Kristo Aurreko asiriar, egiptiar, greziar eta babiloniar zuzenbidetik eratorritako testu anitzek argi uzten duten bezala, ituna da mortis causa oinordetza antolatzeko lehenengo baliabide juridikoa, testamentua sortu aurretikoa, alegia. Erromatar zuzenbideak sortzen du testamentua aro klasikoan, ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad vitae supremun exitum printzipiopean -nahiz eta aurreko aroetan oinordetza-itunak arautu eta erabili-. Testamentuaren sorrerak itunen debekua ekarriko du: borondate-adierazpenaren hil arterainoko aldagarritasuna salbuespenik gabeko axioma gisa aldarrikatuz, eta oinordetza itunak kausatzailearen borondatea errebokaezina bihurtzen duela kontutan hartuta, testamentua bihurtuko da hil osterako borondatea plazaratzeko modu bakarra. Erromatar zuzenbideak sutsuki defendatuko du kausatzailearen borondatearen errebokagarritasuna, askatasun printzipiotik abiatuta.
Oso bestelakoa izango da itun hauen bilakaera herri germaniarretako ohiturazko zuzenbideetan; oinordetza-itunak, ohiturak sortutako tresna juridikoa izanik, onarpen zabala jasoko du. Itun hauekiko jarrera eta araudi bikoiztasun honek egungo nazioarteko ordenamenduetan dirau: alde batetik, Erromatar zuzenbidetik eratorritako sistema juridikoak daude (Italia, Espainia, Portugal...), zeinetan, salbuespenak salbuespen, oinordetza itunak debekatuak dauden, nahiz eta azken urteotan itunak eragiten dituen onurak zeharka lortzeko legezko erreformak ugalduz doazen [Frantzian, 2006-278 Legea, 2006ko Ekainaren 23koa; Italian, 2006ko Otsailaren 14ko Legea]; eta, bestetik, itunak onartu eta arautu egiten dituzten germaniar zuzenbidetik eratorritakoak (Alemania, Suitza, Austria...).
Aurretiaz aipatu bezala, alde handia dago Espainiar estatuko ordenamendu zibil orokorrak eta euskal lurraldeetan indarrean dauden Zuzenbide pribatuek oinordetza-itunari eskaintzen dioten tratamenduan. Espainiako 1889ko Kode zibilak, Zuzenbide erromatarraren debekuaren harira, salbuespenak salbu, atea itxi egiten dio itunari kausatzailearen borondatezko oinordetza antolatzeko baliabide juridiko gisa. Euskal Herriko hegoaldeko lau lurraldeetan, aldiz, arazorik gabe onartu eta arautu egiten da oinordetza-ituna. Azter ditzagun, banan-banan, araudiok.
Espainiar estatuko Zuzenbide zibila erromatar zuzenbidetik eratorritako sistema juridikoa izanik, eta Napoleonen 1804ko Codearen eragin zuzena jasota, Espainiako 1889ko Kode zibilak oinordetza itunen gaineko debekua argi plazaratzen du. Horrela, 1271.II. artikuluak, etorkizuneko jaraunspenari dagokionez, salbuespen gisa, ondasunak inter vivos banatzeko kontratuak bakarrik egin ahal izango direla dio, 1056. artikuluaren arabera. Azken artikulu honetan aurreikusten den ondasun banaketa, ordea, oinordekoen aurrean egiten bada ere, aldebakarreko negozio juridikoa da, oinordekoen presentziak ez baitu berau aldebiko kontratu bihurtzen. Doktrinaren gehiengoarentzat, beraz, 1056. artikuluko ondasun banaketa ez da, 1271.II. artikuluak dioen bezala, etorkizuneko jaraunspena objektu duen kontratua, hots, oinordetza ituna.
Debeku honen zioa oinordetza itunen aldebikotasuna eta errebokaezintasuna dela aipatu izan den arren, hots, kausatzaileak bere borondatea hil arteraino aldatzeko duen askatasunari muga ezartzea, 1271.II. artikuluak lege kontrakotasuna itunen objektuan oinarritzen du, etorkizuneko jaraunspena. Horrela, nahiz eta kontratua aldebakarrekoa, errebokagarria edo kostubidezkoa izan, etorkizuneko jaraunspena baldin badu objektutzat (herentzia osoa edo zati bat transmititzea badu helburu), 1271.II. artikuluaren arabera oinordetza kontratua izango da, Kode zibilaren eremuan debekatua. Era berean, lege testu bereko beste zenbait artikuluk ere debeku hau indartzen dute: 991. artikulua, herentzia bat onartu edo zapuzteko kausatzailearen heriotzaren ziurtasuna galdatzen duena; 816. artikulua, nahitaezko oinordekoek haien seniparteari uko egitea deuseza egiten duena; 1674. artikulua, sozietate unibertsal baten bazkideen arteko komunikazioa galaraziz herentziaz edo legatuz jasotako ondasunak badira, eta 658. artikulua bera, zuzenean oinordetza itunak kanpo uzten baititu oinordetza antolatzeko bideei buruz ari denean.
Hala ere, 1271.II. artikuluak aurreikusten duen debekuak baditu, Kode zibilean bertan, hiru salbuespen:
- Ezkontza hitzarmen edo hirugarren batekin kostubidezko kontratu baten bitartez eginiko hobekuntza
- Ezkontza hitzarmen bidez eginiko hobetzeko hitz ematea
- Ezkontza hitzarmenean gauzatutako senar-emazteen arteko hil osterako ondasun dohaintzak
Hiru kasu hauek debekutik aske geratzen diren oinordetza itunak dira. Ezkontza hitzarmen edo kontratu bidez burutzean errebokaezinak dira, kausatzailearen borondatea oinordekoarekin (edo beste alderdi kontratugilearekin) lotua geratzen delarik. Azter ditzagun banaka.
Hobekuntza, berez, errebokagarria da Kode zibilari eutsiz. Baina 827. artikuluan errebokagarritasun horren salbuespena azaltzen zaigu, baldin eta hobekuntza hori hirugarren batekin kostubidezko kontratuan edo ezkontza hitzarmen bidez gauzatzen bada. Horrela, hobekuntza islatzeko tresna juridiko hauek erabiltzen baditugu (ezkontza hitzarmena eta kontratua), eta, haien ezaugarriei jarraiki, aldebikoak eta errebokaezinak izanik, kausatzaileak eginiko hobekuntza aldaezina da. Bere borondatea beste alderdi kontratugilearenarekin batuz eta herentzia zati bat hitzarmenaren objektua izanik, oinordetza itun baten aurrean gaude.
Hobetzeko edo ez hobetzeko hitz emateak Toroko XXII Legean du bere sorrera, egun Kode zibileko 826. artikuluak arautzen badu ere. Hitz emate soil hau oinordetza itun bat izango da ezkontza hitzarmen bidez gauzatzen den neurrian. Ezkontza hitzarmena bera errebokaezina denez kausatzaileak bere hil osterako borondatea aldaezina bihurtzen du, hitzartutakoaren kontra ostera eginiko xedapen oro baliogabetuz. Agi denez, erabilitako tresna juridikoaren errebokaezintasuna eta hitzartutako objektua (herentzia edo herentzia zati bat) dira kasu hauek oinordetza itun bilakatzen dituztenak.
Oinordetza itunaren izaera juridikoa ere antzematen zaio Kode zibileko 1341. artikuluan arautzen diren senar-emazteen arteko hil osterako dohaintzei, alegia. Honako honetan ere, tresna juridikoaren errebokaezintasuna (ezkontza hitzarmena) eta dohaintzaren objektua (norberaren ondare guztia edo zati bat, etorkizuneko ondasunak tartean) dira, beroiek oinordetza itun izatearen arrazoi. Hala dio Espainiako Auzitegi Gorenaren jurisprudentziak: AGS 1908 urriak 20, 1954 otsailak 6, 1957 martxoak 27 eta 1960 ekainak 23.
Itun hauen inguruan aldeko eta kontrako jarrerak daude doktrinan. Aurkakoen aburuz, aipatu itunek norberaren hil osterako borondatea (bere ondarearen xedeari buruzkoa, alegia) nahi bezain bestetan aldatzeko askatasuna zapuzten dutela aldarrikatzen dute. Oinordetza-itunak kausatzailearen borondatea era errebokaezinean lotzen duenez, borondate horren aldagarritasun printzipioaren aurka egiten du. Gainera votum mortisa eman daitekeela argudiatzen dute, hots, oinordeko kontratugileak kausatzailearen ondasunak berari dagozkiola ziurtasunez jakiteak hau hiltzeko nahia piztu dakiolakoan. Baina eta, nork uka dezake testamentu bidez izendatutako oinordekoak ere, bereak izango diren ondasunak lehenago eskuratzearren asmo bera izateko posibilitatea?
Oinordetza-itunen alde beste iritzi asko dago doktrinan, pertsona orori dagokion borondatearen autonomiaren defentsan oinarriturik. Izan ere, itun hauek norberari dagokion askatasuna egikarituz gauzatzen diren kontratuak dira, hil osterako borondatearen aldagarritasun printzipioari nahita uko eginez, alegia. Bestalde, argudio ekonomiko zein soziologiko ugariz indartua aurkitzen da itunen aldeko iritzi hau, nekazal sistema ekonomikoetan ondareen transmisio zatiezina eta produkzioa hobekien bermatzen duen bide juridikoa baita, egun, familiaren enpresa transmititzeko aldarrikatua.
Euskal Herrian, itunaren onarpena eta erabilera zalantzagabekoa da. Ikerlarien arabera, XIII. mendetik aurrera Euskal Herriko hegoaldean errege eta jauntxoek, hiribilduetako biztanleei pribilegio sorta bat eskaintzearren, erabiliko dituzten foru frankoak izango dira, funtsean, lur lauak ordu arte duen ohiturazko Zuzenbide pribatua lege idatzi bilakatzera bultzatuko dutenak. Landa lurraren berezko zuzenbidea bizirik mantentzeko helburuak gidatuta onartuko dira, beraz, Bizkaian, 1452ko Foru Zaharra, 1505eko Enkarterrietako Forua eta Durangokoa [data ezezaguna], 1574. urtean hirurek bat egiten duten arte 1526ko Foru Berriaren araudiarekin. Halaber, 1373ko Aiarako Forua eta 1394ko Nafarroako Foru Orokorra ere fenomeno horren adibide dira. Gipuzkoan, ostera, ez da euren ohiturazko zuzenbidea idatziz jasotzeko erabakirik hartuko, ohiturak praktika juridikoan bizirik dirauen arren.
Zuzenbide pirenaikoaren eremupean, Ertaroko Foru hauek landa lurreko biztanleen beharrizan ekonomikoei aurre egiteko erantzun bateratu eta koherente bat eskainiko dute. Oinarrian, familiaren ondarearen zatiezintasuna aldarrikatuko dute, nekazaritzako, abeltzaintzako edo artisau ustiapena baita lur lauko familia gehienen bizibide bakarra. Izatez, lur lauan, baserriak produkzio eta kontsumo zelula bat osatu izan du XX. mendeko azken hamarkadak heldu bitartean: ustiapenak ematen duena bilakatzen da baserrian bizi den familia zabala aurrera ateratzeko tresna nagusia, bakarra ez denean. Horregatik, arbasoengandik jasotako ustiapenaren zatiezintasuna bertan bizi den familiaren biziraupena bermatuko duen elementua izango da, mendetan zehar. Moral kristauaren eraginez, gizona eta emakumearen arteko ezkontza izango da familia eredu hedatuena: bere itzalpean ezkontideen familien arteko itun eta aliantzak ugalduko dira, adostutako ezkontzak, alegia, sendi bakoitzaren ondarearen banaketa orekatua gauzatzea bilatuko dutenak. Eszenatoki honetan, Foruen araudiek jabetza, familia eta oinordetzaren arteko lotura argia islatzen dute.
Oinordetza-ituna, beraz, mendetan zehar familiaren ondarea belaunaldiz-belaunaldi transmititzeko erabili izan den baliabide juridikoa da, baserriaren gidaritzan beharrezkoa den ordezpen prozesua gauzatu duena, hain zuzen ere. Momentuko jabeak seme edo alaba bat aukeratzen du, sexu edo adinari so eginez baino ardura berriari aurre egiteko egokitasunari erreparatuz, eta, gehienetan, bederen, hautagaiaren ezkontza aprobetxatuz, hura oinordeko izendatzen du, biok sinatzen duten itunaren muinean. Hautatuaren anai-arrebak, ordea, 'baztertuak' izaten dira, desjaraunstuak izan gabe, familiaren ondarearen zatiezintasunak berau generazio bakoitzean esku bakar batek gidatzea eskatu izan baitu ehunka urtetan. Baztertze hori ez da, beraz, anai-arreba horien eskubideak ezabatzeko tresna gisa kontsideratzen. Aukeratutako oinordekoak, kausatzailearen aginduak jarraituz, anai-arreba horien eskubideak bermatuko ditu, euren sostengua bere gain hartuz, edo eta ikasketek, bidaiek, profesioak edo eta ezkontzak dakartzaten gastuak ordainduz. Bestela ere, kausatzaileak erreserbatuko du eskubide horiek bermatzeko haina ondare, posible badu.
Foruen araudietan itunak 'DOHAINTZA' forma hartzen du, hau da; ituna, kategoria juridiko modernoa izaki, dohaintzaren 'gorputzaz' baliatzen da, Foruen garaian, hautagaiaren aldeko mortis causa izendapena bideratzeko. 'Dohaintza' hauek kausatzailearen hil osterako eszenatokia diseinatzeko negozioak dira, beraz, ez dohaintza soilak, Foruek argi islatzen duten bezala: "dohaintza hartzaileari" "heredero" eta "succesor en vida" deitzen diote [FZ 109. kapitulua, FB II. legea, XXIII. titulua], "dohaintza" erabiliz oinordekoari transmititzen zaionari "herençia" esaten diote [FZ 115. kapitulua, FB I. legea, XXIII. titulua], "dohaintzak" efikazia galtzen du oinordekoa seme-alabarik gabe hilez gero [FZ 112. kapitulua, FB XVII. legea, XX. titulua], eta, gainera, "dohaintzagileen" mantenuaz arduratzen da oinordekoa hauek hil arteraino, familiaren ondarearen jabetza formala, behintzat, berak baitu [FZ 91, 112 eta 136. kapituluak, FB III. legea, XXIII. titulua]. "Dohaintza" hauek, funtsean, mortis causa izaera dutela argi islatzen den bezala, Foruek beroien kontratu egitura ere goraipatzen dute [FB II. legea, XXIII. titulua]. Ezkontza-hitzarmena da, Foruen eskeman, ituna gordetzeko erabiltzen den dokumentuzko euskarria [FZ 107, 108, 183. kapituluak; FB XII. legea, XX. titulua].
Testamentua ez bezala, oinordetza-ituna ezin du kontratugile batek, bere kabuz, aldatu edo suntsitu. Bertan adosten den mortis causa izendapena ez da, beraz, libreki errebokagarria: alderdien borondateak lotzen dituen tresna juridikoa da ituna, eta soilik Foruek adierazitako arrazoiak direla medio izan dezake kontratuak atzera buelta. Alde batetik, ituna suntsitua geratuko da oinordekoa hil egiten bada seme-alabarik eduki gabe, izan ere, kontratuaren helburua belaunaldiz-belaunaldi familiaren ondarea zatiezina mantentzea bada, ondorengotza faltak bidea itxi egiten dio itunak martxan jarritako transmisio kateari [FZ 112. kapitulua, FB XVII. legea, XX. titulua]. Kasu honetan, beste oinordeko bat izendatzeko aukera zabaltzen dute Foruek, aurreko ituna suntsitu ondoren. Bestalde, Foruok kausatzailearen itunaren muina den oinordekoaren aldeko mortis causa izendapena errebokatzeko aukera eskaintzen diote hura esker-txarrekoa bada [FZ 115. kapitulua, FB XXI.I legea, XXXIV. titulua], edo eta kausatzaileari eta bere ezkontideari mantenua ukatuz gero [FB VIII. legea, XVII. titulua].
Bizkaiko Foruek oinordetza itunaren inguruan ['dohaintza', garaiko teknika juridikoan] eskaintzen duten araudi aberatsak ez du, hala ere, jarraipenik ikusiko indarrean jartzen ez diren Bizkaiko 1900 eta 1928ko Kode Zibilaren Eranskin Proiektuetan, 1959ko Araba eta Bizkaiko Konpilazioan ia ito egiten den arte. Nafarroak, ordea, Foruetan jasotako araudi oparoa 1973ko Foru Berrian jasoko du, egun indarrean dirauena. Gipuzkoak, bestalde, bere ohiturazko Zuzenbide pribatua praktikan gauzatzeko idatzizko testu baten babesik gabe jarraituko du. Egoera honen aldaketa, 1978ko Espainiako Konstituzioaren 149.1.8. artikuluarekin batera etorriko da, eta bertan arautzen den eskuduntza dela medio, 1992ko uztailaren 1ean Euskal Autonomia Erkidegoko Legebiltzarrak onartzen du Euskal Herriko Foru-Zuzenbide Zibilari buruzko Legea (EHFZZL), alegia. Egun indarrean dagoen arau honi, halaber, 1999ko azaroaren 16ko Lege autonomikoaren bertutez, Gipuzkoako Zuzenbide zibilari dagokion araudia erantsi egiten zaio. Egungo euskal eszenatoki juridikoa, beraz, bi lege testuk osatzen dute, oinordetza-itunari bagagozkio: 1992ko EHFZZL -Bizkaia, Aiara eta Gipuzkoari dagokionez, eta erreforma baten atarian- eta Nafarroako 1973ko Foru Berria.