Pedro Berrondok (1919-2002) eta Jose Estornes Lasak (1913-1987), baita bien lagun komuna zen Pedro Pujanak (1915-2001) ere, XX. mendeko 60ko hamarkadan, lehen mailako klasiko bat euskaratzeko lanari ekin zioten. Bi Pedrosak apaizak eta "baskongatu zaharrak" ziren; ez, ordea, Pepe Estornes, Erronkariko nafarra, euskaldun berria ("vascongado nuevo"), bien sustatzailea izan zena.
Estornesek Pedro Pujana jarri zuen martxan Bizkaiko Forua itzul zezan, eta haren "foru-interpretea" bihurtu zen. Euskarazko argitalpenetan ibilbide luzea duen argitaletxe baten jabe nagusia (Itxaropena), Cervantesen El Quijote lanaren itzulpen osoa bere gain hartu zuen konpromiso pertsonal gisa.
Pedro Berrondok, Oiartzunen jaioa, non oraindik ere gaztelera dontsua hitz egiten zen, hizkuntza hau Latinoamerikako freskotasun guztiarekin aberastu zuen, non 20 urtez egon zen: arkaismo eta bira kolonialen altxor bat. Itzuli zenean, Koldo Mitxelenaren eta gerraosteko belaunaldi euskaltzalearen inguruko euskal hizkuntza batzeko prozesua eragin zuten gerra eta gerrilletan nahastuta aurkitu zen. Bai berak, bai Lecuonak, baita Pujanak eta Estornés Lasak ere, ez zuten kirurgia azkentzailerik nahi, tratamendu graduala baizik, dialektoak erabat errespetatuz -baliabideen putzua-, gradualismo bat, beste alderdiari ia homeopatikoa iruditu zitzaiona, ahul eta hilzorian bizi zen hizkuntza suspertzeko balio ez zuena. Bateratzaileak eta kastizoak borrokaldi luze eta ilun batean murgildu ziren, eta berehala tindatu ziren borroka klandestinoaren kolore guztiekin (68an gaude).
Estornetarrek eskatuta, Berrondok euskarara itzulia zuen jada Pilar de Cuadraren Perfil y pulso de Guipúzcoa / Ertzpegi ta biotz taupadak poesia lana. Gero, Pepe Estornesek bere kabuz jarri zuen listoirik altuena: Kixotea itzuli behar zuen, osorik.
Berrondok sei urte baino gehiago eman zituen zeregin horretan, eta 1976an amaitu zuen lehen zatia, Don Kijote Mantxa'ko (Itxaropena, Zarautz, Udal Aurrezki Kutxaren laguntzarekin) izenburuarekin. Berrondo-Estornes lankidetza "milaka ordukoa izan zen, bai Estorneseko etxean, Hernani 1, bai Kalifornia kafetegian, non Miguel Pelay Orozcoren taldearekin bat egiten zuten" -Betiri Estornesen seme gazteenaren arabera-. Harremana ez zen abentura intelektual hutsa, adiskidetasun handia baizik. "Familiaren apaiza" zen Berrondo, eta, hala, Leire, alaba, Joseba Barrenetxearekin ezkonduko zuen, eta beste semea, Itxaso, Karmele Dorronsororekin.
Estornesek, Nafarroako gaztelera bikaina menperatzen zuenak, "pentsatu zuen Oiartzungo euskara egokiena zela, bere biraketengatik eta hizkuntza sokorri eta D horretara hurbiltzeagatik. Pedro hangoa zen, iruditu zitzaion egokiena zela itzulpen hori egiteko, eta bien artean egin zuten elkarlana, eta D. Pedrok bereziki galdetzen zion Cervantesek esan nahi zuenaren biraketei eta zentzuari buruz. "Uste dut gai hau Caracasetik datorrela, Kixoteren ale batzuk irakurarazten zizkigulako marrazki edo irudi oso dotoreekin", adierazi du Leire alabak. "Larunbatero Berrondo etxera etortzen zen 10/12 orrialde itzulita, eta beste hainbeste eramaten zituen prestatuta Aitatxuren oharrekin" (Itxaso).
Oztopo larriak? galdetzen diet. Bai, bat eta nagusia, erantzun du Betirik: "euskarazko hitzen bilaketa, antzinako gaztelaniako esaldi osoei zentzua ematen saiatzeko. Puntu horretan, batez ere, bien arteko batasun handia gertatu zen, eta horrek ekarri zuen sartu ziren arazoaren norainokoa kalibratzea".
Lehen liburu honen aurkezpen ekitaldia Donostiako Dr. Camino Liburutegian egin zen 1976ko abenduan eta Donostiako Udaleko Areto Nagusian. Bizkaiko Foru Aldundia 1977ko otsailaren 18an. Ekitaldian Erkiagaren Eusebio, Akésoloren Lino eta Jose Estornes izan ziren.
Ondoren, Berrondok, elizgizon ilustratuaren erudizio izugarriarekin, zaldun ibiltariaren abenturen bigarren zatiarekin egingo dio aurre, haren xingolarekin eta ezkutariarekin. Pepe Estornesek bere gain hartua zuen Bizkaiko Foruaren itzulpenaren zuzendaritza eta finantzaketa, Pedro de Pujana arabarraren Bizkai'ko forua (Bilbo, Ellacuria, 1981). Pujanak eta Berrondok elkarri galdetzen diote eta beste batzuei kontsultatzen diete, Estornesek plazer ikaragarriz erabiltzen dituen zirkulu zentrokideetan.
Don Kijote Mantxa'ko berrogei bat euskal artistak ilustratu zuten, doan. Leirek dioenez, bere aitak "Euskalerriko marrazkilari onenei gai jakin batzuk zituzten marrazkiak eginarazi zizkien, hau da, gai jakin bat ematen zien, eta marrazki horiek guztiak 60 x 50 cm-ko kartoi mehez eginak zeuden, eta margolari eta marrazkilari ezagun asko izan ziren: Albizu, Erentxun, Rezola, Alvarez, Loperena eta abar...". "Artista askori eskatu zitzaien, batzuek ekarpena egin zuten, beste batzuek uko egin zioten, doakoa zelako. Estornesek berak egindako akuarela bat ekarri zuen. Carlos Añíbarro (El Quijote con txapela) izan zen figura handia", kontatu du Betirik. Eta osatu Itxaso: "Carlos Añíbarro, bere ekarpenarekin (gogotsu), zaindarien egilea da (barruko azala eta barruko kontrazala)".
Bigarren zatia 1985ean argitaratu zuen Estornesek. Lehenengo zatiko 3.000 aleko tirada handia egin zuten, baina bigarren zatiko 1.250 ale bakarrik egin zituzten, oraingoan Gipuzkoako Foru Aldundiaren laguntzarekin. Lehen liburukiak 648 orrialde ditu eta bigarrenak 592, luxuzko edizioan, pergaminoz eta bizkar urreztatuz koadernatuta. Leirek dio: "Oztopoak egon ziren; izan ere, 1. liburukitik 2. liburukira bederatzi urte igaro ziren, eta uste dut euskaldunek ez zutelako hainbeste eskari egin, eta 2. liburukia edizioa herren ez uzteko egin zutela pentsatzen dut". "CAMek eta Aldundiak kostuaren %30 jarri zuten, gehienez, aleen truke. Gainerakoa Itxaropenak eta BBVko kreditu pertsonal batek estali zuten (xehetasun gehiagorako)" zehaztu du Itxasok.
Gauza jakina da Kixoteren irakurleak ez direla asko. Berrondoren itzulpen bikaina ez zen irakurri, ezta erosi ere. Isiltasun deserosoa izan zen, prentsan komentario arinak, bat-egitearen ondorioz Baskonia astindu zuen bando-gerra sutsuaren ondoren itzulpenak euskara batuan egin izan balira gertatuko zenaren antzekorik ez. Berrondo eta lagunak galtzaileen artean zeuden... Haren balentriaren oihartzuna hutsaren hurrengoa izan zen; apenas inork izan zuen balentriaren berri. Ez zuten ezer kobratu, jakina, eta ez zitzaien burutik pasatu ere egin hori egitea; Aldundia eta Kutxa tiraden beharren zati batera igo ziren, hori izan zen dena. Denborarekin bigarren zatia agortu da, ez lehenengoa.
2005eko uztailean Madrilen aurkeztu zen, antzeko bertsioan, Don Kijote Mantxa'ko hau, bostehun orrialdetik gorako bi liburukitan, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearekin (Euskalerriaren Adiskideen Elkartea) batera argitaratutako princeps edizioko euskal artisten ehun ilustrazio barne. Edizio honetan Eusko Jaurlaritzako Kultura Sailak eta Donostiako Udalak ere parte hartu zuten.