Auñamendi Eusko EntziklopediaBernardo Estornés Lasa Funtsa

Herrialdeak ez dira esentzia, baizik eta historia-eraikuntzak, bilakaerak. Europa osoan bezala, euskaldunek eta nafarrek Aro Modernoan zehar izandako historia politikoa ez dago ulertzerik Nazio edo Estatu kontzeptuen bidez; garai hartako komunitateei atxikita zeuden, tokiko komunitate edo erresuma eta probintzia gisa, horiek eratzen joan ziren neurrian. Aro Garaikidera iristean, euskal probintziek edo Nafarroako Erresumak komunitate politiko ezberdinak osatu zituzten; Erdi Aroan eta Aro Modernoan eratu ziren modu hartara, Europako monarkien eremuan. Modu hartara antolatutako probintzietara egokitzeko prozesu luzea behar izan zuten izaera oso desberdineko tokiko komunitateek, goreneko unitate politikoen baitan; Aro Modernoko prozesu politikorik esanguratsuena izan zen.

Erresuma edo probintzia bakoitza ez zen itxuratu unitate politiko homogeneo modura, baizik eta elkarri erantsitako herri, bailara, herrixka eta modu guztietako korporazio modura; eta bakoitzak bere eraketa bereziari eusten zion, eskumen, lege partikular eta bildutako botere ugarirekin.

Erdi Arotik aurrera, hiribilduak, jaurerriak eta Eliza gainjarri zitzaien, beren eskumen eta erakundeekin, "lur lauko" komunitate primitiboei. Hiribilduek, sortzez erregearenak edo jaun batenak, berezko eskubide bati jarraitzen zioten eta erregearen edo jaunaren eskumenaren eremuan zeuden. Arabako eta Nafarroako jaurerrietan, jaunak eskubidea zuen justizia erabiltzeko eta alkateak aukeratzen esku hartzen zuen. Elizak bere eskumena erabiltzen zuen elizbarruti eta bikariotzetan. Korporazioek ere (gremioek, kofradiek) kontuan hartzeko eraginez arautzen zituzten botere-eremuak, hala nola Bilboko merkatarien kontsulatua edo Donostiako Santa Katalinako kofradia.

Egitura horri gainjarri zitzaizkion probintziako erakundeak, jaurerriarenak edo erresumarenak eta, horien gainetik, Gaztelako koroarenak, ordezkari hauekin: erregeordea Nafarroan, korrejidoreak Gipuzkoan eta Bizkaian, eta ahaldun nagusia Araban. Komunitate horiek kontratuzko harremana zuten erregearekin, bi aldeak lotzen zituena: komunitateek onartzen zuten erregearen ebazpen bidezko boterea, eta erregeak komunitate bakoitzaren foruak errespetatzen zituen. Komunitate horiek "foru-baimena" erabiltzen zuten errege-xedapenek foruen aurka egiten ez zutela kontrolatzeko.

Erdi Aroan zehar, bertako komunitateak unitate politiko handiagoetan antolatu ziren, lurraldeak garaituz edo galduz, maiorazkoaren bidez lurraldeak erakunde politiko batekin elkartuz, eremua herrien (foruak eta eskumenak zituzten guneen) inguruan berrantolatuz, boteredunen arteko itunen bidez, komunitateetako Ermandadeen bidez, eta abar.

Foru-erakunde politikoak oso modu desberdinean eratu ziren, bai erritmoari bai emaitzei dagokienez. Nafarroako Erresumak oso garaiz lortu zuen erreinu izaera; erakunde-antolaketa konplexua eta handia zuen. Gipuzkoa eta Araba probintziak beren hiribildu eta udalerrietako Ermandadeen inguruan eratu ziren, gaizkile eta bandokideengandik babesteko elkartuz; XIV. edo XV. mendean hasi ziren gauzatzen politikoki eta lurraldeari dagokionez. Bizkaiko Jaurerrian prozesua motela eta nahasia izan zen, gizarte-biolentziak eta lurralde-zatiketak eragindako giroaren ondorioz.

Probintzien politika- eta lurralde-antolaketa bi elementu garrantzitsutan oinarritu zen: foru-eskubide bat eratzean eta lurralde-batzordeetan.

Prozesu hartan, funtsezko elementua izan zen pixkanaka foru-egitura juridiko bat eratzea. Probintzia bakoitzeko foruek askotariko corpus juridikoa biltzen zuten, eta honako hauek osatzen zuten: ohiturazko zuzenbideko elementuek, erregeak emandako foru eta pribilegioek, Ermandadeen koaderno eta ordenantzek, adiskidetasun-hitzarmenek, Batzar eta Gorteen akordioek, errege-zedulek edo foru-antolamenduari zegozkion hornidurek, auzitegien eta kantzelaritzen jurisprudentziek, eta abarrek. Testu horiek guztiak foru-eskubidearen eremu pribatua eta publikoa zabaltzen eta zehazten joan ziren, lurralde bakoitzari zegokiona, eta horietan gehitzen ziren eguneroko bizitzaren eta instituzio-eremuaren hainbat alderdi arautzen zituzten erabilerak eta ohiturak.

Batzar eta junta korporatiboen sistemak osatzen zuen instituzio-sarea. Herri eta herrixketako gobernua modu esanguratsuan garatu zen mende horietan zehar; auzotarren kontzeju ireki izatetik kontzeju itxi edo errejimentu bidezko gobernu izatera igaro zen. Herri handietan gertatu zen hori lehenik, Erdi Aroaren amaieratik aurrera; pixkanaka, herri ertain eta txikietara zabaldu zen; eta, azkenik, herrixketan ezarri zen, XVIII. mendearen azken herenean. Herriak beren foru eta ordenantzen bidez gobernatzen ziren, eskumeneko autonomia zuten, beren agintariak aukeratzen zituzten eta alkateak gauzatzen zuen bertako justizia arrunta. Aldiz, Kantauriko bailaretako herrixka edo elizate gehienak ohiturazko zuzenbidearen bidez eta auzo-etxeetako jabeen batzar bidez gobernatzen ziren.

Herrietan, batzar bidez bideratzen zituzten beren jarduerak merkatarien, marinelen, arrantzaleen, olagizonen eta artisauen hainbat korporaziok; hala nola, merkatarien kontsulatuak, marinelen eta arrantzaleen kofradiak, artisauen kofradiak edo burdinola handien jabeak.

Eskala handiagoan, antzinatik izan ziren beren batzarrak zituzten lurralde-erakunde jakin batzuk, eta aldi hartan autonomia handia izan zuten probintzien barruan. Bizkaiko Jaurerrian sartzen ziren, Bizkaiaren erdiguneko herri eta elizateez gain, Durangaldea -Merindadeko Batzarra izan zuen 1876 arte- eta Enkarterriak -Avellanedako Batzarra izan zuen XIX. mendearen hasierara arte-. Araban, Ermandadeak sei taldetan multzokatzen ziren. Nafarroan, Zaraitzu, Aezkoa, Erronkari eta Baztan Pirinioetako bailaretan, bakoitzak bere Batzar Nagusiaren bidez gobernatzen zuen.

Probintzia bakoitzeko Batzar Nagusien eta Nafarroako Erresumako Gorteen garapenean oinarritu zen, bereziki, probintzien edo erresumaren eraketa politikoa. Bizkaiko, Gipuzkoako eta Arabako Batzarretan kontzejuka edo lurraldeka egiten zen ordezkaritza; Nafarroako Gorteetan, berriz, estamentuka.

Probintzia horiek elkartze bidez osatzea, batzar bidezko gobernuaren bidez zehaztu zen, hau da, bertako hainbat komunitateetako ordezkarien batzarren bidez. Aro Modernoan garrantzi handiagoa hartu zuten erakunde horiek. Hasieran, kasu askotan, batzar bakoitzak bere prokuradorea bidaltzen zuen; aginduak ematen zizkieten erabakiak hartzea mugatzeko, eta ezin izaten zuten agindu horietatik urrundu, kontzejuari berriz kontsultarik egin gabe. Pixkanaka, probintziako erakundeek gero eta nagusitasun handiagoa lortu zuten, "agindu inperatiboaren" ezezkoaren bidez, lurralde guztirako Batzarraren akordioek zuten izaera loteslearen bidez, eta foru-arauak gehiago babestuz eta zainduz; hala ere, neurri handi batean eutsi egin zitzaion tokiko komunitateen antzinako antolaketari.

XVI. mendetik aurrera, probintziak aldundien eraginez ere indartu egin ziren; organo iraunkor horiek aldizkako Batzarren esku zeuden, eta gobernua eraginkor bihurtzen zuten azken horiek, bilkuratik bilkurako tarteetan. mendearen amaieran, eta batez ere XIX. mendearen lehen zatian, Aldundia ezarri zen, behin betiko, probintziako benetako gobernu gisa; langile espezializatuak eta iraunkorrak, zerga-sistema indartua eta zenbait funtzio nagusi zituen, eta bertan pilatzen ziren tradizioz tokiko komunitateen esku egondako funtzioen zati handi bat.

Errealitatean, konplexua zen lurralde-, gizarte- eta korporazio-elementu hain desberdinak probintzia bakoitzaren baitan antolatzea, eta hainbat komunitate eta korporaziorekin harremanak izateko eremu malgua eskatzen zuen. Hasiera batean, elementu horiek probintziako erakundeetan antolatzen baziren ere, eskuarki, elkar ulertzeko, korporazio-instantziek negoziazioak eta akordioak egiten zituzten, edo partaide ziren "aldeen" arteko konferentziak; helburua, desberdintasunak gainditzea edo guztien intereseko gaiak lantzea zen.

Eskumen aniztasun hura etengabeko liskarren iturri izan zen eta, askotan, auzibidez konpondu behar izaten ziren erakundeen arteko desadostasunak eta lehiak. Jaun- eta eliza-auzitegiez gain, probintziek eta erresumek beren auzitegi nagusiak ere bazituzten. Nafarroako Erresuman, Kontuetako Ganbera, Gorte Nagusia eta, apelazioan, Nafarroako Errege Kontseilua, maila goreneko auzitegia. Gipuzkoan eta Bizkaian, korrejidorearen auzitegiak edo korrejidorearena eta ahaldunenak. Araban, Ermandadeen kasuetarako auzitegia, ahaldun nagusiak eta aholkulariek osatua. Apelazioetarako, hiru probintziek Valladolideko Kantzelaritzara jotzen zuten (han, Bizkaiko Jaurerriak bere auzi-gela berezia eta epaile nagusia zeuzkan, eta hark Bizkaiko foruaren arabera epaitzen zuen) eta, besterik ezean, erregearengana eta haren kontseiluengana, bereziki Gaztelako Kontseilua. Auzitegi horien epaiak foru-ordenamenduen elementu garrantzitsu izan ziren.

Probintziek eta herri nagusiek negozio-agenteak zituzten Valladolideko Kantzelaritzan, eta agente mandatariak Gortean, beren gaiak mugitzeko. Hala ere, negoziazioen arrakasta, askotan, herrialdean bertan Gortean itzal handiko pertsonaiak izatearen esku egoten zen. Mende horietan zehar, eta bereziki XVIII. mendean, Gortean nafarren, bizkaitarren, enkarterriarren edo gipuzkoarren lobby boteretsuak egon ziren; oso goretsiak ziren monarkiaren gobernuan, eta beren komunitateen babesle gisa aritzen ziren pribilegioak lortzeko edo defendatzeko.

XVIII. mendetik aurrera eta batez ere XIX. mendearen lehen hamarkadetan, sendotu egin ziren probintziaren eremua eta erakundeak. Erakundeak haziz eta funtzioak beren gain hartuz joan ziren, administrazio bat eta probintziarako zerga-sistema bat finkatu ziren, bide-sarea garatu zen, eta tokiko edo korporazioko leialtasunen gainetik probintzia-eremua antolatu nahi zuen elite bat ezarri zen. Halaber, XIX. mendean areagotu egin ziren probintziarteko harremanak, Bizkaiko, Arabako eta Gipuzkoako prokuradoreen hitzaldien bidez; helburua probintzien arteko gatazkak konpontzea zen, edo elkarrekin batean zituzten gaiez jardutea, hala nola foruei eustea.

Euskal probintziek, probintziako 60.000 biztanle inguru zituztenek, 30 bizt./km² zuten batez besteko dentsitatea, garai hartarako altu samarra. Nafarroak 12 bizt./km² inguruan zituen, eta 145.000 biztanle inguru 1553an. XVI. mendearen lehenengo bi herenetan, aurreko mendeko demografiaren zabaltzeak jarraitu egin zuen, nekazaritza, industria, merkataritza eta arrantza ekonomikoki goren-mailan zeuden testuinguru batean.

Biztanle gehienak nekazaritzatik bizi ziren, baina oso ezaugarri desberdinak zituen Kantauriko isurialdean eta isurialde mediterraneoan. Kantauriko isurialdearen ezaugarria ekonomia mistoa zen (nekazaritza, abeltzaintza eta basozaintza), eta baita garia inportatzea beharrezko egiten zuen bizigaien eskasia kroniko bat ere, batez ere hiriko biztanleei jaten emateko. Nekazaritza hori trantsizio-aroan zegoen: laborantzak aurrera egiten zuen ganaduen eta basoaren gainetik; gero eta baso, larre eta sagasti gehiago luberritzen ziren; artatxikia zabaltzen ari zen; eta sagarraren eta txakolinaren produkzioa atzera egiten ari zen.

Isurialde mediterraneoak, eskuarki, nahikoa bizigai ekoizten zuen. Araban nekazaritza pobre samarra zen, baina Lautada zerealetan nabarmentzen zen eta Arabar Errioxa mahatsondo eta zerealetan. Nafarroan garia, garagarra, oloa, artatxikia eta, hegoaldean, mahatsa eta oliba ekoizten zen. Ebroko lurrek nekazaritza eboluzionatua zuten, kanalizazioekin, eta soberakinak izaten zituen garitan, ardotan eta oliotan. Nafarroak ere artilea esportatzen zuen Donostia ingurura. Oro har, XVI. mendean euskal probintzien nekazaritzako ekoizpena % 30 hazi zen.

Bizkaia eta Gipuzkoako industria nagusia burdinolak ziren. Burdina esportatuz bizigaiak inporta zitzaketen, eta horrela arinduko zuten, neurri batean, probintzietako nekazaritza-defizita. Burdinolak ez ziren iristen dozena bat pertsonari lana ematera, baina makina bat jarduera mugitzen zituzten. Horrela, nekazariek beren diru-sarrerak osatzen zituzten baso-mozketako lanak eginez, egur-ikatza eginez, burdina erauziz, garraio bidez, edo errementari eta burdin lantzaile gisa. Burdin meatze asko zegoen sakabanatuta, baina garrantzitsuenak Somorrostrokoak izan ziren. XVI. mendean asko zabaldu ziren, lanabes, arma eta ontziola eskaria hazi egin baitzen. Bizkaian 1.550 eta Gipuzkoan 300 burdinola inguru zirela balioesten da.

Euskal Herria merkataritza-zirkuitu askoren igarobide zen. Garrantzitsuena Gaztelako artilearena zen, Kantauriko portuetatik Flandes, Frantzia eta Ingalaterrara ateratzen zena. Itzuleran flandestar oihalak eta beste manufaktura-produktu batzuk ekartzen zituzten. Antzekoa zen Donostiatik ateratzen zen artile nafarraren zirkuitua ere. Artilearekin batera, burdinoletako burdina eramaten zuten euskal itsasontziek Europaren iparraldera. Laster nabarmendu ziren Bilboko eta Donostiako portuak, salerosketarik gehiena kanalizatzeagatik. Artilearen merkataritza Burgosko merkatari handiek kontrolatzen zuten eta euskaldunak bitartekari aritzen ziren. 1511n, ordea, Bilboko Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortu zen, Burgosko Kontsulatuaren eskumenetik alde egin nahian. Artile-trafikoak gizartean geroz eta pisu handiagoa hartzen ari zen burgesia bat agertzea eragin zuen.

Kostaldean arrantzak zuen garrantzi ekonomikoa, bi jarduerekin: itsasertzekoa, bisiguz, itsas aingiraz eta legatzez hornitzen zuena; eta balea eta Ternuako bakailaoarena, 1540ko hamarkadatik aurrera, inbertsio eta irabazi handiak eman zituen negozioa, esportaziora bideratuta.

XVI. mendearen azken hamarkadetatik aurrera ekonomia-krisia izan zen, eta horrek XVII. mendearen zati handi bati eragingo zion. Araban eta Nafarroan beheraldia Gaztelakoaren antzekoa izan zen; biztanleria % 25 inguru jaitsi zen eta nekazaritza-produkzioa % 35 murriztu zen. Izurriterik ikaragarriena 1596-1601 artekoa izan zen.

Kostako probintziek oso bestelako ekonomia-dinamika jarraitu zuten. Burdinolen eta merkataritzaren krisiari nekazaritzaren indarberritzearekin erantzun zitzaion, eta biztanleria artoari esker mantendu zen. XVII. mendean artoa orokortzeak, lehenengo kostaldean eta gero barnealdean, produktibitatea eta landutako lurrak ugaritzea eragin zuen; ordura arte bazka-lurrak izandako haranetan landatu zuten, eta ekoizpena bikoiztu egin zen. Arabar Errioxan laukoiztu egin zen ardoaren produkzioa.

1570eko hamarkadatik aurrera, Atlantikoko merkataritza aztoratu egin zuten Koroak itsas potentziekin izan zituen ondoz ondoko gerrek eta kortsarioen erasoek. Burdinaren esportazioak atzera egin zuen Suediako eta Liejako siderurgia-zentroen lehiak eraginda. 1580rako gutxitu egin zen burdinolen kopurua.

Europako merkatari handiek lekua kendu zieten burgostarrei, eta merkataritza-trukearen kontrolaren jabe egin ziren, Bilbon finkatuz. Artilea alokatzeko zentroa Burgosetik Bilbora aldatu zen; Bilbok bideratzen zuen, XVII. mende erdialdera, Kantauri itsasotik ateratzen zen Gaztelako artile guztia. Bilboko merkatariek bitartekari izaten jarraitu zuten, nahiz eta atzerriko koloniei aurre egin eta merkataritza hura kontrolatzen saiatu ziren.

Bere aldetik, krisia ondoen saihestu zuten negozio-gizon donostiar eta gipuzkoarrak berriz ere Amerikarekiko kolonia-merkatuari, itsaslapurretei eta Indietako ontzidiarentzako eta Armadarentzako itsasontzigintzari begira jarri ziren.

Ekonomia-krisiaren testuinguru horretan, monarkiaren presio fiskalak "gatzaren matxinada" eragin zuen Bizkaian, 1631 eta 1634 artean; gatzaren monopolioa ezartzearen kontra egin zuen, prezioa garestitzen zuelako.

XVIII. mendea oparoa izan zen ekonomian eta demografian. 1720 eta 1790 artean biztanleria % 50 inguru hazi zela jotzen da, merkataritzaren goraldiari, nekazaritza hazteari, eta burdinolak berreskuratzeari esker.

Merkataritza-sektorea izan zen dinamikoena. Nazioarteko merkataritza zabaltzeak Bilbori egin zion mesede batez ere, hark baitzuen artile-merkataritzaren monopolioa. Hiriko merkatariek ordezkatu egin zituzten atzerrikoak, eta merkataritza hura kontrolatzera iritsi ziren.

Komertzioa dibertsifikatu egin zen eta irabazi handiak ekarri zituen kontrabandoari esker. Bilbon eta Donostian produktu kolonialak (azukrea, tabakoa eta kakaoa) sartzen ziren, Gaztelara bidaltzeko. Erret Haziendaren muga-zergak Ebroko aduanan ordaintzen ziren eta, ondorioz, euskal probintziak presio fiskal baxuko eta prezio baxuagoko eremu ziren. Horrek kontrabandoa interesgarriago bihurtzen zuen, eta indar handia hartu zuen mendean zehar.

1718an, Koroak kostaldera eraman zituen aduanak, eta horrek, foruen aurka egiteaz gain, larriki egiten zien mehatxu merkataritza-negozioei eta kontrabando-aukerari; kalte egiten zien nekazariei eta artisauei ere, produktuak garestitzean. Erregearen tropek gogor zapaldu zuten orduan sorturiko matxinada; 1723an, ordea, aduanak barnealdera itzuli ziren.

Bestalde, 1728an sortu zen Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarra, eta horrek Gipuzkoa eta Amerikako koloniak lotzen zituen zirkuitu bat sortu zuen. Donostiako eta Gipuzkoako enpresari talde batek sustatu zuen; talde hori merkataritza kolonialean oso sartuta zeuden merkatari eta nobleek osatzen zuten, gortean oso barruan zeudenak. Bi kontzesio zituen: kakaoaren merkataritza eta itsaslapurraren atzetik ibiltzeko eskubidea; beraz, konfiskatzen zuena Konpainiarentzat izango zen. Akzio-harpidetzaren bidez bildu zen Konpainia sortzeko kapitala. 1728 eta 1740 bitartean konpainia errentagarri izan zen eta inbertitutako kapitalaren % 160ari zegozkion ondasunak banatu zituen. 1740 inguruan okerrera egin zuen. 1751n egoitza Madrilera aldatu zuen, baina harrezkero ez zen suspertu; 1778an, Filipinetako konpainiarekin bat egin eta desagertu egin zen. Hala eta guztiz ere, Konpainia ekonomia-eragile garrantzitsua izan zen Pasaiako portuarentzat eta probintziako olagizon- eta arma-industriarentzat.

Nekazaritza baliatu egin zen mende hartako goranzko joera orokorraz. Hedapen horrek luzatu egin zuen aurreko garapena Arabar Errioxan, Bizkaian eta Gipuzkoan. Zerealaren eremuetan susperraldi garrantzitsua gertatu zen eta ekoizpena % 40 inguru hazi zen. Lugorriak luberritu egin ziren, laboreak areagotu egin ziren, artoa orokortu egin zen. Hazkunde horretan moneta-ekonomia garatu egin zen, trukeak eta barne-merkatua orokortu ziren, eta azoka eta asteroko merkatu ugari sortu ziren.

Nekazaritzaren hazkunde horrek, ordea, ez zituen nekazarien bizi-baldintzak hobetu; alderantziz, kasu askotan lur-jabeengan zuten menpekotasuna areagotu egin zen. XVII. mendearen erdialdetik aurrera, alokairuak nabarmen egin zuen gora; izan ere, nekazari-komunitateek auzoan sartzea ukatu zieten presio demografikoagatik bere baitan sortzen ari ziren familia berriei, eta horiek maizter gisa jarri ziren bizitzen. XVII. mendearen lehen erdiaren eta XVIII.aren azkenaren artean, familia jabeen proportzioa % 75 izatetik % 35 izatera igaro zen. Liberalismo ekonomikoa, espekulazioa eta gariaren garestitzea zela eta, hazi egin ziren nekazarien zorrak eta horrek jabetza galtzea eragin zuen, mailegu-emailearen mesedetan. Udalen zorrak zirela-eta herri-ondasunak ere saldu egin ziren eta, ondorioz, laborariek beren errenten osagarri garrantzitsua galdu zuten. Tentsio larriak bizi izan ziren; hala erakusten du Gipuzkoan 1766an izan zen matxinadak, gariaren prezioa igotzearen, espekulazioaren eta beste gehiegikeria batzuen aurka.

Antzinako Erregimeneko gizarteak askotariko ezaugarriak zituen. Estamentuzko gizartea zen, estatutuen arabera legez zituzten desberdintasunean oinarritzen zena, eta horren arabera hainbat eskubide eta eginbehar zegozkien. Ekonomiaren aldetik, kontuan hartzekoak dira aberatsen eta pobreen arteko aldeak, edo askotariko kategoria sozioprofesionalak. Gizarte-sare gisa, gizarte zelularra, korporatiboa eta hierarkikoa zen. Gizon-emakumeak talde-izaera handiko komunitate eta korporazioetan antolatzen ziren (tokiko komunitateak, gremioak, erlijio-kofradiak, eta abar), eta hainbat lotura pertsonalek elkartzen zuen jendea: familiak, ahaideek, auzokoek, adiskideek, jaunek edo bezeroek; lotura sendoak ziren eta beren sare ekonomiko, afektibo eta sozialak eratzen zituzten.

• Nobleak eta plebeioak. Jabetza txikiak eta jaurgoak

Europako erreinuetan hiru estamentu bereizten ziren: noblezia eta kleroa, maila gorenekoak eta legezko pribilegioak zituztenak, eta estatu xehea. Nobleen eta plebeioen arteko bereizketak, ordea, ez zuen baliokidetasun zehatzik izan euskal probintzietan eta Nafarroan; horietan komunitate askok kaparetasun kolektiboa zuten. Bereziki, Bizkaiak eta Gipuzkoak noblezia unibertsala zuten, eta Jaurerriaren kasuan 1526ko Foru Berrian jaso zen. Araban, Aiarako lurrak kapareak ziren. Nafarroan, dozena bat herri eta lekuk eta zortzi bailarak kaparetasun kolektiboa zuten, eta erregeek onartu egiten zuten XV. mendeaz geroztik. Noblezia kolektibo horiek, Europan oro har ezohikoak zirenak, bat etor zitezkeen gizon-emakume eta lur askeko komunitate edo jabetza txikiekin (Baztango bailarak azaltzen duen gisan); ez ziren jaurgo feudalen menpekoak, eta Koroak modu horretan onar zitzan lortu zuten, berant Erdi Aroko erreinuak eratzen ari ziren une jakin hartan.

Edozein modutan, jaurerri-erregimena oso modu desberdinean ezarri zen lur horietan: oso mugatua izan zen Kantauri itsasoko Bizkaiko ertzean, Gipuzkoan, Nafarroako iparraldean eta Lapurdin; garrantzitsua, berriz, Nafarroa erdialdean eta hegoaldean eta Araban; azken horietan jaunen lur ugari zeuden eta kapareak gutxi batzuk ziren. Bestalde, noblezia unibertsala zuten probintzietan, hori "auzokoei" soilik zegokien, hau da, komunitateetan eskubide osoa zuten kideei, eta ez "biztanle" maizter arruntei; ondorioz, Bizkaian eta Gipuzkoan 1787an erroldatutako nobleen ehunekoa ez zen iristen biztanleen erdia izatera.

• Noblezia: familia buruzagiak

Ez zuten zerikusi handirik, noski, noblezia unibertsala zuten nekazari eta artisauek, Europako nobleziari zegozkion hiriko eta herriko aristokraziaren familiekin. Tratatu-idazleen arabera, nobleziari zegozkion funtzio militarrak eta gobernukoak. Beren nagusitasun soziala agerian uzten zuten pribilegio multzoa zeukaten: zerga arrunten salbuespena, zenbait karguren monopolioa erresumako bertako administrazio orokorrean, besterena ez den eskumena eta zuzenbide penal desberdina. Ekonomia- eta gizarte-garrantzia adierazten zuten oinordekoen eta kanpoko sinbolo ugariren bidez; hala nola, jantziak, armak, hilobi pribilegiatuak, tituluak edo "Jaun" tratamendua, nagusitasuna ekitaldi publikoetan, eta abar.

Noblezia oinordetzan hartzen zen, nahiz eta baziren erregeak emandako "kaparetasun pribilegioak" lortzeko bideak ere. Maiorazkoak nobleziaren nagusitasun ekonomiko eta soziala oinarritzen laguntzen zuen. Ondasunak eta eskubideak multzo zatiezin batean lotzean zetzan; normalean, oinordetzari jarraituz helarazten zen, eta horrek ziurtatzen zuen ondasunak, familiaren abizena eta leinuaren ospea babestea.

Nafarroan, erresumako gizartearen aurrean ehunka noble-familia zeuden. Batzuk jatorriz Erdi Arotik zetozen, eta beste batzuk Aro Modernoan zehar eraberrituz joan ziren. Familia horiek zuten ondasunen zati handi baten monopolioa, hiri eta herri nagusien (batez ere hegoaldekoen) tokiko gobernua kontrolatzen zuten, "adar militarreko" kide gisa joaten ziren Gorteetara eta gehiengoa izaten ziren erresumako Aldundian.

Goi-noblezia zen talderik txikiena eta boteretsuena, eta duke, markes, konde, bizkonde edo baroi "tituludun"ek osatzen zuten. Tituluaz gain, lur-eremu handiak eta herri eta lekuetako eskumeneko jaurgoa zituzten. Bizkaian eta Gipuzkoan tituludun gutxi izan ziren, XVIII. mendean gehiago, eta beren ondasunak oso urrun zeuden Gaztelako noble handien aberastasunetatik. Araban eta Nafarroan berant Erdi Aroko aristokraziako familia nagusiak garaiz hasi ziren urruntzen; Aragoiko eta Gaztelako etxe handiekin elkartu ziren, eta beren lurrak herrietan eta herrixketan ezezagunak eta Gortean oso ezagunak ziren familien jaurgo handien parte izatera iritsi ziren. Aldi berean, nobleziaren gailurra berrituz joan zen, erregeek titulu berriak esleitzen zituzten neurrian Koroari egindako zerbitzuak saritzeko; bereziki XVIII. mendean izan zen hori, borboitarrek ia berrogeita hamar titulu berri sortu zituztenean Nafarroan. Tituludun nobleziaren azpitik, Nafarroan "jauregiarrak" edo "jauregiko jaunak" zeuden, Gipuzkoako eta Bizkaiko "ahaide nagusien" parekoak. Bizkaian, "jauntxoak" edo nekazari handikiak ondare batu garrantzitsu baten jabe ziren; errentan utzitako baserriak, errotak, burdinolak, zuhaiztiak eta familiaren dorretxeak zituzten.

Beste alderdi batzuetan bezala, noblezia horren zati bat jatorrizko oinetxe landatarretik herri eta hirietara igaro zen, eta nekazari-komunitatearen buru izatetik monarkiaren enpresetan zerbitzatzera. XV. eta XVI. mendeetan noblezia hori bandotan banatuta eta herrialdean errotuta zegoen erabat; nekazari-komunitateen buru jarduten zuen alkate eta gerrako kapitain moduan. Bere nagusitasunari, ordea, kontra egin zioten, batez ere XVII. mendean, gizartean mailaz igotako auzokideek; garai hartan, tokiko eliteak eraberritzen eta nagusitasuna lortzeko gatazkak gertatzen ari ziren komunitatean.

Aldi berean, monarkiak indartu egin zuen noblezia hori bere egitekoetan eta haren zerbitzura jarri zuen, modu zorrotzagoan kontrolatzen zituelarik. Nafarroan, XV. mendearen amaieratik aurrera kuartel eta kateen eta beste edozein karga militarren salbuespena zuten; XVI. mendetik aurrera, Gorteetan zerbitzatzeagatik "acostamiento" deritzanak edo pentsioak jasotzen zituzten, eta hori osagarri desiragarria zen baliabide nahiko apalak zituen noblezia batentzat. Familia horietako kideek botere- eta eragin-postuak hartzen zituzten. Gorteetako adar militarrean esertzen ziren, herri eta hirietako alkate eta errejidore ziren, edo erregearen funtzionario, ofizial militar, katedraleko kalonje edo monasterio eta komentuetako irakasle ikasketak egiten zituzten. Nafarroan, XVI. mendearen hasieran eta XVIII.aren amaieran bikoiztu egin zen Gorteetan esertzeko eskubidea zuten eta salbuetsita zeuden "armagintzako kaboen jauregi" kopurua.

Mende horietan zehar, elite horiek berritze garrantzitsua izan zuten, batez ere familia berriak sartu zirelako monarkiaren eta inperio kolonialaren egituretan. Euskaldun askok Gortean, erret administrazioan, eliza-hierarkian, Armadan eta Itsas Armadan, edo merkataritza kolonialean egindako karrerak diru- eta botere-iturri izan ziren beren familientzat, baina baita ideia berrien, kultura-aldaketen eta modernizazioaren eragile ere.

• Kleroa eta Eliza

Hemen aipatuko ditugun lurraldeak elizbarruti ezberdinetako parte ziren: Iruñeako, Kalagorri - La Calzadako eta Tuterako elizbarrutiak. Eliza indar handiz ezarri zen eta biztanleriaren antolamendura egokitu zen. Iruñeako elizbarrutiaren kleroak, esaterako, Nafarroako biztanleriaren % 2 ordezkatzen zuen eta mila parrokia inguru zituen; parrokia ugari, txikiak eta pobreak ziren mendialdean (bailara txikiko eskualdea), eta gutxi, handiak eta aberatsak Erriberako herri jendetsuetan.

Kleroan sartzen ziren eliza-koroa jaso edo erlijio-botoak egin zituzten guztiak. Gizarte-talde desberdinetakoak ziren, eta klero altuan edo baxuan kokatzen ziren jatorri sozialaren arabera; modu hartan sortzen ziren gizarte hartako hierarkiak eta desberdintasunak.

Parrokietako klero sekularra hiru talde handitan banatzen zen: laurdena parrokiatan zegoen erretore edo bikario, erantzukizun pastoralekin; beste laurdena "onuradun" arrunta zen, hau da, koruan zenbait otoitz egitera soilik behartzen zituen eliz onura edo errenta zutenak, eta horrek onurak neurriz gain pilatzea zekarren; gutxi batzuk familia-kapilautza baten errentatik bizi ziren; eta gehienek, ia kleroaren erdiak, ordena txikiak soilik jaso zituzten eta, ondorioz, estudiatu egiten zuten edo akolito edo sakristau gisa zebiltzan.

Parrokiako kleroaren izendapenak agindutako "hornidura-sistemari" zegokionez, Nafarroako mendialdeko eta erdialdeko parrokiarik gehienak auzoko patronatuarenak ziren (komunitateko auzotarrek aukeratzen zituzten); ondorioz, kleroaren zatirik handiena eskualdean egokitutako nekazari-familien jatorrikoa zen. Baziren, neurri txikiagoan, abade-, apezpiku- eta jaun-patronatuak ere. Bizkaian eta Gipuzkoan patronatu laikoak ugari ziren, eta haietan "jauntxoek", zaindari gisa, hamarrenen zati bat jasotzen zuten eta beren "ondorengoak" kokatzen zituzten.

Klero erregeladuna ordena erlijiosoetako fraideek eta mojek osatzen zuten. Monasterioak mendian kokatuta zeuden, eta berant Erdi Aroan eta Aro Modernoan sortutako komentuak hiri eta herri nagusietan biltzen ziren. Nafarroan, XVIII. mendearen amaieran, bederatzi monasterio, berrogeita hiru gizonezkoen erlijioso-komentu eta hogei emakumezkoenak zeuden. Erreforma katolikoaren eraginez, Trentoko Kontzilioaren (1545-1563) ondoren, ordena-fundazioak ugaritu egin ziren. Batzuk berriak ziren (jesuitak adibidez; horiek eragin handia zuten, eskolen bidez), eta beste batzuk erreformatuak (frantziskotar kaputxinoak edo Santa Teresako karmeldar oinutsak).

Oro har, Eliza ez zen izan beste herrialde batzuetan bezain jabe handia. Nafarroan, adibidez, elizaren desamortizazioaren garaian, Elizak erein zitezkeen lurren % 4 soilik metatu zuen.

• Merkataritza eta merkatari handiak: merkataritzako burgesia eta noblezia merkataria

Jarduera garrantzitsua izan zen merkataritza euskal hirietan, bereziki portu nagusietan, eta goren une berezia izan zuen XVIII. mendean. Merkataritza handian parte hartu zuten negozio-gizonak merkatari-familietatik (tratu horietan aberastu zirenak) edo nobleziaren familietatik etor zitezkeen. Merkataritza handiaren aberastasunak merkataritza-elite boteretsua jaso zuen hiri nagusienetan. Gizarte-sektore aurreratua zen, baina ez dirudi euskal "burgesia iraultzaile" batez hitz egin daitekeenik XVIII. mendearen bukaeran, tradiziozko dinamika batean jarraitzen baitzuen merkataritzaren sektore zabalak; familiaz eta beren interes partikular eta korporatiboez arduratzen ziren, eta errenten segurtasuna eta maiorazkoak osatzeko eta nobleziarekin ahaidetzeko aukera bilatzen zuten.

Bilbon, XVI. mendetik aurrera garrantzi berezia izan zuten merkatariek; 1511n Kontsulatua eta Kontratazio Etxea sortu zituzten, eta bertan bildu ziren hiriko merkatariak XIX. mendera arte. Merkataritzaren maila gorenean hogeita hamar bat merkatari handi zeuden, atzerritarrak asko, Bizkaiko burdina Europara eta Amerikara, eta Gaztelako artilea Europara esportatzen aritzen zirenak. Beste euskal hiri batzuetan ez bezala, Bilboko merkatariak kapitalismo komertzialaren politika moderno bategatik nabarmendu ziren, Jaurerriko manufaktura-sektore nagusietan inbertituz: arreta berezia jarri zien olagizonei eta artile-ekoizleei, burdingintzaren zati bat kontrolatuz, eta beren finantza-partaidetza larruen zurraketara eta irin-lantegietara hedatu zuten. Badirudi XVIII. mendean merkatari goraipatuenak noble-familia nagusiekin ahaidetu zirela.

Donostiako merkatariek ere beren Kontsulatua sortu zuten 1682an. 1728an sortu zen Caracaseko Erret Konpainia Gipuzkoarra, Peñafloridako kondea buru zela eta Gipuzkoako handiki talde batek bultzatuta: ansorenatarrak, Zuaznabar, Garaioa, Vildosola, Aierdi, eta abar. Nabarienek karguak zituzten herrietan eta Gortean; aldi berean ziren noble aberats eta ondo zaindutako ezkontza-endogamia bidez ahaideturiko merkatari.

Nafarroan, XVIII. mendean, distantzia luzeko merkataritza garrantzitsua garatu zen Bordelerekin eta Baionarekin, artilearen esportazioaren eta ehun eta elikagaien inportazioaren inguruan. Iruñean bizitzen jarritako negozio-gizonen dozena bat familia izan ziren protagonista. Horiek ere nobleen ereduak hartu zituzten mendean; funts-ondasunetan, noblezia-tituluetan eta maiorazkoak eratzen inbertitu zuten. Ez zuten lortu Kontsulatua sortzerik (Gasteizko merkatariek ere ez zuten lortu 1780an), Iruñeak eta Gorteek egindako oposizio indartsua zela-eta.

Baionan, merkataritza-hiria, burgesia merkataria nagusi izan zen XVIII. mendean, nahiz eta nobleen ereduak ere indarrean jarraitzen zuen.

Eliteen familiak zabalduta zeuden herrixkako edo hiriko taldeen gainetik monarkiaren, Elizaren, finantzen edo merkataritza handiaren aukera zabalagoetara; gehienen bizitza, ordea, etxe-inguruan, herrixka txikietan, herrietan, gremioen inguruan, parrokiaren inguruan, kofradien inguruan eta gizarte hura osatzen zuten gainerako taldeen inguruan antolatzen zen.

• txea eta familia

Familia zen lehenengo gizarte-taldea. Egiturari zegokionez, bi eredu zeuden: enborreko familia, Kantauriko euskal nekazarien munduan, eta familia nuklearra, Ebroren sakonuneetako lurretan. Tronkalitateak adierazten zuen herentzia seme-alabetako batentzat izango zela, eta ondareak zatitu gabe iraungo zuela. Ondasunak oinordearen ezkontzan eskualdatzen ziren. Lurralde horietako gehienetan aukeraketa librea zen, baina semeetan zaharrena aukeratzeko joera nagusitzen zen. Etxeko parte ziren jabe gazteak, jabe zaharrak, belaunaldi bakoitzeko ezkongabeak, morroiak eta baita "etxeko hilak" ere. Sistema horrek berekin zekarren etxe bakoitzeko pertsona gehiago izatea (sei, batez beste), eraikuntza berriak zailtzen zituen, eta mesede egiten zien berandueneko ezkontzei eta behin betiko ezkongabeen ehuneko handiagoei. Ebroko sakonuneko lurretan, aldiz, familiak "nuklearrak" ziren, gurasoek eta seme-alaba gazteek osatzen zituzten, familiako lau pertsona batez beste, eta ezkontzak garaizago eta modu orokorragoan izaten ziren, ondasunak banatzeagatik, bizitzen jartzeko eta auzotasuna lortzeko erraztasunengatik, eta soldatapeko lan ugari zegoelako.

• Nekazarien komunitateak

Euskal nekazarien munduan, hamar familiatik bederatzi nekazariak ziren eta nekazarien komunitateetan kokatzen ziren; "herri" asko harresiz inguratutako herrixkak besterik ez ziren. Hemen, Nafarroa iparraldeko, Gipuzkoako eta Bizkaiko isurialde kantauriarreko komunitateei buruz arituko gara bereziki.

Nekazarien komunitatea ohitura eta legeria berak gobernaturiko antolaketa-sistema bat zuen gizartea zen. Mugarriek mugatutako lurralde-unitatea osatzen zuen, "herri-lur" ugari eta bere gobernua zituena, auzokoen kontzeju irekien bitartez. Herrixka bakoitzak parrokia-eliza bat izaten zuen, eta auzoko etxeek hilobiak izaten zituzten haren nabeetan.

Komunitatea ohiturazko zuzenbidearen eta udal-ordenantzen arabera (horiek arautzen zuten gobernua, bizitza ekonomikoa, herri-lurren erabilerak, eta abar, jokabide-ereduak ezarriz; eta, ondorioz, partikularra zen oro komunitate-ereduaren menpe geratzen zen) eta auzokoen kontzejuko erabakien bitartez gobernatzen zen. "Auzokoek", komunitatean eskubide osoa zuten kideek, soilik zeukaten "auzotasuna", eskubideen (kontzejuetan parte hartzea, kargu publikoetan aritzea edo herri-lurrak erabiltzea) eta eginbeharren (auzoko lanak, kontzejuko hainbanatzeak, armak ikuskatzean ilarak eratzea eta udal-barrutiaren defentsan eta zaintzan parte hartzea) iturria.

Kantauriko bailaretan, herrixka auzoko etxeen multzoa izaten zen. Auzotasuna auzoko etxeari zegokion (belaunaldi bakoitzeko "etxekoei" izaera hori ematen zien subjektu sozial iraunkorra) eta bertako nagusiek ordezkatzen zuten. Komunitate horietan ez zen erraza auzotasuna lortzea, mundu saturatua eta baliabide mugatuak zituena baitzen, eta beren ekonomia auzotarren artean herri-ondasunak banatzearen baitan baitzegoen. Zenbait bailaretan auzoko etxe hutsak erosten zituzten, edo odol-garbitzea edo kaparetasuna frogatzeko eskatzen zuten, kanpotarrak sar ez zitezen. Erriberako herrietan, aldiz, auzotarrak familiari lotuago zeuden eta nahikoa zen bizitzeko eraikin bat, senar-emazteak, eta abar, oztopo handirik gabe auzokotzat onartua izateko; mundu irekiagoa zen, eta artean biztanle gehiago behar zituena.

XVII. mendean, Kantauri isurialdeko auzotarren komunitateek auzotartasuna ukatu zieten familia berriei; izan ere, "artoaren iraultzak" eragindako demografia-hazkundearen eta herri-baliabideak banatzea arriskuan jartzen zuten familia berriak sortzearen beldur ziren. Orduz geroztik, familia horiek "biztanle" edo "egoiliar" arruntak izan ziren, auzotartasunik gabe, eta etxe nagusietako maizter gisa soilik biziraun ahal izan zuten. XVII. mendearen hasieratik XVIII.aren amaierara arte, laborari jabeak % 75 izatetik % 30 izatera igaro ziren. Familia horiek handitzea nekazari-gizarteko eraldaketa nagusien eragile izan zen, eta komunitateko tentsio eta liskarren faktore garrantzitsua ere bai. Denboraren joanean, bi abiaduratako komunitateak eratu ziren, auzotar jabeen klasea eta maizterren klasea, auzokoen menpe baztertu samar zeudenak. Komunitate horietan, bazterketa muturrekoa izatera iritsi zen agoteak baztertu zituztenean, Baztanen, Erronkarin eta Zaraitzun.

Ekonomikoki, nekazari-familiak jabe, maizter edo jornalari izan zitezkeen, eta egoera mistoak ere izaten ziren. Era berean, herrietako artisauak, beren ofizioan aritzeaz gain, laborantzan ere aritzen ziren. Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroako ipar eta erdialdean jabetza txikiak eta nolabaiteko homogeneotasuna zen nagusi; Nafarroako Erriberan, berriz, desberdintasun handiak zeuden jabe gutxi batzuen eta jornalari masa handien artean.

Aberats eta pobreen artean desberdintasun handia zegoen, nahiz eta beste zenbait tokitan baino txikiagoa izan. Nekazari aberats gutxi batzuk lasai bizi ziren, soberakinak merkaturatzen zituzten, animaliak hazten zituzten, nekazaritzarako morroiak zituzten, kaparetasuna izatera irits zitezkeen, eta beren seme-alabak eliza- edo zuzenbide-ikasketetara bideratzen saiatzen ziren. Beste muturrean, nekazari txiroen bizi-baldintzak gogorrak eta egoeraren baitakoak ziren. Beren lur urriak lantzearekin ez zuten nahikoa, eta burdinoletako peoi, eguneko soldatapeko, egurgile, eta abar aritzen ziren. Seme-alabak gazterik irteten ziren etxetik nekazaritzako morroi, artzain edo neskame aritzeko. Komunitateko kide izatea oinarrizko laguntza zuten bizirauteko, kontzejuko abereei, "errukizko kutxei" eta herri-baliabideei esker (herri-baliabide horiek gaztainak, egurra, zura, garoa eta abereentzako bazka ematen zien).

Jauregiek edo etxe nagusiek nagusitasunezko lekua zuten komunitatean eta beren gobernua zuzentzen zuten. Denbora pasatu ahala, ahaide nagusien antzinako nagusitasuna familia berrien eskuetara igaro zen, monarkiaren egituretan aberastuz gora egin zutenen eskuetara, hain zuzen. Familia horien kokapena beren jabetzen, ezkontzen, errege-administrazioaren karguetan, Elizan edo Amerikan seme-alabak izatearen, eta komunitateko gainerakoekin zuten harremanaren araberakoa zen, politika prestigiodun eta paternalista baten bidez.

• Hiriak eta hiriko korporazioak

Askotariko gizarte-zati edo talde-erakundeen bilgunea zen hiria: aristokraten etxeak, merkatari-etxeak, tailerrak, nekazari-familiak, auzokoak, merkatari-kontsulatuak, artisauen gremioak, kofradiak, parrokiak, komentuak... Erakunde bakoitzak bazituen bere arauak, jarduerak, gizarte-kontrol moduak eta hierarkiak. Gizarte-erakunde haietatik kanpo geratzen zirenak deserrotuak, baztertuak ziren; bizirauteko, eskean edo alderrai ibiltzen ziren edo hiriko "ospitaleetara" joaten ziren.

Hiri handienak, artean, herri handien antzeko ziren, baina mende hartan zehar ekonomia- eta administrazio-funtzio nagusiagoak biltzen joan ziren. 1787an, Bilbok 9.611 biztanle zituen, Donostiak 11.494, Gasteizek 6.302 eta Iruñea, Lizarra eta Tutera ere 5.000 eta 10.000 artean zebiltzan. Hiri eta herri bakoitzaren osaera sozioprofesionalak elementu bereziak zituen. Bilbon, Baionan eta Donostian merkatari-sektorea nabarmentzen zen; Bizkaiko eta Gipuzkoako zenbait herritan (Eibar, Arrasate, Tolosa, Soraluze, Hernani...) garrantzitsuak ziren metalurgia-tailer espezializatuak; kostaldeko herrietan, itsasoko jarduerak; Gasteiz artisau-hirian, beren aduanarekin loturiko merkataritza-jarduerek zuten garrantzia; Iruñean, erresumako hiriburu eta elizbarrutiko hiri zenez, administrazio-funtzioak ziren nagusi.

Hiriak modu desberdinetan zeuden osatuta, baina bazituzten ezaugarri berdinak. Gailurrean aristokrazia hiritarra zegoen, nobleziako familia multzo batek eta merkataritza handiak osatzen zutena. Parrokiek eta komentuek klero oparoa osatzen zuten -behintzat, gorenekoa- familia horietako semeekin. Merkatari handien pean merkatari eta dendari txiki askoz gehiago ahalegintzen ziren. Gizarte-sektorerik ugariena artisauena zen, biztanleriaren heren batetik erdira bitarte osatzen baitzuten. Hirietan nekazari sail bat ere bizi zen, gehienak maizterrak eta inguruko baratzak eta lursailak lantzen zituzten jornalariak. Morroi eta neskameak ere ugari ziren eta, soldadu taldeak zeudenean, hala nola Donostian edo Iruñean, soldaduak. Azkenik, hezkuntza- eta laguntza-erakundeek hirietara erakartzen zituzten ikasleak eta baztertuak.

1. Hirietako oligarkiek gobernatzen zituzten hiriak; noble-aristokraten familiek osatzen zituzten eta, horiez gain, merkataririk laudatuenak ere ager zitezkeen. Iruñean edo Gasteizen nobleen familiak ziren nagusi; merkatari handiek, berriz, Bilboko, Donostiako edo Baionako portuak kontrolatzen zituzten. Udaleko karguak, ekonomiaren sektore zabalen norabidea, baliabideen banaketa edo beren mezenasgo-politika kontrolatuz, familia horiek menpekotasun-harremana zuten biztanleen arteko sektore askorekin.
2. Artisauak familia-tailerretan biltzen ziren eta, ofiziorik jendetsuenen kasuan, kofradietan elkartzen ziren. Artisauaren etxea maisuaren etxe zen aldi berean, eta bere gidaritzapean egiten zuen lan familiak, baita ofizialek, ikastunek eta morroiek ere. Eskuarki, ikastunak maisuaren semeak, suhiak edo ilobak izaten ziren, baina izan zitezkeen hiriko edo eskualdeko herrixketako gazteak ere. Laneko hierarkiak bereizi egiten zituen ikastun, ofizial eta maisu graduak; maila batetik bestera igarotzeko denbora eta baldintzak zehazten zituen eta, mundu endogamikoa zenez, maisuen semeak aitaren ondorengo izaten ziren tailerrean; gainerakoak ofizial gisa geratzen ziren, edo beren herrixkara itzultzen ziren hirian ikasitako lanbidean aritzeko. Artisauen artean desberdintasun sozial eta ekonomiko garrantzitsuak zeuden. Baziren lanbide aberatsak (kandelagileak edo gozogileak Gasteizen) eta lanbide pobreak (oinetako-konpontzaileak, esaterako).
   Euskal hirietan, artisauen kofradiek ez zuten izan Gaztelako eta Europako hiri handietako gremioek izandako garrantzirik. Erlijio-, jai-, elkartasun- eta laguntza-jardueretan oinarritzen ziren kofradia horiek. Ordenantza bidez zuzentzen ziren, beren gobernua eta berariazko elkartasun-jarduerak zituzten. Tailerrean hierarkia sortzen zuen hierarkia-egitura zuten, eta maisuek beste inork ezin zuen gobernuko kargurik izan.
3. Arrantzaleak ez ziren asko biztanleriaren artean (% 4 Bizkaian, 1794an), baina bai funtsezko elementu itsasertzeko herrietan. Eskuarki, baxurako arrantzan aritzen ziren, eta askotan batera egiten zituzten arrantza eta nekazaritzako zereginak. Herri bakoitzean ofizioaren monopolioa zuten marinelen kofradietan antolatzen ziren. Erdi Aroko kofradiei (Plentzia, Bermeo, Lekeitio, Deba, Donostia, Hondarribia) beste asko gehitu zitzaizkien Aro Modernoan zehar. Kofradia horiek arautzen zituzten portu bakoitzean arraina ateratzea, komertzializatzea, garraiatzea eta saltzea, portua zaintzea eta garbitzea, eta abar. Hiru mailatan sendo hierarkizatuta zeuden: txaluparen maisuak edo jabeak (kofradia gobernatzen zutenak), marinelak edo arrantzale arruntak, eta itsasmutilak.
4. Behartsuak. Gizarte hura, oro har, nahiko pobrea zen. Gehienak justukoarekin bizi ziren eta, beraz, uzta txar batek, lan-uzteak, heriotzak edo gaixotasun luze batek pobreziara eramaten zuen familia. Miseriaren edo baliogabetasunaren aurrean, gertukoengandik soilik irits zitekeen laguntza: etxea, senideak, gremio-kofradiak, auzokoak, komentu edo parrokien laguntza, eta ongintzako erakundeak. XVIII. mendean, udal-laguntza arrazionalizatzen joan zen. Bereizi egiten ziren pobre faltsuak ("alferrak, alprojak eta nagiak") eta "benetako auzoko pobreak" (lanerako ezinduak eta laguntza merezi zutenak). 1780an babes-etxeak sortu ziren (Gasteizen, esaterako); agintari ilustratuek egindako ahalegina izan zen pobreak biltzeko eta haiei lana emateko, modu hartara haien mantenua finantzatuz.
5. Baztertuak bi taldetan bana daitezke: egoera pertsonalak edo familia-egoerak eraginda gizartean alde batera geratzen zirenak (eskaleak eta alderraiak), eta gizarteak baztertzen zituen taldeak (judutarrak, moriskoak edo agoteak, adibidez).

Euskal probintzietan, esanahi berezia izan zuen talde horiek banantzeak, oinetxeko ideologia eratzearen eta kapare gisa baskongadoen odolaren kalitatea eta garbitasuna babestearen testuinguruan. Nafarroako mendialdean, bazterketa modu berezia izan zen Baztango, Erronkariko eta Zaraitzuko "agoteena". Bozaten, Arizkungo auzoan, agote asko bizi ziren, Ursuako jauregian kolono; XIX. mendearen amaierara arte baztertuak izaten jarraitu zuten.

Aro Modernoan zehar, nekazari-komunitateek eta omunitate hiritarrek "berritasunaren" kontra egin zuten, berezko ohituraren aurka egiten zuen guztiaren kontra, hain zuzen. Komunitatearen edo korporazioaren beraren ekonomia moralaren alde egitera jotzen zuten boteredunen gehiegikerien aurka, kanpotarren aurka, edo lehiakideen aurka. Gatazka asko ondoko herrixka eta bailaren arteko liskarrak izan ziren, edo hiriko talde edo korporazioen arteko borrokak, pribilegioengatik, monopolioengatik edo botere-mailarengatik. Nekazariek ordena morala, lege-ordena eta kultura-ordena berrezarri nahi izaten zituzten, jaun ahaldunek, hirikoek edo errege-administraziokoek ordena horiek aldatzen zituztenean.

Arazo nagusi hauek izan ziren: XVI. eta XVII. mendeetako jauntxoen hedatze prozesu berria, handiki gutxi batzuek pixkanaka udal- eta probintzia-karguen gain izandako kontrola, presio fiskala areagotzea monarkiaren behar militarrei aurre egiteko, edo foru-ordenari erasotzen zien berrikuntzak ezartzeko ahalegina (hala nola, zerbitzu militar jakin batzuk, zerga berriak edo aduanak lekuz aldatzea).

Euskal Herriko gatazka sozialak Europan izandakoen oso antzekoak izan ziren, nahiz eta, oro har, ez izan Europako gerra sozialak bezain luze eta bortitzak. Garrantzitsuenak hauek izan ziren: Komunitateen arteko gerra (1520-21), Nafarroako konplota (1648), Fiteroko matxinadak (1627 eta 1675), Gatz-estankoaren matxinada (1631-34), Tuterako matxinada (1654), Baionako erreboltak (1590, 1641 eta 1665), Lapurdiko erreboltak (1655-59), 1718ko matxinada Bizkaian eta Gipuzkoan, Gasteizko asaldurak (1738) eta 1766ko matxinada.

Bestalde, gatazkak eragin zituzten, XVIII. mendean bereziki, merkatuan jarduera kapitalistak ezartzeak (espekulatuz eta mundu hiritarra nekazarien munduaren gainetik jarriz) eta herrialdeko eliteen sektore berritzaileenak sartutako beste berritasun batzuek ere.

Tradizioz, XVIII. mendeaz aritzean, burgesia merkatari, dinamiko eta "iraultzaile" bat kontrajarri zaio noblezia errentadun, pasibo, kontserbatzaile, eta bere pribilegioei eusteak kezkatzen duen bati. Eredu hori, ordea, ez dator bat Euskal Herrian ikusten denarekin; hemen, nobleziaren sektore bat ilustratua, ekintzailea, merkataria eta, inguruko gizartearen gehiengoarekin alderatuta, aurrerakoi samarra izan zen; burges merkatari handiak, berriz, askotan kontserbatzaile agertu ziren, bizitza eredu errentadunetan eta nobleetan oinarrituta.

Nobleziaren sektore irekiago hura modernotasunarengatik nabarmendu zen. Merkataritza-negozioetan parte hartu zuen, bere lurrei etekina ateratzen saiatu zen, liburutegiak sortu zituen, mende hartako ideiei irekita egon zen (irakurketen, atzerriko ikasketen, bidaien eta gutunen bidez), tertulia kultuetan bildu zen, eta 1766an Euskalerriaren Adiskideen Elkartea sortu edo bertan parte hartu zuen; elkarte hartako asko estamentu-maila altuko kide ziren, eta maiorazko askoren jabe, hala nola Peñafloridako kondea, sortzailea bera. Gizon horiek, beren aldetik, herrialdeko berrikuntzen inguruan gogoeta egin zuten, eta gizarteari hobekuntza zehatzak ekarriko zizkion erreformismo praktiko baten alde egin zuten.

Bultzatzaile nagusia Xabier María Munibe izan zen, Peñafloridako kondea. Estatutuak, 1765ean Karlos III.ak ontzat emanak, hezkuntzan eta zientzian oinarritutako gizarte-birsorkuntzaren proiektua ziren. Nekazaritza, industria, merkataritza, arteak eta zientzia sustatu nahi zituzten. Bazkideak izan zituen Euskal Herrian, Espainiako hiri nagusietan, Amerikan eta Filipinetan. Hezkuntzaren gainean zuten kezkak eraginda, letren eskolak sortu zituzten Gasteizen, Loiolan, Bergaran, Donostian eta Bilbon, eta Bergarako Erret Mintegia eratu zuten, nobleen ikastetxe bereziki aurreratua garai hartarako .

XVIII. mendean zehar, nabarmenki areagotu ziren kultura-desberdintasunak biztanleriaren artean, bereziki herrialdeko eliteen artean. Aldaketa horren eragile garrantzitsua izan zen euskal eliteen parte batek Estatuaren gobernuan eta Inperio kolonialean parte hartzea; horrek kultura- eta politika-ondorio handiak ekarriko zituena. Gendulaingo kondeak bere oroitzapenetan adieraziko zuen moduan, lehen karlistadaren garaian Nafarroako familia buruzagiek izandako politika-atxikitze desberdinak oso lotuta egon ziren aurretik egindako ibilbidearekin: estatu- eta inperio-dinamika bat eraiki zutenek -beren semeak Gorteko karrera burokratiko eta militarretan sartu zituzten haiek- oro har koadro liberalak eman zituzten; herrian errotuta egondako noblezia, berriz, kontserbadorea izan zen.

Badirudi, XVIII. mendearen amaieran, ohiturari lotuago zegoen sektore nagusiaren (klase herrikoiak eta nobleziaren sektore tradizionalak, kleroak eta merkataritzak osatzen zuenaren) aurrean, elite ilustratu bat desberdintzen zela, gutxienena, mentalitate liberal, burges eta gutxi gorabehera erreformista zuena, eta ideologikoki nobleziaren sektore aurreratuenek, kleroak eta burgesiak osatzen zuena.

• ACHON INSAUSTI, José Angel: "A voz de Concejo". Linaje y corporación urbana en la constitución de la Provincia de Gipuzcoa, los Báñez y Mondragón, siglos XIII-XVI, Gipuzkoako Foru Aldundia, 1995.
• AGIRREAZKUENAGA, Joseba (zuz.): Gran Atlas Histórico de Euskal Herria, Lur, 1995.
• ANDRES-GALLEGO, J. (koord.): Navarra y América, Mapfre, Madril, 1992.
• CARO BAROJA, J.: Los vascos, Itsmo, Madril, 1971.
• CARO BAROJA, J.: La hora navarra del XVIII, Iruñea, 1969.
• ENRIQUEZ, J. C.: Sexo, género, cultura y clase. Los rumores del placer en las Repúblicas de los Hombres Honrados de la Vizcaya tradicional, Beitia, Bilbo, 1995.
• ESCOBEDO R., ZABALLA, A. eta ALVAREZ O. (arg.): Emigración y redes sociales de los Vascos en América, UPV/EHU, Gasteiz, 1996.
• FERNANDEZ ALBADALEJO, P.: La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa, 1766-1833. Cambio económico e historia, Madril, 1975.
• FERNANDEZ DE PINEDO, E.: Crecimiento económico y transformaciones sociales del País Vasco, 1100-1850, Madril, 1974.
• FLORISTAN, A.: Historia de Navarra, III. lib., Pervivencia y renacimiento (1521-1808), Nafarroako Gobernua, Iruñea, 1994
• FLORISTAN, A.: La monarquía española y el gobierno del reino de Navarra, Iruñea, 1991.
• GARCIA DE CORTAZAR, F. eta MONTERO, M.: Diccionario de Historia del País Vasco, 2. lib., Txertoa, Donostia, 1983
• GOYHENECHE, E.: Historia de Iparralde, Txertoa, Donostia, 1985.
• GRACIA CARCAMO J.: Mendigos y vagabundos en Vizcaya (1716-1830), UPV/EHU, 1993.
• IMIZCOZ, J. M. (zuz.): Elites, Poder y Red social. Las élites del País Vasco y Navarra en la Edad Moderna, UPV/EHU, Bilbo, 1996.
• IMIZCOZ, J. M. eta FLORISTAN, A.: "La comunidad rural vasco-navarra (S.XV-XIX)", Mélanges de la Casa de Velázquez, XXIX (2), 1993, 193-215.
• LAFOURCADE, M.: Mariages en Labourd sous l"Ancien Régime, UPV/EHU, Bilbo, 1989.
• LARRAÑAGA ELORZA, K.: Las manifestaciones del hecho ilustrado en Bergara, Bergarako Udala, 1991.
• LARREA, M. A. et al.: Historia del País Vasco (siglo XVIII), Deustuko Unibertsitatea, Bilbo, 1985.
• LÓPEZ ATXURRA: "Las instituciones del sistema foral", in J. Agirreazkuenaga (zuz.), Gran Atlas Histórico de Euskal Herria, Lur, 1995.
• MADARIAGA, J.: Historia social de Bergara en su época preindustrial, Bergarako Udala, Bergara, 1991.
• MARTINEZ RUEDA, F.: Los poderes locales en Vizcaya. Del Antiguo Régimen a la Revolución Liberal, 1700-1853, UPV/EHU, Bilbo, 1994.
• MONTERO, M.: Historia del País Vasco, Txertoa, Donostia, 1995.
• OTAZU, A.: El "igualitarismo" vasco, mito y realidad, Txertoa, Donostia, 1973.
• PORTILLO VALDES, J.M.: Monarquía y gobierno provincial. Poder y constitución en las Provincias Vascas (1760-1808), Madril, 1991.
• REGUERA, I.: La Inquisición española en el País Vasco, Donostia, 1984.
• RIVERA, A. (zuz.): Euskal Herriaren Historia, Lur Hiztegi Tematikoa, Donostia, 1998.
• TRUCHUELO GARCÍA, S.: La representación de las corporaciones locales guipuzcoanas en el entramado político provincial (siglos XVI-XVII), Donostia, 1997.
• URRUTIKOETXEA, J.: "En una mesa y compañia", Caserío y familia campesina en la crisis de la "Sociedad Tradicional", Irun, 1766-1845; Donostia, 1992.
• ASKOREN ARTEAN: Enciclopedia General Ilustrada del País Vasco, Auñamendi, Donostia, 1976.
• ASKOREN ARTEAN: Gran Enciclopedia de Navarra, 11. lib., Nafarroako Aurrezki Kutxa, Iruñea, 1990.
• ASKOREN ARTEAN: Gran Enciclopedia Vasca, 18. lib., La Gran Enciclopedia Vasca liburutegia, Bilbo, 1974.