1936-1939ko gerran, Lemoatxako jabetza gogor borrokatu zuten bi alderdiek. Bilboko Ingurabidetik -4 km.- eta Bizkaiko hiriburutik -13 km. Zuzen - gertu egoteak, eta Zornotzatik eta Lemoatik Galdakaorako errepideak menderatzeak, haitzari aparteko balio estrategikoa ematen zioten, eta defendatzaileak eta erasotzaileak ez ziren ohartu gabe geratu. Urte askoren ondoren, horrela dioen eskuizkribua lortzeko zortea izan dugu: "1937. urtea. Eragiketen egunkaria. 1.Nafarroako 2. Brigadaren taldea". Indar erasotzaileen burua: Jesús Esparza Arteche Tte. koronela. 10. eta 11. orrialdeetan Lemoatxako okupazioaren historia dago. Hona hemen:
"1937ko maiatzaren 29a. Gaurko egunean, Brigada Ertain honen indarrek Zornotza, 216 kota eta Lemoako Haitza okupatu dituzte".
Hilaren 27an, Simón Bolibar batailoiak eta Asturiasko 225 eta 230. batailoiek Lemoako Haitza okupatu zuten zituzten.
"Hilaren 29an, 17:00etan, Lemoatxarantz abiatu ginen berriro. Arapiles izan zen okupazioari ekin ziona Falangeko bi konpainiarekin. Beste biak Emilio González komandantearekin geratu ziren, eskuineko hegala eta Bideko Andre Mariaren terminoa babesteko. Haitza 20:30etan okupatu zuten. Zazpi miliziano pasatu ziren".
Erasoaren aurretik artilleria eta aire bidezko prestaketa handia egin zen, benetan ikaragarria, eta 230. batailoiaren ihes egiteak erraztu zuen. 30eko gauean kontraeraso bat izan zen, baina ez zuen emaitzarik izan. Maiatzaren 31n beste kontraeraso bat izan zen Bolibar batailoiaren bidez, eta, Echegoyen komandantea buru zela, defentsa nazionaletako hainbat puntutan bidea irekitzea lortu zuen. Ordubetez borrokan aritu ondoren, Bolibarrek atzera egin behar izan zuen, Asturiasko batailoiak (225. eta 230. zk.) geldirik zeudelako. Eraso gehiago hilaren 1ean eta 2an, emaitzarik gabe.
"Hilaren 3an, goizeko 8:30ak aldera, eraso egin zioten Lemoatxari, artilleria bidezko prestaketa sakon baten ondoren. Eskuineko hegaletik 200 metrora hurbiltzen direla, beldar-ibilgailuez babesturik. San Ignazioren tertzioak utzi egin zuen, eta 1 eta 15ean Arapilesko hiru konpainiak eta Falangeko beste bik aurre egin zuten. Arapilesko Hochtkiss metrailadoreek babestu zituzten, eta Goiko Pinudian bigarren Brigadako batailoi erreserban geratzen da, duela gutxi iritsi dena. Brigadaren 10,5 Taldearen (artilleria) babesarekin egin zen, eraso hura, baina ezin izan zuen aurrera egin erretako muinoaren hasieratik haratago; izan ere, etsaien metrailadoreen su hilgarriaren ondorioz, baja asko gertatu ziren oso denbora laburrean. Gure lerroak indartzeko asmoz, beste bi batailoi iritsi ziren. Castra teniente koronelaren agindupean. Bi hauek erreserban geratu ziren eta lehenengoak Goiko Pinudira jarraitu zuen, gure lerro aurreratua izango zena".
Gorritxu komandantea agintetik kenduta, IV. Euskal Brigadak, eta Cristobal Errandonea komandantearen agindupean, Luxenburgoko Rosa, Dragones eta Amuategui batailoiekin batera, Lemoatxari eraso zion berriro. Euriak eta haizeak abiazioaren jarduna zailtzen zutela aprobetxatuz, 4., 22. eta 35. batailoiek, bi tanke txikiren laguntzarekin (defentsariak ikaragarri harritu zituztenak), goizeko lehen orduan hartu zuten, nazionalak galera askorekin hura uztera egin arazi ondoren. Tropa frankistek hainbat aldiz egin zuten eraso, baina atzera bota zituzten.
"Hilaren 5eko arratsaldean, 17:45ean hasitako artilleria-eraso gogorraren ondoren, Lemoako haitza okupatu zuten berriro. 19:00etan hasi zuten erasoa, San Ignazio Tertzioaren 160 gizonek, Bideko Andre Mariaren 2. Konpainiak, eta Arapileseko 2. eta 4. konpainiak egindakoa. Andrea Bidekoa eta Arapileseko 2. eta 4. konpainiak, bigarren mailan, gorputz bereko metrailadoreen babespean".
Simón Bolibar batailoia suntsitu egin zuten egun horietan, eta atzeguardia aldera erretiratu zuten. Erreboltarien Operazioen Egunkariaren arabera, hilaren 29an, hirurogeita hemezortzi izan ziren bajak, hilaren 3an berrehun eta berrogeita hamahiru, hilaren 5ean bostehun eta hirurogeita hamazazpi, eta guztira bederatziehun eta hogeita hamabost. Bi bandoen arteko guztizkoa futbol-zelai baten moduko lursail batean mila eta seiehun izango litzatekeela kalkula daiteke. Egunkarian, beren tropen hildako eta zauritutako hogeita sei buruen eta ofizialen izen-abizenak adierazten dira. Aparteko kopurua, izandako borroka-ordu gutxitan haitza okupatzeko premia larriaren eta operazio-gune kontzentratuaren ondorioz. Ekainaren 11n, 24 urte zituela, hil zen Nicolás de Lecuona margolari eta artista polifazetiko bikaina hil zen Frunizko frontean.
--
Jatorrizko testua: Jesús Fuentes Langas
Itzulpena: ELIA itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Agustín Arostegi