztelazaleek ez ezik, agramontarren arteko zenbaitek ere ez zuten onartu. 1494ko urtarrilaren 12an koroatuta, Errege-erregina Katolikoek bidalitako tropei esker, 19an Katalinak eta Joanek oinordekoa Isabelen eta Fernandoren seme edo bilobaren batekin ezkonduko zela agindu zuten. Beraz, gaztela-aragoiar kurrikak berriro ere nagusitu zen. Italiar hegemoniagatik Frantziarekin izandako gerra aitzakia zen 1495etik aurrera presioa egiten jarraitzeko; Fernandoren esku-hartzea Nafarroako neutraltasunaren aitzakiapean egin zen. Bestalde, Frantziarekiko gerrak aukera ematen zion Baionako gotzainak bere elizbarrutiaren barruan Gipuzkoako eremuan zuen agintea inpugnatzeko; izan ere, gogoratuko den bezala, antzinatik 1712ko tratatura arte, Bidasoaren arroa eta Gipuzkoaren zati bat hartzen zuen. Ikus Baiona.
1504tik aurrera, Gaztelako Isabelen alargun, 1505eko urrian, Nafarroako tronuaren eta Nafarroako Leonor I.aren heriotzatik Foixen etxearen ondasun titularren erregegaia zen Narbonako bizkondearen arrebarekin, Germana de Foixekin, ezkondu zen. Erregegai hau Nafarroak Biarnon zuen subiranotasuna inpugnatzeko erabili zuen arietea izan zen; Fernandok, berriz, Beamondarrek berarekiko zuten menpekotasunean oinarriturik, politika anexionista indartu zuen. 1507an, Joana Gaztelakoren buru gaixotasuna eta Filipe Ederraren heriotza aprobetxatuz, Fernando berriz jarri zuten Gaztelako tronuan, erregeorde gisa. Nahiz eta interes guztia Italia kontrolpean jartzeko Frantziako erregearekin zuen lehian jarri, ez zuen begien bistatik galdu Gipuzkoa eta Lapurdiren arteko muga argi bat ezartzeko helburua; 1510ean Hendaia inguruan sortu zen desadostasuna 1624 arte luzatu zen. Ravenaren porrotaren ondoren (1512ko apirilaren 12a), zituen Aita Santuaren bulda batzuk eta Katalina I.aren eta frantsesen arteko aliantza aitzakiatzat erabiliz, Nafarroa bereganatzeari ekin zion.
1512ko uztailaren 20an, bere tropak erreinuan sartu ziren eta berak bere burua "Nafarroako eta Erresumako Koroaren eta Jaurerriaren Gordailuzaina eta Jaurerriaren agintea" izendatu zuen, harik eta, abuztuaren amaieran, "Pastor ille coelestis" bulda aipatuz, Nafarroako Errege izendatu zuen bere burua. Izendapen hori erabiliz, 1515 arte izango duena, eta, urte bereko abenduaren 17an, Diego Fernández de Córdoba eta Arellano, Comaresko markesa eta aitonen seme gazteen burua, Nafarroako erregeordea izendatu zuen. Kanpionek, bere konkista finkatzeko Aragoikoaren politika aztertu duenak (Después de la conquista, "Euskariana" VII, or. 359-437], bere jarduera honela deskribatu zuen: "Nafarroa konkistaturik, Fernandok, noski, harrapakina ziurtatzeari ekin zion. Antzeko kasuetan agintari zuhurrek erabilitako politikari jarraitu zion. Aragoiarra oso zuhurra zen eta bere jokaldian bi triunfo zituen: maltzurkeria eta indarra.
Azken hau erabiliz, leinukideen mendekotasunetik askatzen zen, zeinetatik Vianako Printzearen garaitik Pirinioetako koroa bizi zen. Izan ere, bere indar bakarra leinukide bateraezinek eskaintzen ziotena zen, prekarioa, kostu handikoa eta txandaka. Beste hura erabiliz, arrisku bikoitzari egiten zion aurre: alde batetik, leinuen arteko etsaitasuna berriz pizturik gerra zibilarena; eta, bestetik, leinuak adiskideturik, monarkia sarkinaren aurkako herri osoaren altxamenduarena. Lan zaila Fernandorena. Denborak baino ezin zion lagundu, baina adinak eta ajeek laburtu egiten zioten, harroa, tematia, kementsua, sendoa, memoria luzekoa, bihotz berokoa, bere erabakietan umiliazio estaliaren buru estimu zoliaren ahotsa entzuteko egina zeuden nafarrak bezalako jendeari aurre egin behar zionean. Zorionez berarentzat, berak askotan sustatuko gerra zibilak Nafarroa akituta utzi zuen. Leinukiderik amorratuenak ere etxeko sutondoan bakea zuen amets. Erresumaren inbasioa eta beraz jabetzea, hain modu trebean pentsatua eta gauzatua izan zen, ezen oso erantzun ahula izan zuen eta oso odol jario eskasa ekarri zuen. Hori guztia oso atsegina izan zen beaumontarrentzat, agaramontarrentzat, ostera, amesgaiztoa; baina oso trebe sortu eta exekutatu zen enpresa militarra izan zen, eta, horren ondorioz, erresistentzia ahula sortu zen, hain odol gutxi baitzegoen, eta hori guztia oso atsegina iruditu zitzaien beaumontarrei, amesgaiztoa agramontarren artean, baina haren etorreraren beldur zirenentzat ez uste zuten bezain beldurgarria.
Bi hilabete baino gutxiagotan, zetroa, ia beti legez transmititua, eta, bestela, horretarako eskubidea zutenentzat bikain gordea, esku berrietara pasatu zen indarraren poderioz. Herrialde leialaren gainean desengainuak berunezko hegoak astindu zituen. Zapalketa, hondamendi publikoen ondoriozko depresioa, une batez espiritu nazionalari eragin zioten Erresuma berreskuratzeko Joan Labriten saioaren ostean (1512 abenduan). Fernandori zagokion unea aprobetxatzea. Aldaezinezko ekintza burutuen aldia hastea komeni zitzaion, atzokoa ahaztu zedin saiatzea, bere ahalmenaren jatorrizko orbana ezabatzea, bere monarkiak monarkia nazionalaren ezaugarriak izatea. Guztien errege gisa agertzea interesatzen zitzaion: agaramontarrenak, Joan II.a bere aitaren ezin hautsizko sostengatzaileak; eta Beaumontarrena, bere tronuratzearen egile nagusiak. Bera zen jarrera zahar eta, zirudienez, bateraezinak ziren antitesien sintesi bizia.
Horregatik axola zitzaion bere burua adeitsu, zintzo, adiskide, eskuzabal, barkabera agertzea, baina zuhurtasun handiz, oso zehatza, begiratua, ezkerreko eskuan azken orduko soldata erakutsiz, lehen ordukoa bezalakoa, eta eskuinekoan berrezarkuntza desiragarriei atea hermetikoki ixten zien giltza. Horrela, oparien eta promesen bidez, atzamarkadez eta laztanez, kutunkeria haserregarriz eta zuzentasunez, ezproiz eta bridaz, bezperako lagunek babes nabarmena senti zezaten eta etsaiek usaina hartu eta espero zezaten lortzea, azken hauek herratsu izatea egotz ziezaioten eta haiek ezker txarreko nabarmena izatea” (362-364 orr.). "Beldurtzeko orduean, nahiago izan zuen ohartarazteko bidea behar baino lehenagoko muturreko jarrera baino. Horrek ez du esan nahi indarkeria, hertsatzeak, ordainarazpenak, harrapakeriak, abusuak, tratu txarrak, militarki eginak, asko izan ez zirenik, baina garai hartako ohiturek onartzen zituzten ekintzekin parekatuta, ez dirudite hain larriak. Hiruzpalau sonatu eta gogorrak, mundu guztiari esateko: "begira zertarako gai garen", porrotaren etsipenean eragin nahikoa izango lukete. Garro bailarako hondamendiak eta Mongelosko erreketak iparraldeko euskaldunei irakatsi zieten espainiarrek ez ziotela uko egingo edozein ankerkeriari lotuta edukitzeko
Nafarroa Garaian, Murilloko gotorlekuko nagusia eta alkatea zen Pedro Radako zaldunaren inguruan bildu ziren, hau izan baitzen errege legitimoen bandera altxatu zuena: Tafallan hil zuten, Garibaik dioenez, "a puros tormentos" (“torturapean”) (XX. liburua, XVI. 369-370) lokatuz. “Fernandok, bere konkista ziurtatzeko, neurri politiko eta militar zuzenak hartuta, erresumarekin lankidetzarekin honen gobernaziorik onenean bideratu zuen bere ardura guztia. Beaumontarrek, konkistaren ondoren, laster ulertu zuten fabulako zaldiaren akatsa errepikatu zutela, eta, oreinari mendekua hartzeagatik, zaldizkoa gizakia izatea onartu zuen. Ez zen gauza bera Joanen eta Katalinaren edo Nafarroako beste edozein erregeren menpe bizitzea, berez beti ahul, edo garai hartako erregerik boteretsuenaren menpe, laster munduko koroarik boteretsua bihurtuko zena. Aldaketaren ondorioak leuntzeko, asko komeni zitzaien Erresumaren konstituzio-askatasunak errespetatzea eta ahal zen neurrian zabaltzea eta osatzea.
Lehenengo puntuan bat zetozen Fernandorekin, bere menpeko berriek aldaketarekin galtzen atera zirela eta konponbidea boterea galdu berria zuen dinastiaren itzuleran zegoela pentsa ez zezaten interesaturik zegoena. Honek ez zuen inolako arazorik izan Gorteen ohiko deialdirako eta funtzionamendurako: hauetatik desiratutako guztien erregearena, eta ez alde batekoarena, egiteko indarra jasotzea espero zuen; izan ere, nahiz eta jakin Gorteak, hasieran, garaiaren izaera zela eta, beaumontarren bilerak baino ez zirela izango, bazekien denborarekin pixkanaka izaera hori galduz joango zirela. Eta galduko zuten benetako Gorte nazionalek sortaraziko zituzketen dinastia arloko arriskuak desagertzean. Hitz batez, Fernandok gai ikusten zuen bere burua konkistatu berria zuen herrialde bateko sistema ordezkatzailearen zailtasunei aurre egiteko eta konpentsazio gisa eskaintzen zizkion abantailez baliatzeko. Beraz, Erregeak ez zituen bere buruan izan Gorteen balio ordezkatzailea aldatzeko eta haien eraginkortasuna gutxitzeko ideiak, Koroaren botere absolutuenaren mesedetan. Ideia horiek Gaztelako gobernu-gizonen buruan eragiten zuten, eta laster jarri ziren abian Komuneroen matxinadak egoera egokia sortu zuenean. Fernandok Gorteekin gobernatu zuen.
Dei egin zien zin egin ziezaioten. Talentu gutxiagoko errege batek ez zien besterik eskatuko egoera hartan, eta berehala itxiko zuen tronua. Ez dago esan beharrik Aragoikoaren jarrera adoretsuagoa, iaioagoa, izan zela.
Egia historikoak eskatuta, usurpatzaileak, justiziak jabetze berriaren ezeztaezintasuna arriskuan jartzen ez zuen bitartean, Nafarroa zuzen gobernatzeko bitartekoak jarri zituela onartu ondoren, ez dugu beste aldeko muturrera joan behar, gobernu arrotzaren koadroa kolore idilikoak erabiliz margotzeko. Erregea ez zen akatgabea izan: bere zin egiteak hautsi zituen, kontraforuak egin zituen; egin ez ezik, haustura konpondu berriz ere hausteko sistema sortu zuen, bere ondorengoek ere mantendu zutena. Hala ere, batzuk ez ziren inoiz konpondu: adibidez, Erresumako gazteluak eta gotorlekuak atzerritarren esku jartzearena." (or. 394-396). Lehen Gorteak, 1513ko martxoaren 13tik 24ra, Iruñean bildu ziren. Beaumontarren Gorteak izan ziren, eta, Forua errespetatzeko agintzearen truke, Fernandori leialtasuna zin egin zioten. Horietan, Fernandoren ordezkariak zin egin ez zuten agramontar guztiei barkamena agindu zien.
Seigarren merindadea gaztelarrek okupaturik, Behe Nafarroako nobleziak 1513ko ekainaren 5ean amore eman zuen. 1514ko urtarrilaren 29an konkistaren ondorengo bigarren Gorteak elkartu ziren, eta hurrengo urteko martxoaren 15ean izan ziren Aragoi eta Nafarroako errege izena hartzen jarraitzen zuen konkistatzailearen azkenak. Baina 1515ean Fernandok Germana Foixekorekin semea izango zuenaren asmoa bazterturik, horrela bi erresuma hauek Gaztelatik bereiziak mantentzeko aukera, eta, Karlos bilobak, bai ala bai, Aragoi eta Gaztelako errege bihurtuko zela onarturik, 1515eko ekainaren 11n Nafarroako erresuma Gaztelako Koroan sartu zuen, "guardando los fueros é costumbres del dicho reino" ( "erresuma horren foruak eta ohiturak gordez"). 1516ko urtarrilaren 23an hil zen Madrigalejon, Pedro Nafarroako mariskalak erresumaren birkonkista saioa hasi zuenean. Testamentuan, erresumaren oinordeko bera alaba, Joana Eroa, eta bere biloba, Karlos, utzi zituen.
---
Jatorrizko testua: Idoia Estornés Zubizarreta
Itzulpena: ELIA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Joseba Rodriguez Zuazua