Andre hori: Muskildako Ama Birjina gurtua Otxagabian, Zaraitzu ibarrean, Nafarroan; izen bereko mendian. Kapilauaren eliza eta etxea bide harriztatu baten amaieran daude. Eliza parrokialetik hasten da, 1.800 metroko ibilbidearekin. Laster, 1930. urtean ustiatutako antzinako hariztiaren hondakinak ikusten dira, lurra zatitu eta loteak bizilagunen artean banatzen dira, zerealak ereiteko. Mendiaren gainerako zatian bertako behiak bazkatzen ziren. Ohiko bidetik igota, Via Crucis estazioetan barrena ibiliko dira. 1926an eraiki zuen José Cruz de Echeverríak. Baselizara iritsi baino lehen, handik ehun bat metrora, "El Pilar" dago, lau angeluko harrizko dorretxo landua, lau metroko altuerakoa, piramide itxurako teilatutxo batez errematatua. Alde nagusian leiho bat dago, Ama Birjinaren irudia atzean duela. "Tradizioaren arabera, Asako artzainari Ama Birjina agertu zitzaion haritza dago barruan". [Barber Arregui, Muskilda eta bere dantzak. Herri-kulturaren gaiak]. Muskilda mendiko behizain bati zezen bat galdu zitzaion, haritzaren oinean aurkitu zuena, Ama Birjinaren irudi baten ondoan. Irudia parrokiara jaitsi zen, baina hurrengo egunean desagertu egin zen. Zezenak adierazitako haritza aurkitu zuten bertan. "El Pilar"k inskripzio hau du zizelkatuta: "Otxagabia etxeak egin zuen Pilar hau, 1654. urtea. Jesus Maria". 1971n eta 1984an Muskilda bisitatu genuenean, dorretxoaren agerpenaren eta kontserbazio onaren haritz landatuaren aurreko dantzak ikusi genituen. 1971n dantzariek meza eta irailaren 8ko prozesioaren ondoren dantzatu zuten aipatutako monumentuaren aurrean. Ondoren kalejira bat dantzatu zuten herri eta agintariekin Anicaren etxeko alkatearen etxera. Han, mundu osoan banatu ziren ogia, gazta eta ardoa. Musquildaren tenplua. P. Jacinto Clavería Arangua en Iconografía y Santuarios de la Virgen en Navarra, II. liburukia, honela dio: "Estilo erromanikokoa da, eta sanjoanen arkitektura-lanen dibisa estanpatua du, Oibarko, Zangozako Andre Mariaren eta beste batzuen fabrika gogoratuz". P horren iritziz. Badirudi Konpostelara zihoazen erromesei laguntza eta zerbitzua ematen ziela. "Santutegi honek hiru nabe ditu, erdikoa kanoi erdikoa, arku zorrotzekin; albokoak, kontrarrestuzko arbotanteen antzeko arkuen erdiko ganga baten bidez; hemen, hormaren kanpoko aldean agertu beharrean, tenpluaren barrualdean sartzen dira, espazioa irabaziz". Eraikina Antso Azkarraren erregealdiari dagokio (1194-1234). Ate nagusia estilo erromaniko purukoa da, lau arkibolta ditu, pinaburu klasikoekin apainduak, eta ertz zuzeneko zutabeak. Burdin forjatuzko burdin hesi batek presbiterioa nabetik bereizten du. Nabeak tabernakulua eta Ama Birjinaren irudia babesten ditu. Erretaula 1642koa da. Hormetan, presbiterioaren bi aldeetan, eskola flamenkoko lau koadro daude, Aingeruaren Deikundea, Ikustaldia, Familia Santua eta Desposorioak irudikatzen dituztenak. Ama Birjinaren irudia. Erdiko horma-hobia okupatzen du. Urre-koloreko egurraren taila da. Eserita eta ezkerreko eskua haurraren ezkerreko sorbaldaren gainean bermatuta dago, belaunaren gainean eserita. P. Iltzeria: "Musquildaren irudia estilo erromanikoko eta trantsizioko ale ederra da". Duela urte batzuk zaharberritu zuten, Otxagabiako Francisco Goyenari esker. Antzinate handiko aurriak. Sakristiako atearen gainean inskripzio erromatar bat dago, S. P. Q R Aztarna erromatar horrek adierazten du garai hartako eraikinen aurriak izan zirela, eta haren harriak beste batzuk eraikitzeko erabili zirela, zehazki Muskildako elizarako, Mendigorriko Andionen gertatu zen bezala; N. andrea Unzizu, Arellano, eta Gastiain, Lana bailaran. Patronatua, kapilaua, serorak. Aspalditik, Otxagabiako ureztatzaileek osatutako patronatuak administratu zuen. 1943ra arte kapilaua izan zen, eguneko meza eta santutegiaren etxean bizi zena. Azkena Angel Goicoa Portal izan zen, hogeita hamar urtez karguan aritu zena. 1596an, Juana Chacón, basilikako serora, Otxagabiako bikario, abad eta erregidoreen aurka borrokatu zen, bera hiru urte lehenago iritsi baitzen Muskildara, Ana de Alzate izeba eta Urtubia serorarekin. Izeba hil ondoren, seroriarekin jarraitu nahi zuen. Baina bota egin zuten eta María Juana de Labari jarri zioten. Herriko Patronatukoek alegatu zuten Joana neskametzat iritsi zela 20 urtetik beherako motza zenean, eta atzerritarra, Ultrapuertosekoa. 1697an 3 serora zeuden. Derrigortasuna. Elizako karrerako lehen mailetarako ikasketak ematen ziren bertan. Ikasle bakoitzak bere elikagaiak ematen zituen. Ostegun arratsaldeetan oporrak izaten zituzten eta herrira jaisten ziren. Aurreko mendearen azken herenera arte iraun zuen. Muskildako etxea. Eraikin angeluzuzena, zabala, elizaren aurrean kokatua, ur, elektrizitate eta telefonoz ongi hornitua. Patronatuaren bileretarako gela bat dago bertan. 1795etik gaur egun arte maiordomoen izenen zerrenda duen pergaminoa. Beheko solairura erromesek atseden hartzeko areto bat dago. 1794an, Frantziako armadak etxea eta beste 184 bordak erre zituen. 1796-97an Otxagabiako bizilagunek berreraiki zuten. Basilikatik kilometro batera Muskildako iturria dago. Muskildako dantza taldea. Zortzi dantzari-talde daude, gizonezkoak bakarrik. Dantzatzeko data finkoak dituzten erritu-dantzak. Horien burua "Bobo" izenekoa da. Bere indumenta desberdina da, kolore desberdinekoa, burutik sartutako alforja handiarekin, non dantzarako makilak gordetzen baititu. Nabarmenena bere aurpegi bikoitza da, Italiako Jano jainkoa bezala, ate eta leihoen babeslea. Dantzari txikien taldea ere badago. Haritzaren gurtza. Europako herri autoktonoen artean eta indoeuroparretatik hasi eta semitiketaraino, haritzaren izaera sakratua ia orokorra izan zen. Muskildako hariztiaren mozketa ikusiko dugu. Ale batzuk geratzen dira harizti horretatik, eta Muskilda agertu zen haritz zaharra dago pilarean, zezen batek mendi horretako boyeroari seinalatuta. Garden, Erronkaribar batean, Zuberoako Ama Birjina artzain bati ere zezen batek seinalatu zion. Mitologia grekoerromatarrean, Aquiloo ibaiaren jainkoa irudikatzen du bobido horrek. Ez dezagun ahaztu Muskilda monte Otxagabiako bi ur-korronteen urkilan dagoela: Anduña eta Zatoya. Muskildako hariztia izan behar zen Euskal Herriko "baso sakratu" bakarra, gure garaira arte kontserbatua. Haren mozketari esker, kristau aurreko gurtzaren lekuko bat desagertu zen Nafarroako Pirinioetan. Ollarzeguietatik eta Ituzkiako pagaditik sartzeko egungo errepidea 1975-ix10ean inauguratu zen. Otxagabiako parrokoa bedeinkatzea Isidro Garcés Barace. Bide berri honek protagonismoa kentzen dio ohiko bide harriztatuari. Eta, agian, hondatu egingo da "El Pilar" dantzariaren emanaldia eta herriko kalejira alaia, irailaren 8ko herriko festak hasteko. Co-ren gaiari buruz aipatutako obrei. Barber Arregui eta P. Jacinto Clavería gehitu behar dugu Otxagabia Salvador Napaleko parrokoa izan zenaren opuskua, Muskildako Gure Amaren Historia eta Bederatzigarrena. Bertan, gainera, basilikaren esparruko dantza taldearen azterketa labur eta zehatza egin
zuen.
zuen.