Egitura unitateak. Euskal Pirinioko hiru egitura-unitate nagusiak Ardatza, katearen bizkarrezurra eta, bere oinetan, orogenia hertziniarraren osteko materialez sortutako bi alde dira: Ipar Aurrepirinioa eta Hego Aurrepirinioa.
A. Ardatz aldea. Ardatz aldeko osagai arkaikoa elementu mesozoiko-tertziarioen azpian geratzen da Zuberoara eta Nafarroara iritsi baino lehen, baina hori ez da oztopo behin eta berriz ager dadin, Bortzirietan, Kinton-Alduden eta Orotz-Betelun bezalako guneetan, adibidez. Arroka Paleozoiko metamorfikoek osatzen dute (kuartzitak, eskistoak, arroka kristalinoak, dolomitak, kareharriak), eta euren barruan, almendra forman ebakitako plutoi granitiko batzuk agertzen dira. Jatorrizko elementu hori orogenesi hertziarrak deformatu egin zituen eta, ondoren, mendikatea altxatu zuen tolestura alpinoak.
Iparraldean eta hegoaldean, Pirinio aurreko mendiak daude, Iparraldekoak askoz malkartsuagoak. Han, mendi garaiak azkar jaisten dira Zuberoako eta Behenafarroako muinoetara eta haranetara. Hegoaldeko mendiak, Ebroko arrorantz, zabalagoak eta mailaz mailakoagoak dira. Mendebaldeko muturrean, Pirinioen beraren eta haren luzapen kantauriarraren arteko trantsizioa modu bat-batean egiten da Elizondotik Lizarraraino diapiro batzuk dituen zokalo baten bidez.
B. Hegoaldeko Aurrepirinioa.
Zabalena eta zabalena da; Eozenoko kareharriakazaleratzen dituzten bi mendilerro garrantzitsuk osatzen dute, bata barrualdean eta bestea kanpoan. Gandorrez eta barrez osatutako bi antiklinorio horien artean Aragoi ibaiaren sinklinorioa dago, Berduneko kanalak zeharkatzen duena, Jakatik Zangozara, Iratiko kanaletik Iruñeraino eta Nafarroako Sakanatik Arabako Lautadara. Nafarroako ekialdeko barnealdeko mendilerroek ibar perpendikularrak dituzte, hala nola, Erronkarikoa eta Zaraitzukoa, Lapakiza (2.100), Ezkaurre (2.047), Abodi (1.520), Koroa (l.387), Baigura (1.477) bezalako gailurrekin. Osotara, Aurrepirineo hau unitate aloktonoa da, autoktonoaren gainean hegoalderantz 15 kilometro inguru irristatu zena tolesdura irauliak eta asimetrikoak Alaitz-Urbasa-Kodeseraino eta tolesdura gainjarriak sortuz (Leire-Izaba).
Kanpoko mendizerra, Ekialdetik Mendebaldera ere Alaitzerantz, Urbasarantz eta Kantabriarantz Ebroren ezkerreko ertzeraino iristen da eta Iruñeko eta Gasteizko arroak hegoaldetik ixten ditu. Ikuspuntu geologikotik, Pirinio aurreko aintzira handiaren atzean (Jurasikoa eta Behe Kretazeoa, Goi Kretazeoko, Paleozenoko eta Eozenoko zenbait Keuper, flyscha eta tupak), Kantauri aldeko trantsizio-eremuak daude. Alde honetan -Luzaide, Erro, Auritz, Esteribar, Ultzama– hegoaldetik Iruña-Itzaga arroak eta iparraldetik Kintok mugaturik, Keuper eta Behe Jurasiko aurkitzen dugu, Kretazeoko, Paleozenoko eta Eozenoko osagaiak goi-mendikoak bezalakoak izanik. Iparraldean zamalkadura garrantzitsuak ikus daitezke: Olague-Muzkitz, Gelbentzu-Aritzu, Eugi-Orreaga (Alduden ardatza berragertzen da); hegoaldean Aranguren-Itzagako sinklinorioa eta erdialdeko tolesdurak (Agoitz)
C. Iparraldeko Aurrepirinioa edo euskal eskualde holohezea.
Ingurune honetan Mendebaldeko Aurrepirinio kantabriarraeta Nafar, Zuberotar Aurrepirinio bereiz daitezke. Azken hau Euskal Pirinioko ekialdeko muturrean dago.
1.- Mendebaldeko Aurrepirinio kantabriarra. Euskal-Pirinioetako bizkaitar-gipuzkoar muturra osatzen du. Iparraldetik Bortzirietako eta Aiako mendigune primariotik, Bidasoa eta Urumea ibaiek zizelkatuta, zabaltzen da. Gailur-lerro higatua da eta Aiako Harrira (832 m.) igoz, itsasorantz jaisten da Jaizkibelen (534 m.) eta Higer lurmuturrean. Hegoaldeko adarrean, Biaizpe eta Aralar-Aizkorri mendiguneak hartzen ditu uren banalerroa Sakanaren eta Bortziri-Aia mendigunearen artean iparralderantz doalarik. Ikuspegi geologikotik, Triasikotik Eozenora bitarteko lekukoak ditugu, egitura-unitate bereziekin, hala nola, Oiz-Beasain sakonunea, Ultzama-Araitz sinklinorioa, Aralarko antiklinala, Urbasako, Andiako eta Lokizko tolesturak eta Biaizpeko zamalkadura. Gipuzkoako erdialdean Nafarroako mugatik eta Bizkairaino doazen mendiak aipa ditzakegu: Unamuno, Urdelar, Adarra, Uzturre, Ernio, Elosumendi, Irukurutzeta, Muneta, Arrikurutz eta Arno. Bizkaian, Kalamua, Urko, Mendibil, Oiz, Bizkargi eta Berriaga mendiak. Bilboko itsasadarraren beste aldean Sasiburuko mendikatea eta Trianoko mendiak. Kantauriko mendilerro honek ez du hurrenkera zehatzik, baizik eta multzotan bereizirik, 1.500 m baino gutxiago duten gailurrekin, 700 edo 800 metroko mendi-lepoek lotuta.
2. Nafar-Zuberotar Aurrepirinioa. Hemen Pirinioak bat-batean jaisten dira kontinenterantz, iberiar goi ordokia baino beherago eta hau baino hezeagoa delarik. Bi zatitan bana daiteke:
1. Azaleratze paleozoiko batzuk dituzten tolestura mesozoikoz osatutako iparraldeko zerrenda.
2.- Flyschek modelatutako hegoaldeko zerrenda. Aurrepirineo hau Zuberoa, Behe Nafarroako eta Lapurdiko zati bat da, Uhaitzandik, Errobik eta Urdazurik zeharkatutako mendi txiki eta ertainen multzoa (Basaburua izan ezik). Okorotik (1.259 m.), Eugin (Nafarroa) iparralderantz doan kordal bat ateratzen da, 1.000 m mantentzen dituena. Hautza (1.306 m.), Baigorriren gainean, Gorramendi (1.081 m.) Amaiurren gainean, itsasoraino jaisten da Sarrakarria mendizerratik (Alkurruntz, 936 m.) Urdazubiren gainetik, Larrun (900 m.) Sararen gainetik (Lap.). Beste kordal txiki batzuk, ekialderantz, nahiko altitude handiarekin, abiatzen dira (Iguntzeko mendigunea, Izarbe, 1.559 m) Atharratze gainean, (Behorlegi, 1.265 m), Mendiben gainean, eta flysch bihurturik Zuberoako, Behe Nafarroako eta Lapurdiko muinoetan (Kanbo, Ezpeleta) hiltzen dira. Oso bitxiak dira Basabürüako arroilak (adib. Kakueta Urdatx edo Santa Grazi) eta Uhaitzandi edo Saison ibaiaren arroa.