Toponimoak

Donostia. Historia

Canalejasek aurrera atera nahi zuen Elkarte Erlijiosoei buruzko Lege Proiektuak indar tradizionalak eta katolikoak hunkitu zituen, Gipuzkoako herriari manifestazio baterako deia egin baitzioten, eta ondoren mitin bat egin zezen-plazan 1906ko abenduaren 30ean. Era berean, berriki aldarrikatutako ezkontza zibilari buruzko Errege Aginduaren aurka ere protesta egin nahi zen. Ekitaldiak antolatzeko Batzorde bat eratu zen Donostian, Jorge de Satrústegui kontserbadorea buru zela. Mitinean, Víctor Praderak matxinada justifikatu zuen; izan ere, haren iritziz, horixe zen, bere ustez, lege bidegabeei aurre egiteko betebeharrik sakratuena. Erreakzio liberal aurrerakoia ez zen itxaron behar izan luzaroan: 1907ko urtarrilaren 6ko La Voz de Guipúzcoak, manifestazioa egitera eta hainbat mitinetara joateko gonbita egiten zien biztanleei hilabete bereko 13an. Ezkerreko indar guztien ordezkariek sinatutako manifestua argitaratu zuen: Tomás Bermingham, Guillermo Brunet, Marino Tabuyo, Leopoldo Ducloux, Raimundo Torrijos eta beste batzuk. Melquíades Alvarez izan zen ekitaldiaren figura nagusia, errepublikanismoaren eta monarkismoaren arteko politikaria. Hark honela deskribatu zuen Donostia: "Espainiako askatasunen jerusalena". 1907ko apirilaren 21eko hauteskunde orokorretan, José Gaytán de Ayala hautagai kontserbadoreak irabazi zuen Donostian, eskuineko indar guztien laguntzarekin. Estatu osoan ere gailendu ziren kontserbadoreak, eta Maura izan zen gobernua osatzeko arduraduna.

19-V-1901eko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1901-Vko Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala. Filiazioak Euskal Batasunean, 1901-Vtik 13ra].
HautagaiakPartidakBotoak
AzkuraLiberala18
MuñozPSOE827
Hutsik3.-

1903ko azaroaren 26ko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1903ko Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala. Filiazioak Konstantzian, 1903-IV26an].
HautagaiakPartidakBotoak
AzkuraIndependentea1.943
ZabalaErrepublikanoa1.731
MuñozPSOE385

IV-1907 ikasturteko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1907-IVren 22ko Gipuzkoako Ahotsa].
HautagaiakPartidakBotoak
Aiarako gaytanaKatolikoa2.124
AcevedoPSOE622

Diputatuen Hauteskundeak 1910eko maiatzaren 8an
[Erref.: Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala, 1910eko maiatza].
HautagaiakBotoak
Tomás Bermingham Brunet3.793
Manuel Lizasoain Minondo1.981

Diputatuen Hauteskundeak 1914ko martxoaren 8an
[Erref.: Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala, 1914ko martxoa].
HautagaiakBotoak
Leonardo Moya Alzaga, Roca Verdeko markesa2.949
Pio Bizcarrondo Erquicia1.878

1916ko IV-9EKO HAUTESKUNDE OROKORRAK
[Erref.: 1916ko IV-12 Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala. Filiazioak Gipuzkoako Ahotsean, 1916-IV10an].
Herriko Etxeko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
SanchezErrepublikanoa205
Arroka berdeko markesaLiberala197
Kaiko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala181
SanchezErrepublikanoa4.-
Hutsik2.
Ekialdeko Zabalguneko Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala209
SanchezErrepublikanoa184
Boto solteak1.
Hutsik11:00
Gipuzkoa plazako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala433
SanchezErrepublikanoa168
Boto solteak5.-
Hutsik18:00
Zabalguneko Merkatuko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala448
SanchezErrepublikanoa300
Boto solteak1.
Hutsik16
Kontxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
SanchezErrepublikanoa370
Arroka berdeko markesaLiberala358
Hutsik16
Atotxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala404
SanchezErrepublikanoa229
Boto solteak2.
Hutsik39
Antiguako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala749
SanchezErrepublikanoa82
Hutsik4.-
Hiriburuko botoen laburpena
HautagaiakPartidakBotoak
Arroka berdeko markesaLiberala2.979
SanchezErrepublikanoa1.672
Boto solteak13.-
Hutsik135

1917ko XIaren 11ko udal-hauteskundeak
[Erref.: La Voz de Guipúzcoa, 12, or. 1 eta 4].
2 errepublikano, 2 liberal, 3 nazionalista, 2 jaimista, 1 integrista, 1 sozialista, 2 Amarako Batzarrekoak, 2 Antiguako Batzarrekoak, 2 monarkiko independente. Guztira 17.

1918ko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1918ko Gipuzkoako Aldizkari Ofiziala. Filiazioak Gipuzkoako Ahotsean, 1918-IIren 25ean]. (1) EPren arabera. 1918ko otsailaren 26koa.
Herriko Etxeko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala285
ElosegiMaurista261
TorradakPSOE34
Boto solteak2.
Hutsik1.-
Kaiko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala318
ElosegiMaurista194
TorradakPSOE4.-
Hutsik7
Ekialdeko Zabalguneko Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala253
ElosegiMaurista211
TorradakPSOE29
Boto solteak1.
Hutsik13.-
Gipuzkoako Plaza Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
ElosegiMaurista360
AzketaLiberala319
TorradakPSOE33
Boto solteak5.-
Hutsik18:00
Zabalguneko Merkatuko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala447
ElosegiMaurista402
TorradakPSOE94
Hutsik25%
Kontxako merkatua
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala514
ElosegiMaurista318
TorradakPSOE87
Boto solteak1.
Hutsik10.-
Atotxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AzketaLiberala450
ElosegiMaurista362
TorradakPSOE19:00
Hutsik3.-
Antiguako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
ElosegiMaurista812
AzketaLiberala269
TorradakPSOE14.
Hiriburuko botoen laburpena
HautagaiakPartidakBotoak
ElosegiMaurista2.915
AzketaLiberala2.852
TorradakPSOE314

19-VI1eko hauteskundeak
[Erref.: EP 1919/VItik Filiazioak telebistan 1919/26tik].
Herriko Etxeko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista336
AzketaLiberala199
Arakistain44
Kaiko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista237
AzketaLiberala203
Arakistain10.-
Ekialdeko Zabalguneko Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista278
AzketaLiberala210
Arakistain52
Gipuzkoako Plaza Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista364
AzketaLiberala236
Arakistain36
Zabalguneko Merkatuko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista481
AzketaLiberala383
Arakistain105
Kontxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista836
AzketaLiberala449
Arakistain125
Atotxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista543
AzketaLiberala456
Arakistain34
Antiguako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista724
AzketaLiberala481
Arakistain29
Hiriburuko botoen laburpena
HautagaiakPartidakBotoak
AngeluaMaurista3.499
AzketaLiberala2.667
Arakistain435

19-XIII.-1920ko hauteskunde orokorrak
[Erref.: "B. O. G.", 22-XIII.-1920. Filiazioak "La Voz de Guipúzcoa" n, 21-XIII -1920]. (1) 21 XIII.-1920ko "La Voz de Guipúzcoa" ren arabera, Picavea: 83; Azketa: 77. (2) "La Voz de Guipúzcoa" cit-en arabera, Lizariturry: 344; Picavea: 212. (3) "La Voz de Guipúzcoa" cit-en arabera, Azkura: 417; Saenz: 46.
Herriko Etxeko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak06
AzkuraIndependentea192
AzketaLiberala47
SaenzPSOE21
Hutsik7
Kaiko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak364
AzkuraIndependentea132
AzketaLiberala28
SaenzPSOE7
Hutsik8
Ekialdeko Zabalguneko Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak308
AzkuraIndependentea192
AzketaLiberala66
SaenzPSOE27
Boto solteak1.-
Hutsik5.-
Gipuzkoako plazako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak31.000
AzkuraIndependentea168
AzketaLiberala121
SaenzPSOE20:00
Boto solteak1.
Hutsik13.-
Zabalguneko Merkatuko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak616
AzkuraIndependentea301
AzketaLiberala134
SaenzPSOE54
Boto solteak3.-
Hutsik28
Kontxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak615
AzkuraIndependentea1.-
AzketaLiberala116
SaenzPSOE52
Hutsik22:00
Atotxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak621
AzkuraIndependentea517 Euro
AzketaLiberala74
SaenzPSOE19:00
Hutsik2.
Antiguako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak866
AzkuraIndependentea214
AzketaLiberala173
SaenzPSOE1.-
Hutsik4.-
Kapitaleko emaitza orokorrak
HautagaiakPartidakBotoak
LizariturryMinisterioak4.528
AzkuraIndependentea2.091
AzketaLiberala777
SaenzPSOE214
Boto solteak19:00
Hutsik88

19-XIII.-1920ko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1920ko XIII. Egunkari hau bera da titularrarekin egindako hauteskundeen emaitzen buru: "Gipuzkoan borroka diruarena izan da, ez idealena", eta Lizariturry ministerioko hautagaiaren ordezkariek botoak neurriz gain erosi dituztela aipatu du.
Hauteskunde-erroldaBoto-emaileakAbstentzioak
17.30012.613/73%4.687 inguru

1923-IV-29 hauteskunde orokorrak
[Erref.: "P. 1923ko urriaren 1eko V.
HautagaiakPartidakBotoak
Tenorioko markesaKontserbadorea995
ElizakPSOE667
ZuaznávarLiberala381

Euskal nazionalismoak Donostian izan zuen lehen pausoa El Fuerista egunkariaren bidez eman zen. Egunkari hori integrismoaren bozeramailea zen, eta La Constanciaren aurrekoa. Haren zuzendaria, Aniceto de Rezola, eta Ignacio de Lardizábal, 1897an zatiketa baten protagonista izan ziren haien alderdian, eta gero eta hurbilago hurbiltzen joan ziren jarrera nazionalistetara, 1898ko Pazko Igandean El Fuerista JEL lelo nazionalista goiburu zuela atera zen arte. Hala ere, Donostian nazionalismoaren hasiera motel eta erdiragarria izan zen, Engracio de Aranzadi propagandista nagusiak, Kiskitzak, Ereintza. Siembra de nacionalismo lanean dioen bezala. Aranzadik donostiarra, bera, bere alderdikideak bezala, oso ikuspegi negatiboa zuen hiriaren gainean, arinkerian eta bizioan murgildua eta bisitarientzat prostituitua bezala deskribatzen zuen. Hain zuzen, 1904an ireki zen Donostiako Boulevardean lehen euskal etxea. Urte berean, Rafael Picavearen El Pueblo Vasco egunkaria agertu zen hirian. Egunkari horrek, independentea izan arren, ez zituen sinpatia nazionalistak ezkutatzen, eta egunkaria eskaini zion talde jeltzale txikiari adierazpide gisa. 1905eko udal hauteskundeetan, Donostian aurkeztu ziren lehenengoetan, zinegotzi bat lortu zuten zortziren artean. Hamabi urte geroago, 1917ko udaletan nabaria zen haien aurrerakada, hamaikaren artean hiru zinegotzi atera baitzituzten. 1907tik 1913an “Euzkadi” egunkaria agertu arte, Gipuzkoarra astekaria argitaratu zen Donostian.

Donostiako lehen elkarte sozialista 1891n sortu zen, baina jarduera eskasak eta afiliatu kopuru txikiak desagerrarazi egin zuten. 1897an, Pablo Iglesiasek mitin propagandistikoa eman zuen hirian, hainbat euskal herritan egin zuen kanpainaren barruan. Donostiakoaren ondorio zuzenena, berriz ere, elkarte sozialista bat sortzea izan zen, hasieran langile tipografo gutxi batzuek osatua. Eskuartean ditugun datu zatikatuen artean, aipatzekoa da La Voz del Trabajo egunkaria argitaratu izana, 1901etik aurrera elkarte sozialistaren organoa. 1910 eta 1914 bitartean, hainbat greba izan ziren Gipuzkoan, eta horietako batzuen artean hiriburuko fabrikaz kanpoko langileak izan ziren nagusi (ile-apaintzaileak, zerbitzariak, pintoreak, etab.). I. Mundu Gerrako urteetan izandako prezioen igoerak hiriko giro soziala okertu zuen.

Donostiako biztanleek klase-gatazketan izan zuten lehen esperientzia dramatikoa izan zen UGTk eta CNTk 1916ko abenduaren 18an estatuan egin zuten 24 orduko grebaren ondorioz. Indar publikoak Tolosara joan eta hiria babesik gabe geratu zen, ondorioz istilu larriak izan ziren, grebalariek tranbiak gelditu eta merkataritza ixten saiatu zirenean. Hogeita hamar atxilotu eta hamaika zauritu izan ziren, La Voz de Gipuzkoa egunkariaren arabera. 1917ko abuztuaren 13tik aurrera deitutako greba orokorra, prezioen igoerak eragindako egonezinaren ondorioz, nahiz eta probintzian intentsitate handiz jarraitu zen, Donostian ia ez zen nabaritu. Uda nagusitu zen, denboraldia bere gorenean zegoen: zezenketak, zaldi-lasterketak, kontzertuak, ibilaldiak, su artifizialak... Donostiako Langileen Elkarteen Tokiko Federazioak 1920ko maiatzaren 26tik aurrera deitutako probintziako greba orokorraren eta Guardia Zibilak zaldiz egindako esku-hartzearen ondorioz, bi hildako izan ziren. Egoera larriagotu egingo zela zirudien, baina Miralles gobernadore zibilak indarra kentzea onartu zuenean, langileen ordezkariek greba bukatutzat eman zuten. Sindikatuetako afiliazio-datuak gero eta handiagoak ziren.

UGTk 699 afiliatu zituen 1918ko uztailean, 1.322 1920ko maiatzean eta 4.053 1921eko uztailean. Hautagai sozialisten botoak ere hazi egin ziren, baina oso maila apalean mantendu ziren. 1898ko hauteskunde orokorretan, barrutiko hautagaiak 30 atera zituen; hurrengo urtekoetan, 81. 1907ko orokorretan 676 boto izan ziren, 1919koak 592 eta 837 1923an. Gainera, 1913an Donostiak bi zinegotzi sozialista aukeratu zituen eta 1914ko maiatzean Madrilgo Emakumeen Asanblada Sozialistara joan zen emakume talde sozialistaren ordezkaritza bat. Udaletxean presentzia oso urria da: bi zinegotzi 1909an, José Aldaco eta Cástor Torres; 1917an, zinegotzi bat 1920an eta bat 1922an.

Eibarren, Bartzelonan eta Madrilen Errepublika aldarrikatu ondoren, hainbat lagunek manifestazio bat osatu zuten, "La Marsellesa" eta el "Himno de Riego" kantatuz hiria zeharkatu zuten udaletxearen aurrean kontzentratuz, beste talde bat Ondarretako espetxearen aurrean eratzen zen bitartean. García Novoa gobernadore zibila telefonoz kargugabetu  zuten gaueko 9etan, eta Auzitegiko lehendakariak ordezkatu. Ordu horretan, preso errepublikarrak askatzeko agindua jaso zen -Pepe Bago eta Manuel Andrés, bereziki–. Jendeak bizkar gainean atera zituen, eta Batasun Errepublikanoaren Zirkuluan eta "La Tarde"ren lokaletan hartuak izan ziren. Bitartean, zinegotzi berriek, 10:30ak arte udalean itxaron ondoren, hurrengo egunerako utzi zuten aldarrikapena. EAJko eta EAEko Udal Batzarrek ohar ofizial bat eman zuten Errepublika agurtuz, baina ez zen aldarrikatua izan hilaren 18ra arte, igandea. 15ean bandera errepublikarra, euskalduna eta sozialista jarri zituzten udaletxean. "Hiru banderak lotuta daude denok defendatzeko prest gauden erregimen errepublikarra sendotzeko" esan zuen Sasiainek, alkate izango zenak.

Hirian eragin handiena izan zuten greba-mugimenduak 1931ko maiatzekoak izan ziren. Izan ere, Pasai Aldeko langileak, Donostiarako manifestazioan etorri zirenean, Ategorrietan geldiarazi zituen Guardia Zibilak, eta zortzi lagun hil zituen manifestatzaileen artean. Horrek greba orokorra eta 1934ko urriko greba eragin zituen, CEDAko ministroak gobernuan sartu zirenean. Donostian PSOE, UGT, CNT, PC eta SOVko zuzendaritza bateratua izan zen. Istilu larriak izan ziren, eta 10 militante armatuz osatutako taldeek borroka egin zuten kaleetan, dendei eta hiltegiari eraso eginez eta trafikoa etenez. Egoera kontrolatzeko, Iruñetik eta Gasteiztik indar militarrak ekarri zituzten. Garai honetan euskal nazionalismoa bere gailurrean egongo da, Donostian ere islatzen dena. Erregimen berria ekarri zuten 1931ko apirilaren 12ko udal-hauteskundeetan, EAJk sei zinegotzi lortu zituen Gipuzkoako hiriburuan.

Donostiako Udal berriko zinegotziak
Hautagaiak Partidak Botoak
Fernando Sasiain Brau jauna Errepublikano-sozialista 2.453
Jesús Batanero Labajo Errepublikano-sozialista 2.444
Kastor Torre Romero Errepublikano-sozialista 2.440
Remigio Peña Zendoia Errepublikano-sozialista 2.428
Ceferino Martiarena Recondo Errepublikano-sozialista 2.405
Pío Chaos Macazaga Errepublikano-sozialista 2.403
Regino Noya Peromingo Errepublikano-sozialista 2.356
Luis Iglesias Ansaño Errepublikano-sozialista 2.352
Luis Gómez Arias Errepublikano-sozialista 2.319
Carlos Sotos Guridi Errepublikano-sozialista 1.-
Sergio Echeverría Zubeldia Errepublikano-sozialista 1.176
Esteban Pasamar Celimendiz Errepublikano-sozialista 1.145
Jose Azpiazu Lecue Errepublikano-sozialista 1.
Manuel Trecu Ugarte Errepublikano-sozialista 1.008
Antonio Zaldúa Zubeldia Errepublikano-sozialista 999
Guillermo Torrijos Goyarzu Errepublikano-sozialista 985
Jose Maria Paternina Alonso Errepublikano-sozialista 767
Fermín Ortega Hernández Errepublikano-sozialista 753
Miguel Parra Iturria Errepublikano-sozialista 746
Pedro Fillol Aizpunua Errepublikano-sozialista 746
Celestino de la Cruz Jareño Errepublikano-sozialista 476
Luis Anoeta Zubia Errepublikano-sozialista 468
Rufino Sanmartín Larraz Errepublikano-sozialista 456
J. A Bidaurre Sagarzazu Errepublikano-sozialista 449
Pedro Andonaegui Uribarren Errepublikano-sozialista 349
Rafael Arcelus Beguirstain Nazionalista 772
Silverio Zaldúa Mendía Nazionalista 659
Mariano Lasarte Martiarena Nazionalista 646
Jose Imaz Arrieta Nazionalista 217
Feliciano Laboa San Manuel Nazionalista 210
Jose Olaizola Gabarain Nazionalista 175%
Vicente Olasagasti Monarkiko-erregionalista 821
Pablo Ostolaza Monarkiko-erregionalista 769
Jose Luis Londaiz Monarkiko-erregionalista 765
Isidro Mendiola Querejeta Monarkiko-erregionalista 539
Jose Luis Abrisqueta Delgado Monarkiko-erregionalista 518
Fernando Zubiri Apalategi Monarkiko-erregionalista 516
Ignacio Mendizabal Lujambio Monarkiko-erregionalista 490 €
Pedro Soraluce Goñi Monarkiko-erregionalista 230

Haren adierazpen-organoa El Día egunkaria izan zen, Donostian argitaratua. 1932ko apirilaren 10ean inauguratu zen Emakume Abertzale Batzaren Donostiako saila, 100 bazkide baino gehiagorekin. Inaugurazio-ekitaldien artean mitin bat egin zen Urumea pilotalekuan, eta 10.000 pertsona inguru bertaratu ziren. José Antonio de Aguirre, Mercedes Careaga eta Elbire Zipitria izan zire parte hartu zutenak. 1936rako 1.500 "emakume" ziren Donostian. Soilik SOV sindikatu nazionalista, Errepublikaren amaieran probintzian afiliaziorik handiena zuena, zen ia oinarririk ez zuena Donostian, 1929an 62 "solidario" besterik ez baitziren. Aurrera pauso nazionalistak ikusgarriak izan arren, ez zuten lortu Donostiako Alkatetza, Fernando de Sasiain errepublikanoak izan baitzuen 1931tik 1934ra bitartean eta berriz ere 1936an erreketeak sartu arte; ordura arte hiria liberal aurrerakoi errepublikano eta antiklerikal samar mantendu zen. Izaera horrek XIX. mendearen hasieratik hasi eta Errepublikarekin amaitzen den garai oso bat bereizten du.

1931ko ekainaren 28ko hauteskunde orokorrak
[Erref.: 1931-vi-ko "Euskal pentsamendua"
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaErrepublikanoa10.433
FrantziskoSozialista10.321
GarateEAE10.004
AmilibiaErrepublikanoa9.861
UrkixoTradizionalista4.445
AzkuraKat. Independentea4.431
PildainKat. Independentea4.430
LeizaolaEAJ4.420
Eskuindarrak:17.726
Ezkertiarrak:40.619
Herriko Etxeko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
FrantziskoSozialista681
UsabiagaErrepublikanoa672
AmilibiaErrepublikanoa667
GarateEkintza nazionalista664
AzkuraIndependentea218
PildainKat. Independentea214
LeizaolaNazionalista213
UrkixoTradizionalista209
Kaiko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
FrantziskoSozialista476
UsabiagaEskuin Errepublikanoa471
GarateEkintza nazionalista461
AmilibiaBatasun Errepublikanoa459
LeizaolaNazionalista266
AzkuraIndependentea264
UrkixoTradizionalista264
PildainIntegrista262
Ekialdeko Zabalguneko Barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa671
FrantziskoSozialista656
GarateEkintza nazionalista653
FamiliabiaBatasun Errepublikanoa647
AzkuraIndependentea312 Euro
LeizaolaNazionalista308
UrkixoTradizionalista306
PildainIntegrista304
Gipuzkoako plazako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa611
FrantziskoSozialista592
AmilibiaBatasun Errepublikanoa566
GarateEkintza nazionalista561
UrkixoTradizionalista489
PildainIntegrista454
AzkuraIndependentea451
LeizaolaNazionalista449
Atotxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa3.666
FrantziskoSozialista3.643
AmilibiaBatasun Errepublikanoa3.558
GarateEkintza nazionalista3.552
LeizaolaNazionalista943 00
PildainIntegrista938
UrkixoTradizionalista934
AzkuraIndependentea926
Kontxako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa1.790
FrantziskoSozialista1.764
AmilibiaBatasun Errepublikanoa1.699
PildainIntegrista629
UrkixoTradizionalista625
AzkuraIndependentea622
LeizaolaNazionalista622
Antiguako barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa1.-
FrantziskoSozialista1.207
GarateEkintza nazionalista1.188
AmilibiaBatasun Errepublikanoa1.126
PildainIntegrista853
LeizaolaNazionalista852
AzkuraIndependentea851
UrkixoTradizionalista851
Zabalguneko Merkatuko barrutia
HautagaiakPartidakBotoak
UsabiagaEskuin Errepublikanoa1.320
FrantziskoSozialista1.302
GarateEkintza nazionalista1.226
AmilibiaBatasun Errepublikanoa1.201
AzkuraIndependentea787
PildainIntegrista776
LeizaolaNazionalista767
UrkixoTradizionalista767

1931ko udaberrian, Donostiako Errepublika ezarri zen egunetan, ez zen Estatutura atxiki. Euskal Estatutua berresteko 1933ko azaroaren 5eko plebiszituan honako emaitza hau lortu zen herri honetan:

. [Erref.: La Voz de Guipuzcoa, 1933ko azaroa].
Hautesle kopurua Mesedez Kontra Hutsik
46,298 43,709 878 162

Diputatuen Hauteskundeak 1933ko azaroaren 19an
[Erref.: La Voz de Guipúzcoa, 1933ko azaroa].
Hautagaiak Botoak
Leizaola 11.236
Frantzisko 8.580
Maeztu 8.358
Etxeberria 8.111
Irazusta 8.048
Montzoia 8.029
Iruxo 7.972
Alvarez 7.793
Angelua 7.405
Usabiaga 7.334
Bizcarrondo 7.-
Urraka 6.533
Azkura 6.160
Aguaga 5.728
Dorretik 5.650
Gomendio 5.222
Imaz 1.287
Astigarribai 1.272
Larrañaga 1.260
Urondo 1.253
Zapirain 1.234

Diputatuen Hauteskundeak Cortesen, 1936ko otsailaren 16an
[Erref.: El Pueblo Vasco, 1936ko otsaila].
Hautagaiak Botoak
Amilibia 92.017
Lojendioa 11.929
Muxika 11:05
Belarria 11.695
Aguaga 11.677
Iruxo 8.278
Irazusta 6.464
Montzoia 6.447
Lasarte 6.429
Azkura 6.034
Apraiz Medidas de seguridad.
Anso Medidas de seguridad.
Larrañaga Medidas de seguridad.

Diputatuen Hauteskundeak Cortesen, 1936ko martxoaren 1ean
[Erref.: El Pueblo Vasco, 1936ko martxoa].
Hautagaiak Botoak
Anso 17.756
Amilibia 16.953
Larrañaga 16.549
Apraiz 16.438
Azkura 11.386
Irazusta 11.330
Iruxo 11.321
Lasarte 11.185

Marokoko altxamendu militarrari buruzko lehen berriak 1936ko uztailaren 17an iritsi ziren hirira, gauez. Hilaren 18an, garrantzi txikiko istiluak izan ziren kalean, eta 1919an areagotu egin ziren, merkatura eta dendetara etortzen ziren baserritarrei eraso eginez. Donostia udaldian zegoen herria zen, Hondarribia eta Zarautz bezalaxe. Plazako gobernadore militarra, León Carrasco Amilibia koronela, monarkikoa, zalantzan zegoen, zer gertatzen ari zen ere jakin gabe; azkenik, Loiolako kuartelean geratuz, matxinadaren alde egin zuen. Hilaren 18an, "El Diario Vasco" eskuindarrak letra nabarmenekin "Mañana hará buen tiempo" iragarri zuen, eta hori matxinadarako kontsigna gisa interpretatu zen. Egunkaria itxi egin zuten, eta haren tailerrek "Frente Popular"ren ediziorako balio izan zuten. Iritsi ziren berri batzuen arabera, egoera Bilbon menperatuta zegoela, baina ez Gasteizen, kalean borrokan ari baitziren. Donostian hara joango zen boluntarioen zutabe bat osatzea erabaki zen. 500-600 miliziano sozialista, anarkista eta komunista inguru atera ziren, eta hiria ia babesik gabe utzi zuten. Orduan Loiolako militarrak kuarteletatik atera ziren Donostia hartzeko. CNTko kideek amarako sarrera defenditu zuten, Larramendi eta Urbieta kaleetan.

Altxatuak indartsu egin ziren eraikin batzuetan, hala nola Maria Cristina Hotelean, La Equitativan, Gobernu Militarrean eta Kasino Nagusian. Egoera etsi-etsian jarri zenean, laguntza iritsi zen Eibartik eta entzerratuak errenditu ziren, azkenak, Maria Cristina hotelekoak, Foru Aldundira presoak eraman zituztenak. Ondoren, milizianoak Loiolako kuarteletara joan ziren eta hura setiatu. Troparen zati bat setiogileen alde zegoen, eta nagusiei jakinarazi zieten ez zeudela prest Donostian kanoi-sua zabaltzeko. Batzuek ihes egiten zuten uretara irteten zirenean. Urik gabe, janaririk gabe, sendagairik gabe, hildakoekin eta bonbek zauritutakoekin (hilaren 25ean hegazkin batek kuartelen gainean bota zuen), egoera jasanezina bihurtu zen eta uztailaren 27an errenditu ziren.

Miguel de Amilibia Gipuzkoako PSOEko diputatuaren lehendakaritzapean, Defentsa Batzordea antolatu zen Foru Aldundian; Telesforo de Monzón, EAJko ordezkaria, Larrañaga PCkoa, Inestal CNTkoa, Aguado IRkoa,, Torrijos Echevarría PSOEkoak, eta Imaz ANVkoa. Monzonek laster dimititu zuen, CNTkoek 12 preso fusilatu zituztenean Pasealeku Berrian. Donostia hartualdia hartzea lehentasunezko helburu bilakatu zen falangista eta erreketeen tropen agintarientzat. Hauek Nafarroatik etorri ziren eta Gipuzkoan sartu ziren hainbat tokitaik. Cervera eta España korazatuek kanoi-zulatu zuten hiria itsasotik. Milizianoek Ondarretako kartzelari eraso egin zioten, eta, Diputazioan preso zegoen Carrasco koronelaz jabetu ondoren, komunista edo zenetista talde txiki batek fusilatu egin zuen. Carrascorekin preso zeuden gainerako militarrak Ondarretako kartzelara eraman zituzten, eta han ere fusilatu egin zituzten epaitu ondoren.

Irun erori ondoren, Donostiako Defentsa Batzordea bildu zen hiriko ebakuazioa planteatu eta antolatzeko. Irailaren 6a da. Anarkistak aurre egitearen aldekoak ziren, baina gainerako indarrek ezinezkotzat jotzen zuten defentsa. Ebakuatzeko agindua hilaren 12tik 13rako gauean eman zen. Beldur ziren CNTk eraikinak erreko ote zituen. Baina ebakuazio ordenatua izan zen, istilu minimoekin, azkar kontrolatuak eta erreprimituak. Hilaren 13ko goizeko bederatzi eta erdietan txapel gorriak Kaputxinoen gainean agertzen ziren, Errenteria eta Pasaia artean. Eguerdiko 12etan Diputazioko balkoiko ikurrina jaitsia izan zen. San Bartolomeko kuarteleko azken gudariak portura zihoazen ontziratzeko, Artaxoako 40 baionetadunak Santa Katalinako zubia zeharkatzen ari ziren bitartean. Erreketeak Ureta kapitainaren agintepean zeuden, Beorlegi zaurituta baitzegoen. Donostiar askok alde egin zuten Bilborantz; hala egin ez zutenak edo eskuindar bandokoak ziren edo errepresioaren biktima izan ziren. Kalkuluen arabera, 1.600 gizon eta emakume inguru kartzelaratu zituzten. Horiek, gainera, ilea moztuz eta errizino-olioa hartuaraziz umiliatu zituzten. Euskararen erabilera debekatu egin zen 100 pezetako isunaren pean eta etxe eta liburu-dendetan zegoen euskal liburu guztiak erre zituzten. Hiriko kaleetan ikusten ziren falangistak, erreketeak, margaritak, geziak eta pelayoak, uniformaturik eta igandetan mezatara.

Jokoa desagertarazteak, alde batetik —Donostiako uda-garaiko erakargarritasun eta negozio nagusietako bat—, eta bestetik Gerra Zibilak, lehenik, eta Bigarren Mundu Gerrak eragindako mugak ixteak, geldiarazi egin zuten udako bizitza. Hala ere, hura ez zen desagertu; urte erabakigarri horietako lozorroaren ondoren, oinarri berrien gainean birsortu zen. Urrezko garaia behin betiko amaitu zen, baina 60ko hamarkadara arte, eta Estatuburu garaileak tradizioari eustea erabaki zuenez, Donostia udaldi ofizialaren egoitza izaten jarraitu zuen. Erregimen berriaren aldeko Donostia ahalegintzen zen donostiarrak kalera ateratzen, iritsi zen egunean Estatuburuari harrera egiteko; "txanda baketsuan", Udalbatzak eta probintziak urtero afari ofizial bat antolatzen zuten beren omenez. Tradizioari jarraituz, Franco Santa Mariara joaten zen Salbera Abuztuko Ama Birjinaren bezperan. Erregimen berriaren aldekoa ez zen Donostia ere Francoren etorrerarako prestatzen zen.

Nazionalistak komisarian aurkezten ziren, urtero atxilotuak izan baino lehen, udatiar ospetsuak hirian ematen zuen egonaldia irauten zuen bitartean; beste batzuek hiria utzi behar izaten zuten. Neurri horiekin eta segurtasun-neurri oso gogorrekin udak lasai igarotzen ziren. Uda lasai horien erritmoa astindu zuen gertaera Joseba Elosegik sortu  zuen 1970eko irailaren 18an Anoeta pilotalekuan. Franco Nazioarteko Pilota Txapelketaren finalera joan zen, Elosegi, gudari ohia eta EAJko militantea, sugarretan bota zuen bere burua kantxara. Portaera horrek, hiltzeko zorian egon ondoren, kartzela-zigor luzea ekarri zion. Hiriaren hazkundeak aurrera jarraitzen du. 1930-40 hamarkadan, 25.547 pertsona gehiago izan ziren, 100.000 biztanletik oso gertu.

Etxebizitzaren arazoa larriagotzen ari zen eta eraiki beharra zegoen. 1940ko eta 1950eko hamarkadetan, Antiguako auzoa urbanizatu eta zabaldu egin zen, Grosen eraikitzen jarraitu zen eta Egia eta Atotxak ere aurrera egin zuten, langile-auzo gisa. Baina urte horietako zabalkunderik garrantzitsuena Amarako Zabalgunea izan zen, padurak lehortzea eskatu baitzuen lehenik. Objektiboki, Donostiak zabaltasunez hazteko zuen espazio lau bakarra zen. Eztabaida handiak eragin zituen, eta berrogeita hamarreko hamarkada arte Mendeurreneko Plazaren eta Pio xii.aren arteko zatia hartu zen. Ondoren, Anoeta estadioraino eraiki zen. Garapen industrialaren urteek etorkin asko erakartzen dituzte Donostiara eta Euskal Herrira, eta hiritik kanpo auzo berriak eraikitzen dituzte. Sukar espekulatzaileak eta legeen planifikazio eta aplikazio faltak auzo osoak sortzen dituzte, argitu eta urbanizatu gabe, eta auzo horietan pilatzen ziren iritsi berriak: horren adibide dira Santa Barbara eta Roteta eta La Paz. Isuri industrialek Gipuzkoako ibaiak hiltzen dituzte: Urumea ibaiak Donostia kutsatzen du.

1977ko abenduaren 15eko hauteskundeak
1976ko erreferendumean 46.685 boto bai, 1.770 ez, 2.466 boto zuri eta boto-emaileen % 49,23 adierazi ondoren, 1977an bere aukerak definitu zituen.
PSOE 23.340 (% 27,2) PCE 2.780 (%3,2)
EAJ 185-21 (%24,7) PSP 2.031 (%2,3)
EE 10.265 (%11,9) EAE 689 (%0,8)
GH 10.265 (%11,6) FUTBOLA 477 (%0,5)
DCV 5.405 (%6,3) AETG 430 € (%0,5)
DIB 4.942 (%5,7) FDI 268 (%0,3)
BB 3.726 (%4,3) Nuluak eta abst. : 37.592 (,6)

Konstituzioaren erreferenduma, 1978131.805 hautesleena
Botoak 57.757  
Abstentzioa 74.035 (%56,17)
Bai 37.498 (,45)
Ez 16.545 (%12,55)
Zuria 2.998  
Abstentzioa eta ez   % 68,72

IIIko hauteskunde orokorrak_Hauteskunde errolda: 133.467
Erref.: Ibermatika. Ipar S. A
EAJ 19.764 (,70) EMK 1.120 (%1,34)
UCD 16.618 (%19,93) EKA 747 (% 0,89)
PSOE 14.037 (%16,83) ORTS 526 (%0,63)
HB 13.257 (%15,90) LKI 171 (%0,20)
EE 12.213 (%14,65) IR 138 (%0,16)
PCE 1.900 (%2,27) EF(A) 54 (%0,06)
UFV 1.570 (% 1,88) ULE 8 (%0,00)
BAT 1.242 (%1,48) Abstentzioak: 48.423 (%36,28)

1979ko apirilaren 3ko udal hauteskundeak

Udal honetako 27 zinegotzigoak betetzeko hamabi hautagai aurkeztu ziren: PTE ORT LKI, EAJ, EKA, HB, EMK-OIC, PCE, PSOE, EE, UFV eta koordinatzaile independentea, azken hori UCD eta DCV elkartuz. 122.493 zenbakiaz hautaturiko boto eta zinegotziak honako hauek izan ziren: EAJ, 22.804 botorekin: Jesus M. Alkain Marticorena, Ramón Labayen Sansinenea, Markel Izaguirre Lizaso, M. Pilar Larreina Lasa, Jesús Miguel Garmendia, M. Carmen Pérez Martínez de Morentín, José M. Aristegui Isasa, José Luis Iturburu eta Iñaki Rezola San Sebastián; HB 16.114 botorekin: Félix Soto, Jesús María Irazusta, Yon Alkorta, Santiago González, Juan José Mantxola eta Tomás Alba; 12.572 euro. Carlos Zubeldia Fernández, Juan I. Irazusta Rezola, Federico Maestre Alcader, Ana Zulueta Casarrota eta José P. López Sola; PSOE 12.222rekin: Ramón Jáuregui Atondo, Carlos García Cañibano, José Ramón Agote eta Fernando Múgica Herzog (dimititua eta Ana Narzabalek ordezkatua); 9.010 zenbakiarekin: Pedro Ruiz Balerdi, Chema García Amiano eta Iciar Mitxelena. Alkatea: Jesus M. EAJko Alkain Marticorena. gehiengoaren zerrendaburua izateagatik aldarrikatua; izan ere, bozketan taldearen 9 boto baino ez zituen lortu, eta HBren 9 boto (6 berezkoak eta 3 EErenak), PSOEren 4 eta BIren 5.

Hauteskunde-erroldaren 25-X-ren estatutu-erreferenduma: 133.989
Erref.: El Diario Vasco, 1979-x27.
Botoak 77.088 (% 57,53)
Abstentzioa 56.901 (% 42,47)
Bai 69.898 (%90,67)
s/c   (%52,16)
Ez 4.177 (%5,41)
Zuria 2.231 (% 2,89)
Baliogabea 782 (%1,01)

Eusko Legebiltzarrerako lehen hauteskundeak: 9-III—ipvHauteskunde-errolda: 136.089
Erref.: El Diario Vasco, 11-III-1980.
EAJ 25.270 (%33,63) PCE 1.437 (%1,91)
HB 11.522 (%15,33) EMK 96 (%1,19)
EE 11.366 (%15,12) ESEI 843 (%1,12)
PSE 10.177 (%13,54) LKI 220 (%0,29)
UCD 8.486 (%11,29) PTE 209 (%0,27)
AP 3.728 (% 4,96) EKA 172 (%0,22)
KU 64 (%0,08) Abst: 60.957 (% 44,79)

1982ko urriaren 28ko Hauteskunde Orokorrak
128.551 hautesle, 121.551 baliodun, 1.617 deusez, 418 zuri
EAJ 28.968 AZP 211
PSOE 23.974 FN 163
HB 16.324 PCEml 69
AP/UCD 12.523 OL 45
EE 10:30 UCE 43
CDS 1.899 CUC 42
PCE 751    

1983ko maiatzaren 8ko udal hauteskundeak

Zinegotziak: EAJ: Ramon Labayen, Markel Izaguirre, Pilar Larraina, Martín Elizaso, José Enrique Arana, Javier Zuriarrain, M. Carmen Pérez, José Martín Larrañaga, Ana Mondragón eta Esteban Goicoechea: PSOE Carlos García Cañibano, Odón Elorza, Angel Farinos, Manuel Huertas, Ricardo Enrique Navajas, Francisco Ramón Beloqui eta Fernando Abad. HB Félix Soto, Jesús M. Congil, Santiago González, Joseba Imanol Ibarburu eta Andoni Arca. AP: Gregorio Ordóñez, José Usandizaga eta Inmaculada Morón. EE: Pedro Ruiz Balerdi eta Eduardo Cuesta. Lehena aukeratu zen alkate.

1984ko otsailaren 26ko Gasteizko Parlamenturako Hauteskundeak
EAJ 33.037 EE 8.820
PSOE 19.626 Auzolana 1.-
HB 14.854 KA 425
PK 2006.06.10    

1986ko ekainaren 22ko hauteskunde orokorrak
EAJ 21.212 HB 17.488
PSOE 19.552 PK 11:00
EE 11.101 KU 515
CDS 3.946 EB 485

1987ko ekainaren 10eko udal hauteskundeak

Zinegotzi hauek hautatu ziren: Ea. : Xabier Albistur Marín, Xabier Agirre Elorza, Andoni Areizaga Alkain, Enrique Arana Arregi, Iñaki Barriola Etxeberria, Joaquín Villa Martínez, Imanol Illarramendi Erviti. as: Félix Soto Azkarate, Joseba Ibarburu Uranga, Joseba Albarez Forkada, Begoña Garmendia Vázquez, Iñaki Mendizabal Egia, José María Pérez Bustero. PSOE: Odon Elorza González, Francisco Beloqui San Sebastián, Angel Farinos Saiz, Luis Felipe Hernández Rodríguez, Susana Corcuera Leunda. EE: Javier Olaberri Zazpe, Iñaki Gurrutxaga Armendariz, Rosa Bello Soto, Jon Lasa Laboa. AP: Gregorio Ordóñez Fenollar, Carmen Busca Ostolaza, Eugenio David Damboriena eta Osa. EAJ: Ramón Labayen Sansinenea, Antonio Marquet Artola.

1989ko urriaren 29ko hauteskunde orokorrak
PSOE 1.739 EE 11.250
HB 15.924 CDS 2.117
EA 15.581 EB 1.821
EAJ 11.747 Bestelakoak 1.762
PP 11.294    

Gasteizko Parlamenturako Hauteskundeak 1990-09-28an
HB 15.747 EE 8.521
PSOE 15.113 CDS 281
EA 15:00 AU 17:00
EAJ 2004.064 Bestelakoak 2.315
PP 11.160    

1991ko maiatzaren 26ko udal hauteskundeak

Zinegotzi hauek hautatu ziren: EA Javier Albistur, Andoni Areizaga, José Enrique Arana, Ignacio M. Barriola, Joaquín Villa eta José Manuel Illarramendi. HB José Agustín Arrieta, Begoña Garmendia, José Federico Alvarez, José Luis Giménez eta Iñaki Valle. PSE Odon Elorza, Francisco Beloqui, Luis Felipe Hernández, Susana Corcuera eta Alberto Rodríguez. EE: Francisco Javier Olaberri eta Iñaki Gurrutxaga. EAJ Antonio Market, Martín Elizasu, María Carmen Garmendi eta Román Zulaica. PP: Gregorio Ordóñez, Elena Azpiroz, Eugenio Damboriena, Roberto Fernández eta Mari Carmen Nagel. Odon Elorza alkate hautatu zuten.

1993ko ekainaren 6ko hauteskunde orokorrak
PSE/EE 21.680 EAJ 13.126
PP 2013.019 CDS 649
EA 17.204 beste batzuk 11:269
HB 14.753    

Gasteizko Parlamenturako hauteskundeak 1994-09-23an
PP 17:407 PSE/EE 966
EAJ 14.668 EB 6.662
HB 14.657 AU 238
EA 38014 CNPS 88

1995eko maiatzaren 28ko udal hauteskundeak

Zinegotzi hauek hautatu ziren: PP: Jaime María Mayor, María José Usandizaga, Elena Azpíroz, María San Gil, Andrés Manuel Bernabé, María del Carmen de Nagel eta Enrique José Villar. PSE Odon Elorza, Ramon Etxezarreta, Susana Corcuera, Francisco Beloqui, Luis Felipe Hernández, Alberto Rodríguez eta María Arritokieta Marañón. EA. Enrique Erentxun, Enrique Arana, Iñaki Barriola, Beatriz Otaegui eta Josu Ruiz. as: Joseba Jakobe Permach, José Federico Alvarez, María Eugenia Muñagorri eta José Antonio Urquiola. EAJ: Antton Market, Koro Garmendia eta Martín Elizasu. EB: Antton Karrera. Odon Elorza Gonzalez alkate hautatu zuten.

1996ko martxoaren 3ko hauteskunde orokorrak
PP 24.498 HB 13.870
PSE/EE 23.282 EB/EB 8.541
EAJ 15.896 Bestelakoak 879
EA 15.179    

DVL