Euskal folklorista eta historialaria, Zaldibian 1767ko azaroaren 29an jaioa, "Iztuetaenea" etxean, gero "Kapagindegi". 1845eko abuztuaren 18an hil zen, Zaldibian hura ere.
Erauzketa apala izan dela esan izan da, baina dokumentazio frogagarrian oinarritutako azterketek erakusten dute familia, geruzak egiten jardun arren, jatorri kaparekoa zela eta Iztuetaren birraitona Lazkaoko Iztueta dorretxetik zetorrela. Bere hazpegi fisikoei buruz gauza bakarra dakigu: gorputzez txikia zela, ile eta bekain gaztainak zituela, bizar itxia, aurpegi ederra, eta begirada bizi eta maltzur samarra zuela, eta horregatik "Zuria" ezizenez ezagutzen zutela. Eskolatu gabeko gizon ezjakintzat definitzen du bere burua ("gizon lego eskolatu bageko jakin-ez bat"), nahiz eta bere prosak eta horren bidez erakusten dituen ezagutzek gezurtatu egiten duten, izatez behintzat. 23 urte zituela ezkondu zen lehen aldiz, Urnietako Joaquina Linzoainekin, eta hamabi urte geroago alargundu zen.
Zaldibian bizi izan zen 1801eko abenduaren 6ra arte. Urte hartan, Villafrancako kartzelan sartu zuten, Martin Antonio Aldosoro Zeraingo eskribauari egindako lapurreta batean parte hartzea leporatuta. Espetxean egon zen 1807ra arte, eta luze eta zabal espekulatu da horren inguruan, Inkisizioarekin estropezu egin izana edo infantizidioan konplize izatea egotzita, gerora bere bigarren emaztea izango zen Kontxesi, horregatik espetxeratu zutena. Jesús Elóseguik agiri bidez frogatzen duenez, Zaldibiako bikario José Ignacio de Echavek salatu zuen Iztueta, eta Logroñoko Inkisizioaren Auzitegiak prozesamendu-autoa eman zuen 1805eko martxoaren 13an:
"Errudunaren proferentziak (askatasun sexualari eta pentsamendu askeari buruzkoak), objektiboki eta subjektiboki, heretiko, eskandalagarri, blasfemari, simplicium reductibus eta materialista batenak dira".
Autoaren arabera:
"Auzitegiak, 1805eko martxoaren 13ko autoaren bidez, erabaki zuen espetxe sekretuetan espetxeratzea, ondasunak enbargatuz, eta haren auzia behin betiko arte jarraitzea. Horren aurretik, Valladolideko Krimenaren Salako gobernadoreari zegokion ofizioa eman zion, erruduna Azpeitian preso egotearen bidez, Salaren aginduz".
Erantsitako agirien arabera, Iztueta "Zaldibiako lehen letren maisua" zen garai hartan. Logroñok tentuz jokatu nahi izan zuen, bikarioaren eta Iztuetaren artean zegoen gorrotoa bereiztea lortu baitzuen. Hala ere, prozesuak aurrera jarraitu zuen eta 1806ko apirilaren 20an gure gizona Errioxako hiri horretara eraman zuten. Hala ere, inkisizio-epairik egon ez denez, ezta ebasketagatik auzia ikusten zuen ohiko justiziaren epaia ere, ez dakigu ezer gehiago Iztuetaren gain zegoen akusazio bikoitzari buruz. Haren kanta ospetsuak, A Kontxesi maiteak, frogatzen digu preso zegoenean bera ere preso zegoela, honela baitio:
Esperantzetan bizi, maite gozoa, noizbait kunbait plitu da gure plazoa, eta orduan, txarrik ez artu buruan: lengoaia utzi ez degu gutxi pasatzen: preso sei urtez, onduko gaituzte.
"Maitasun eztia, bizi itxaropentsua, egunen batean beteko da gure epea, eta orduan ez duzue ezer txarrik buruan; utz ezazue iragana, pena gutxi ez baitugu; sei urte preso, uste dut hobetu egingo gaituztela".
Usoz kuakeroak, Gräberg kondeari idazten dion gutunean kontatzen dio Iztuetak Concepción (Kontxesi) Bengoetxea ezagutu zuela Azpeitiko kartzelan, infantizidioz akusatua eta konbiktua, zerbitzatzen zuen apaiz batekin izandako maitasunetatik zetorren seme batengandik. Usoz honek ere Iztuetaz dio bere anaia batekin bide lapurra izana zela gorabehera berriak kontatzen. Usoz harritu egiten da elizgizonek, haietako batek, Jose Ramon Elorzak, obra onartzean, autoreari hainbeste goraipamen egin izanaz, halako pertsona mota izanik. Hala da; Elorzak hauxe dio hitzez hitz:
"duela urte asko ezagutzen dut eskuizkribu horren egilea, eta oraindik ez gutxitan ikusi dut Zaldiviako bere jaioterrian hainbat dantza eta dantza, batez ere berak trebatutako eta gidatutako gizonezkoak: eta harrezkero talentu eta trebetasun bereziaren ideia eratu dut. Nik aitortzen dut autorea ez dela berari buruz zuen adigai handia baino hobea, baizik eta bere burua gainditzen duela Gipuzkoako hogeita hamasei dantzaz ematen dizkigun berri bereziengatik...".
Jakina, Elorzaren adierazpen hori 1824an egina da, Iztuetak 57 urte zituenean, baina Usozen gutuna 1842koa da, hamar edo zortzi urte geroago oraindik. Mende erdi lehenagokoak dira Usozek kondeari ematen dizkion albisteak.
Eloseguik ekarritako dokumentazioari esker, badakigu zaldibitarraren zoritxarrak ez zirela amaitu Logroñoko espetxetik irtetean. 1808an, Napoleonen inbasioa gertatu zen, eta gure gizona, garai hartan, Azpeitian zegoen. Frantsestu eta iraultzaileen kolaboratzaile gisa izandako jarduera 1813an hasi zitzaion sumarioan agertzen da, Fernandoren diktadura berrezartzean:
"Istueta batzorde kriminal odoltsuaren (Donostiakoa, 1809an), D lizentziatuaren, intruso fiskalak jasotako informazio dekantatuaren lekukoetako bat izan zen. Luis Arocena. Frantzian hamabost lagun erbesteratu zituzten, eta, fiskalaren arabera, etsaiaren aldeko amore emate irmoaren presuntziorik bortitzena zen hori. Izan ere, Arozena, norbanako haien iritzi abertzalea zein mailatakoa zen jakiteko, ez zen baliatuko kontrako iritzia zuten lekukoak baizik. Gainera, Iztueta Donostiako Ogasun alorrean govbernu arrotzak erabili izanak ere eragin handia du kontzeptu bera egiaztatzeko, inork ez baitu ezagutzen enplegu horiek etsaiari egindako adesioaren froga eraginkorrak eman zizkioten pertsonei bakarrik ematen zitzaizkiela...".
Prozesuan zehar Iztuetari hartutako zenbait adierazpenetatik jakin dugu 1810eko apirilaren 24an bere emazte Concepción Bengoechearekin, 1808an ezkondua zenarekin, Azpeitiko hiribildutik (1802tik bizi zen hiribilduan) Donostiara joan zela. Kontxesi Donostian hil zen, 1815eko martxoaren 28an, 39 urte zituela. Juan Ignacio, justiziaren aurrean egoera kezkagarrian, bi neskatoz osatutako familia burua zen: Maria Antonia eta Josepha Francisca, Maria Joaquina de Linzoainekin izandako lehen ezkontzan; eta beste hiru seme-alaba: Ignacia, Valentín Eusebio eta José Francisco, Kontxesirekin izandako ezkontzaren fruituak. Iztueta Tolosako espetxean preso zegoela, bere ondasunen bahitura egin zen 1815eko irailaren 15ean. Iztuetak Tolosan pairatu zituen bi atxiloketetan -1814 eta 1815- fidantzapeko askatasun egoeran utzi zuten. Hainbat gorabehera eta gero, azkenean iritsi zen prozesu honen amaiera, Korrejidore Sr. Macía Lleopart, 1815eko azaroaren 24an, behin betiko epaia eman zuen.
"Yztueta horrek jasan duen espetxealdia zigorraren parte gisa erabiliz, bi urteko desterru-zigorra ezartzen diot Azpeitia hiribildu horretatik eta gaur egun bizi den Donostia hiritik, eta hori saihestu ahal izango du, ganbera zigorrak eta justizia gastuak ordainduz, eta auzi horren kostetan...".
Bere bizitzako garai ekaiztsu honen ondoren, Iztueta Donostian lasai bizitzen ikusten dugu. Hurrengo urteetan bere literatur produkzioa garatuko da.
60 urterekin, hirugarren aldiz ezkondu zen, M.ª Asunción de Urruzola zizulkiarrarekin, eta harekin izan zituen Francisco, Ignacia eta Antonia. Donostiako Lurreko Atearen zaindaria zen eta Korrejimentuko Alcaide izatera iritsi zen.
Adinean aurrera egin ahala, jaioterrira itzuli zen, maisu zaharraren "Bailarín mayor de Guipúzcoa" aureolarekin. Bere etxe aurrean zegoen plazatxoan dantzariak trebatzen jarraitu zuen 77 urte bete arte. Iztueta, gainera, antolatzailea izan zen. Zaldibiako taldea ez ezik, Gipuzkoa osokoa ere berak egin zuen. Jarraipena ziurtatu zuen gazteei dantzak erakutsiz; Olanoren maisu bat egin zuen, eta Pujanarena, gure garaiko maisurik karakteristikoena. Ondoren, beste hainbat sortu dira sustatzaile zaldibiarraren sari gisa.