Lapurdiko ihauteriak aspaldidanik aztertuak izan direnez, hemen beren ezaugarri nagusiak beizik ez ditugu orroitaraziko, azken urteetan ezagutu duten bilakaera aipatu aintzin.
Nahiz politikoki 1789 aintzin Lapurditik berex izan, Baionan dira ardiesten eskualde hartako ihauterietako aipamenik zaharrenak. Artxibotan aipu dira ihauterietako behi lasterrak 1289an eta masken hunenbertze debeku (1577 eta 1584, bertzeak bertze). 1591an, Jacques de Maury Baionako apezpikuak kondenatu zituen ihauterietan ateratzen ziren maskak bai eta Zan Pantzarrak. Gisa hortako debekuak aurki ditaizke ondoko mendeetan.
Josteta guziak ez ziren debekatuak. Munduaren uzkaltze bat bezenbat, ihauteriek egitura ordenatu bat segitzen zuten. Kaxkaroten etxe-kurridak, jauntzi eder eta bisaia agerian, masken zirtzilkeriak beino hobekixago ikusten zituzten agintariek. Mgr Daguerre, Larresoroko seminario ttipiaren sortzaileak, 1730-1750 inguruan onartzen zituen tokiko dantzak: dantza jauziak, dantza luzea eta moriska (danse moresque) deitu kaxkarot martxaren arbasoa. Ihauteriz, Daguerrek onartzen zuen Larresoroko gazteak, beren jauntzi ederrak soinean, joan zitezen 40 orenetako elizkizunetarat, palto haundi batzu jauntzirik ahatik, eta mezatik ateratzean moriska eman zezaten, tamborin soinuz. Josteta sano horiek baimenduz, zion Daguerren biografoak (Duvoisin, 1861: 356), apezak gazteria bertze kalte batzuengandik beiratzen zuen.
Agintari zibiko-erlijioso eta gazteriaren artean beti izan da tirabira ihauterien inguruan. Hazparnen, 1804an, auzapezak jakinik kartier desberdinetako gazteriek ihauteri undarrean "maskarada", "kabalkada", "kaxkarot dantza" eta "farces" batzu apailatzekotan zirela, josteta horiek baimendu zituen bainan denak arratseko 7tan gelditzekotan (Ipuy et al., 1997). Mota bereko baimen mugatu edo debeku frango aurki ditaizke Uztaritze, Donibane-Lohitzune, Bidarte edo Urruñako artxibotan.
XIX. mendearen erditik aintzina badakigu guti edo aski ihauteriak nola iragaiten ziren Lapurdin. Baionak bazuen bere hiri eredu berezia: idi gizenak, maskak, auzo herrietako kaxkaroten bisita, Zan Pantzarren erretzea eta Errobira botatzea. Ihauterian euskal eta gaskoin kulturak nahasten ziren Baionan. Lapurdiko herri guzietan maskak ibiltzen ziren eske, eta herri gehienetan kaxkarotak dantzan ari ziren. Etxez-etxe pasatzen baita ere buhameak, batez ere xerri-hiltzeetako undarren biltzeko. Kaxkaroten talde osatuena Uztaritzen aurki zitaiken, Lapurdiko hiri nagusi zaharrean. XX. mende hastapena arte, Uztaritzeko auzo desberdinek (Purgu, Heraitze, Arruntza) bazuten bakotxak beren dantzari tropa (Dassance, 1927; Guilcher, 1984; Truffaut, 2005, 2011).
Maskak ez ziren herritik edo auzotik ateratzen. Kaxkarotak aldiz, batez ere herri gotorretakoak, eske ibiltzen ziren berdin herrian eta herritik kanpo. Ezpeleta, Hazparne, Uztaritze, eta garai batez Milafranga eta Donibane Lohitzuneko kaxkarotek aspaldidanik bazuten Baionarat eske joaiteko usaia. Makeako kaxkarotak Hazparnen ibiltzen ziren, Ezpeletarrak Itsasun, eta abar. Gehienetan, ihauterietako azken egunetan, bakotxak bere herrian egiten zuen eskea. Dena Haustez bururatzen zen Zan Pantzarrekin. Kanbon adibidez, behereko plazako kaxkarotak joaiten ziren lehenik mezarat, hautsen hartzerat, eta erretorarekin askaiten ziren. Gero eske ibiltzen ziren herrian, eta arratsalde apalean behereko plazan jujatua zen Zan Pantzar, dantzari, maska, doluko minduri eta bertsulariekin. Tiroz hiltzen zuten. Ezpeletan orroit dira Hauste eguneko giro bitxiaz: Zan Pantzar soinu erdoil eta karranka batekin laguntzen zuten karrikan barna, eta ez kaxkaroten soinu ederrarekin. Hazparnen, kaxkarot eta behi lasterrekin airosten zituzten ihauteriak.
Ihauteria ezkontze sasoina izanki, alegiazko jaun eta andere esposak aurki zitaizken masken artean. Halaber, Lapurdi barnekaldeko herri gehienetan, hartza eta bere erakuslea ibiltzen ziren maskekin. Garai hartako eztei horietarik zonbeit -bereziki arraezkontzak- gaizki ikusten bazituen gazteriak, ihauteria tobera, galarrots edo kabalkada estakuru bihur zitaiken. Astolasterrak eginen ziren halaber senar-emazteak samurtzen baziren. Ihauterietarik kanpo ere egiten ziren zigor satiriko horiek.
Eredu xahar horren betebehar nagusietarik bat zen herriko espazioaren kurritzea. Etxez-etxe ibiliz, gazteriak herriaren mugak sinbolikoki markatzen zituen. Bisitatua zen etxe bakotxarekin harreman (hartu-eman) bat sortzen zuten : eske kantua eta dantza, kausera, diru edo trago baten ordainez. Komunitate baten partaidetza sendimendua indartzen zuen erritualak, bai eta belaunaldien arteko lotura. Etxea esparru publiko bihurtzen zen erritualaren denboran. Azkenik, ezkontzekoak ziren mutikoek zuten beren burua aurkezten etxeetan eta plazan, leinuen arteko uztartze on baten mentura izkutuarekin. Uztaritzeko kaxkarotek papoan zerabiltzaten arrebak, amak edo izebak prestatu joiak sinbolika hortan sartzen zirela badirudi.
Eredu horrek iraun zuen, guti edo aski, 1950 urteetaraino. Gerla ondoan Lapurdik ezagutu zituen aldaketa sozio-ekonomiko azkarrek ihauteriak kutsatu zituen. 1950 urteetan oraindik indartsuak baziren ere, maska eta kaxkaroten ateraldiak hasi ziren xuhurtzen ondoko hamarkadan. Kanbon, jada 1939etik aintzina ez ziren gehiago atera behereko plazako kaxkarotak. 1950 urteetan Zan Pantzarren besta atxiki zuten gaineko plazan, hartza eta maskekin, bainan ez luzarako. Uztaritzen eta Ezpeletan ez zen etenaldirik izan, bainan aldaketak bai. Uztaritzen, 1968-1969an, ordu arte parropiari lotua zen taldeak Izartxo dantza taldeari utzi zion kaxkaroten egiteko ardura. Ohiduraren funtsak iraun zuen transmisio horri esker, bainan antolaketa eredua aldatu zen. Ordutik aintzina, adibidez, eskeko dirua ez zuten gehiago kaxkaroten artean partekatzen, bainan taldearen kutxan ezartzen. Ezpeletan, usaiak iraun zuen dantza taldearen bidez, bainan aldaketa ainitzekin. Hazparnen, kaxkaroten ateraldiak irregularrak ziren 1950-1960 urteetan. Ainhoan, Ahurtin, Milafrangan eta bertze zonbeit herritan, ohidurak aintzina segitu zuen bere ixilean, etenaldi batzuekin hor ere. Bitxiki, Besta Berriak bizi-bizirik zauzkaten Lapurdi garaieko herrietan (Itsasu, Luhuso, Makea, Lekorne, Gerezieta), ihauteriak ahuldu ziren. Herri horietan zuen ere Elizak eraginik haundiena, eta orduko apezek ez zuten gauza haundirik eginen ihauterien alde. 1970 urteetan, haur eske batzu egiten ziren han hemenka, pilota partida eta soinu zerbeit, bainan deus guti.
1970 hamarkada undarrean, ikerle eta dantzari belaunaldi berri batek nahi izan zituen ihauteriak arra-abiarazi Lapurdin. Lapurtarrak elkartea sortu zuten Baionan, eta han eta hemen berriz hasi ziren kaxkaroten apailatzen, batez ere Uztaritzeko ihauteria eredutzat hartuz. Uztaritzekoa Lapurdiko ihauteria bihurtu zen euskal folklorearen munduan. T. Truffaut, C. Iruretagoyena, B. Betelu, Begiraleak taldea eta bertze hainbat elkarte eta jende izan ziren arra-abiatze horren eragile. Lapurdiko herri gehienetan berriz hasi ziren eske eta Zan Pantzarretan, edo tokiko usaiaren intxindiak arrapiztuz, edo, orroitzapen eskasez, zerbeit berri sortuz. Hazparnen 1979etik aintzina, etenaldia laburra izanki eta, kaxkarot zaharrengandik berriz eskuratu zituzten tokiko jauntzi eta dantzak.
Euskaltzale munduak begi onez ikusi zuen ihauterien arrapiztea. Ihauterietako erritoak berriz irakurriak ziren tokiko "euskal kultura"-ren seinale bezala, eta Zan Pantzarren auziak salaketa soziopolitiko bihurtu ziren. Mundu euskaltzaleak nahiago zituen Zan Pantzarrak eta hartzak Besta Berrietako militarismo eta frantses nazional-katolizismoaren arrastoak beino. Toki batzutan, ihauteria "euskal kultura" bilakarazte prozesu hori aski urrun joan zen: kostaldean bereziki, nahas-mahas sartu zituzten tokiko maska eta kaxkarotak, Ituren-Zubietako joaldunen epigono batzu, Lantzeko ihauterietako arropak, eta "mitologia"-tik hartu sorgin, lamin eta bertze, "euskal" ihauteriaren eredu sinkretiko bat asmatuz.
Kaxkaroten itzuliek bertze funtzio bat beteko zuten ere, batez ere 1990 urteetarik aintzina, urbanizazioa hedatuko zelarik. Egongi berrien gorakada, laborantxaren gibelakada, "presentziaren ekonomia" baten hedatzea zela eta, Lapurdin sortu zen herri nortasunaren inguruko arrangura berri bat. Herriak ez ziren gehiago parez-pareko harremanen esparru. Anonimotasun berri bat sortu zen, bere alderdi baikor eta ezezkorrekin. Herri zonbeitetan, desberdintasun sozial eta kulturalak hasi ziren barnatzen herritar zahar eta berrien artean. Testuinguru berri hortan, dantzari multxo batek auzoen itzuliaren egiteak erran nahi berri bat hartu zuen: parez-pareko harremana berriz sortzea, belaunaldien arteko lotura finkatzea, euskeraren arrangura plazaratzea, herritar berriekin elkarbizitzea. Emaitzak desberdinak ziren herriz-herri (Truffaut, 2005, 2011) (Itçaina, 2004). Zan Pantzarren auziak dudamuda horien lekuko bilakatu ziren.
Ihauteriak gaur egun sekulan beino gehiago betetzen du bere betiko funtzioa: plaza publikoko forum bat izaitea, molde arin eta satiriko batean, bainan forum bat halere, indibidualismo eta zerradura garai hauetan sekulan beino garrantziago dena.
- DASSANCE, Louis. "Les sauts basques et les vieilles danses labourdines". Bulletin du Musée Basque, 1927, 21-30 orr.
- DUVOISIN, Chanoine. Vie de Mgr. Daguerre. Bayonne : Lamaignère, 1861.
- GUILCHER, Jean-Michel. La tradition de danse en Pays Basque français et en Béarn. Paris: MSH, 1984.
- IPUY al.. Regards sur Hasparren. Hasparren: Mairie d'Hasparren, 1997.
- ITÇAINA, Xabier. " Temporalités rituelles et changement social. La circulation du sens dans le calendrier festif d'un village basque ". JIMENO ARANGUREN, Roldan, HOMOBONO MARTÍNEZ, José Ignacio (eds. lits.), Fiestas, rituales e identidades, Donostia: Eusko Ikaskuntza (Zainak, 26), 2004, 315-336 orr.
- TRUFFAUT, Thierry. Joaldun et kaxkarot. Des carnavals en Pays Basque, Donostia, Baiona: Elkar, 2005.
- TRUFFAUT, Thierry. Vers un inventaire des traditions carnavalesques et hivernales de la province du Labourd. Euskal Herriko Lapurdi probintziako inauteri eta negu ohituren zerrendatze bati buruz, Gasteiz: Barandiaran Fundazioa, 2011.