Udalak

Gasteiz. Historia

Gasteiz Nafarroako Antso VI.a Jakitunak 1181ean forua eman aurretik iturri zaharretan ia aipatzen ez den hiria da. Une horretatik aurrera, Nueva Victoria hiribilduak garrantzi handia hartuko du. Nahiz eta Mendebaldeko Lautadaren erdialdean, Villasusoko muinoan, jatorrizko gune nagusi batean kokatuta egon, ez da aurkitu Gasteiz herrixka dokumentuetan jasota geratu aurretik X. mendean populaziorik bazegoela egiaztatzen duen aztarnarik, nahiz eta inguruan jaso diren. Joan den mendetik gure inguruan egiten ari diren ikerketa arkeologikoei esker, aspaldiko garaietatik gizakia lurralde horretan bizi izan zela adierazten duten datuak ezagutu ahal izan dira. Hala ere, mendeetan zehar hiria muino horren inguruan hedatu izanak, batez ere azken urteetan, ekarri du, lurraren birmoldaketen ondorioz, historiaurreko aztarnategiak aurkitzea baina baita beste batzuk suntsitzea ere.

Eremuaren topografiak markatuko du kokalekuen aukeraketa; lehenengo fasean, Kuaternarioko legar-hobi ugari dauden lur lauetan -Zadorraren arroko antzinako lurtegiak- aurkituko dira ezagutzen diren historiaurreko hondakin gehienak, aro aldaketara hurbildu ahala muino txikietan jartzeko. K.a. azken milurtekoan, Kutzemendi-Olarizu herrixka eta Atxa Zadorra ibaiaren ertzean dagoen muino bat bezalako gune garaiagoetan kokatzen dira herrixkak.

Antzinako herrixka inguratzen zuten aztarnategietan barrena ibilbide historiografiko bat eginez, horietako batzuk gaur egungo hirigunearen barruan, Gasteizko eta haren inguruko populazioen gorabeherak berreraikitzen saiatuko gara, Forua eman arte.

1934-36 urteen artean, José Miguel de Barandiarán  jaunak ezaugarri acheloideko bifaz bat jaso zuen Aitzabalen, Mendizabala mendiaren inguruan. Gaur egun, pieza hori non dagoen ez dakigu, baina marrazki bakarra dago. Alearen ezaugarri teknotipologikoek 100.000 urtetik gorako antzinatasuna iradokitzen dute. Gertuko Gasteizko Mendietan (El Gritadero eta Dehesa de San Bartolomé) musteroide itxurako piezak aurkitu izanak – nahiz eta Paleolito osteko testuinguruetan egon –, badirudi Erdi Paleolitoan ehizara eta bilketara bideratutako giza taldeak egon badaudela.

Gizakiaren presentzia horren berririk izan gabe parentesi luze baten ondoren, geroko okupazioen aztarnak Paleolito ondoko garaietakoak dira. Segur aski, Kalkolitiko-Brontzeari zenbait populazio-guneekin lotuta, hots, egoneko bizimoduak ezaugarri dituztenak, eta aldi berean behealdean kokatzen den nekazaritza hasiberria eta "aire zabaleko kokaleku edo tailerrak" bezala ezagutzen ditugunak. Bertan, landutako industria litikoak berreskuratu dira, baita leunduak eta, batzuetan, zeramikazko manufakturak ere, gizabanakoen eguneroko jarduerak adierazten dituztenak; testuinguru horretan kokatu dira Gasteizko Mendietan (Gasteizko Portua - Gaztelu II...) eta hiriaren ondo-ondoan (Mendibiarte eta Puente Alto) aurkitutakoak.

Ikuspegi historiografikotik San Bartolomeko Dehesa (Berrostegieta) da gure probintziako aurkikuntzarik zaharrenetako bat; izan ere, 1867an aurkitu eta 1880an argitaratu zuen Ladislao de Velascok, eta aurkikuntzaren nondik norakoak ezagutzeko aukera eman zigun, baina ez oso modu zehatzean, pieza historikoak, historiaurrekoak eta antropologia-aztarnak nahasten baitira. Azken horiek leku horretan zegoen San Bartolome ermitarekin lotu behar dira. Hemen bildutako pieza litikoen arean, hauek dira aipagarrienak: harraskagailuak, xaflak, aiztoak, gezi puntak eta aizkora leunduak nabarmentzen dira.

Une kultural berean lotu behar zaizkio megalito-motako hilobi-monumentuak, horietako batzuk udalerriaren inguruetan aurkituak, hala nola Eskalmendikoa 1850ean eta Kapelamendikoa, biak gaur egun suntsituak. Lehen aipatutako aztarnategiei txabola-hondoekin sakabanatutako habitat-kokaleku batzuk gehitu beharko genizkieke, orain dela gutxi arte nekazaritzara bideratutako eremuetan aurkitu direnak, baina gaur egun, hiriaren hedapenaren ondorioz, urbanizatuta daudenak, hala nola Mendizabala eta Arriaga.

Fase aurreratuago batean, K.a. II. milurtekotik K.a. I. milurtekora (Azken Brontzea - Burdin Aroa) igarotzetik hurbil, eta garai-aldaketaren ingurura arte hedatuko dena, Gasteizko egungo mugartean bizi ziren pertsonek beren bizi-ohiturak aldatuko dituzte, metalurgiari buruzko ezagutza handiak dituzten eta aurreratuagoak diren beste herri batzuekiko merkataritza-harremanen eraginez. Nekazaritza garatuagoa izango da, zeramika-tresna manufakturatuekin eta torneatu hobetuagoekin, eta lokomozio-sistema berriak ezagutuko dituzte, hala nola gurdia, herri batzuen eta besteen arteko harremanak erraztuko dituztenak metamorfosi hori sustatuz. Alderdi erlijioso espiritualean ere aldaketak sartzen dira, eta adierazgarriena hileta-errituarena da. Orain gorputzak errausten baitira aurreko ehorzketa kolektiboen aurrean. Aldaketa horiek ere habitatean islatuko dira, leku garaiagoak aukeratuko dira eta hirigintza hasiberria antzemango da, milurtekoaren azken mendeetan aro aldaketaren inguruan bilakatuko diren benetako hirietan amaituko dena, kultura erromatarraren eraginaren arabera. Gure lurraldea ez da eraldaketa horietatik kanpo geratu, eta, horri dagokionez, adierazle interesgarriak ditugu: Kutzemendi-Olarizu herrixka; Atxa herria eta zuloetan gordailu gisa ezagutzen diren multzoak. Edo kasu batzuetan errausketa-nekropoliak diruditenak: Salbatierrabide, Landatxo, El Batán eta Mendizorrotza. Leku horietan bildu diren materialek aukera eman digute lehen aipatutako alderdi guztietan izan duten bilakaera ezagutzeko.

Garrantziagatik edo hobeto ezagutzeagatik, hiru lehenengoen deskribapen zehatzagoa egingo dugu: Salbatierrabide, Kutzemendi-Olarizu eta Atxa.

Aita Barandiaranek 1918an aurkitutako Salbatierrabide aztarnategia ei da Azken Brontzeari egotzitako lehen euskal aurkikuntzatza. Mendizorrotzako egungo Kirol Pabilioitik gertu zegoen, eta 1977an suntsitu zuen zonaldeko urbanizazioak. Horregatik agian ez da aintzat hartzen gaurko lanetan. Are gehiago gerran zehar material asko desagertu zirenean. Hala, aurkitzaileak zein Gasteizko marianistek 1920ko hamarkadan egindako indusketen ondoren, hiru okupazio maila definitu dituzte: Erromatarra, Burdin Aroa eta Brontze Aroa. Kultur horizonte horietako zaharrena Brontze Aroari egozten diote, eta zeramika-hondarrak eta errauts ugari dituzten "errausketa-zuloak", zizelkatutako eta leundutako objektu litikoak eta animalien hondakinak ditu ezaugarri. Induskatzaileek "errausketa-hilobi" gisa kalifikatu zituzten, eta definizio hori, Landatxo, El Batán eta abarren antzeko kasuetan gertatzen den bezala, argitu gabe dago. Bigarren maila (gutxi ezagutzen dena) Burdin Aroari dagokio, eta bertan oinplano angeluzuzeneko gelen aztarnak daude, zulatutako zuloekin eta zeramikazko material ugarirekin. Badirudi erromatarren mailak zerikusia duela "mansio edo hiribildu" batekin, bere ingurutik igarotzen zen galtzada erromatarraren ertzean. Garai horretakoak dira bildutako material asko, kalitate oneko zeramikak bereziki, eta horietan agertzen diren grafito ugariak nabarmentzen dira: objektu metalikoak -omegako fibulak-, hezurrezko orratz multzo interesgarria, txanponak, etab. Agian fase kultural horri egotzi behar zaizkio goiko geruzan agertzen ziren eta, J.M. Barandiaranen arabera, haien ondoan ostilamendua gordetzen zuten giza hondakinak agertzeak pentsarazten digu nekropolia dela; alegia, ehorzketaren erritura itzuli garela susmatzen dugu.

Udalerriko Burdin Aroko kulturen esparruko aztarnategi garrantzitsuenetako bat Kutzemendi-Olarizu da, Gasteizko hegoaldean dagoen muino batean kokatua eta irailean gailurrean ospatzen den erromeria tradizionalagatik ere ezaguna. Kokaleku hori kultura-fase honetako herrixka gehienen ohiko eskemaren araberakoa da –Brontze Bukaera-Burdina-, inguruko eremua menderatzen duen muinoan. C. Saralegui izan zen 1927an bere izaera arkeologikoari buruzko lehen berria argitaratu zuena; 1950ean indusketa-kanpaina labur bat egin zen – argitaratu gabeko memoria –, eta Burdin Aroko herrigune bat zegoela agerian utzi zuen. Haren ezaugarria ekonomia aurreratuagoa zen, burdinaren metalurgiaren ustiapena zuena, nekazaritzari eta abeltzaintzari eskainia, eta hirigintza hasiberria, buztin gorriz estalitako etxebizitza angelutsuez eta zeramika-industriez – salbuespenak nabarmenduz – eta metal-industriez – interes handikoak, besteak beste – hitz egiteko aukera ematen zuena. Herrixkaren hasiera Azken Brontzean kokatu zen, akulturazio zeltiberiko batek definitutako Burdin IIraino eboluzionatuz. Erromanizazioaren inguruan ez dago haren okupazioaren zantzurik, nahiz eta hurbileko eremu batean, hegoaldeko hegalean, Los Balcones udalerrian, garai horretako aztarnak aurkitu diren. Biziguneez hitz egin daitekeen arren, kultura-fase honetako heriotza-erritoei buruzko erreferentziak urriak dira, baina garai honekin eta egungo hiriaren eta haren ingurunearen esparruarekin lotuta daude. Hainbat paraje aurkitu dira, gehienak Kuaternarioko legar-zuloetan, eta horietan garai horretako material zeramiko eta metaliko interesgarriekin (Brontze-Burdina) multzoak osatzen dituzten zuloak agertzen dira. "Errausketa-zuloak" izenez ezagutzen dira, erraustutako hondakinak ere bertan biltzen direlako. Aipatzekoak dira Landatxo (Gardelegi), Kutzemendi-Olarizutik gertu, bere ezaugarriak direla eta, bere nekropoliari egokitu dakizkiokeenak; El Batán, Mendizorrotza eta Salbatierrabideren aipatutakoak.

Burdinaren garaiko kulturaren eta erromatarren garaiaren artean, Atxako kokalekua nabarmentzen da, hiriaren iparraldean dagoena, Zadorraren ondoan dagoen muino txiki batean. J. M. Barandiaranek 1934an aurkitua, E. Gilek zuzendutako indusketa-kanpainek agerian utzi dute establezimendu honen garrantzia. Bertan, argi eta garbi bereizitako bi fase kultural daude bata bestearen atzetik. Zaharrena, kronologikoki, akulturazio zeltiferikoko Burdina II tipikoan kokatzen da. Horretan, gela-egiturak daude, eta nabarmentzekoa da oinarriko harriaren lana, barruko espazioa prestatzeko, bai eta sortzen diren elementuen – hormak, eta abar – euskarri diren hormen eta zutoinen ahokadura ere, zurez eta adobez eginak. Habitat hori sakabanatuta dago, eta ez dator bat kaleen inguruko etxe-uharteen hirigintzarekin; izan ere, antzeko ezaugarri kulturalak dituzten gaur egungo beste herrixka batzuetan ere gertatzen da. Berreskuratutako ostilamenduaren artean, pintatutako zeramika torneatuak nabarmentzen dira, baina oraindik ere nagusi dira antzinako tradizioko tornuaren laguntzarik gabeko manufakturatuak, bai eta burdinazko tresnak ere, bai gerra-izaerakoak – armak –, bai apaingarriak. Herrixka honen alderdi garrantzitsu bat da etxe barruan haurren ehorzketa ugari -49 guztira- aurkitu direla. Ohitura hori jada antzeman da probintziako beste establezimendu batzuetan, eta gure mendera arte iraun du Euskal Herrian. Mende askotako uzte-aldiaren ondoren, Erromako Garaian, egitura horien gainean kanpamentu-establezimendu erromatar bat gainjartzen da, aurreko populazioarekin jarraitu ezin zuena. Kanpamentu hau, denbora tarte labur batean mantendu zen, I. mendeko azken herenean. II-ren hasieran. Bizitza laburra izan arren, egitura angelutsuak berreskuratu dira, hainbat funtziotako harrizko hormatxoak erabiliz: barrakoiak, biltegiak, etab., nahiko ondo definitutako hirigintza-esparruan. Berreskuratutako ostilamenduaren kantitatea dela-eta, zeramikak -terra sigillatan nahiz erromatarren kulturan berezkoak direnak- eta herrixkaren izaera militarrarekin lotutako objektu metalikoak -armak eta janzkera- nabarmentzen dira, baita artisau-jarduera desberdinekin zerikusia dutenak ere, batez ere arotzeriarekin eta apaindurarekin.

Salbatierrabideko aztarnategia berrikustean ikusi dugun bezala, Atxa ez da hiriaren mugartean erromatarren eragin nabarmena duen garai horretako kasu bakarra, eta horiei beste foku garrantzitsu bat gehitu beharko litzaieke, zehazki, Arkaia herriarena – udalerri berekoa –, eta Salbatierrabide eta Maniturri bezalako beste kokaleku txikiago batzuk bezala (Armentia ondoan), garai hartan probintzia zeharkatzen zuen komunikazio-bide nagusietako batekin lotu behar dugu. Iter 34 izenez ezagutzen den galtzada da. Bordele eta Astorga lotzen zituen, eta, probintzia osoan, besteak beste, Gasteizko Arkaia eta Zuazo herrietatik igarotzen zen, egungo hiria inguratuz. Literatur iturri klasikoek horri erreferentzia egiten diotela alde batera utzita, hil ondoko enperadorearen miliario baten aurkikuntzak Errekaleor inguruan (Gasteizko auzoa) eta Armentiako eta Astegietako beste aztarna epigrafiko batzuek baieztapen hori frogatzen dute.

Erromanizazioarekin, nekazaritzaren nagusitasunarekin eta bide garrantzitsuen bidezko merkataritzaren garapenarekin inposatzen diren sistema ekonomiko berriek lautadako asentamenduak agertzea erraztuko dute, batzuk aipatu dugun Arkaiakoa bezalako garrantzi handikoak, beste batzuk izaera militarrekoak, Atxa eta tamaina txikiagoko "landa-hiribilduak" bezalako herriguneak, nagusiki galtzada horren inguruan edo haren inguruan kokatuak, hala nola Armentiako Mendibiarte eta Maniturri, eta agian Salbatierrabide, baina bere suntsiketak ez digu hori baieztatzen. Erromatar Inperioa zeharkatzen zuten komunikazio bideen ibilbideetako batean, Antoninorena bezala ezagutua, eta 280 eta 290 artean Iter 34 horren inguruan idatzia, gure probintziari dagokion zatian Suessatioko etxea aipatzen da, besteak beste. Horri buruz egindako ikerketei esker, Gasteiz inguruan koka dezakegu, eta historialari askok Arkaia udalerrira jotzen dute, probintziako aztarnategi garrantzitsuenetako batera. "Etxe edo hiri" horretatik, 1976-1981 eta 1995 urteen artean egindako indusketa-kanpainen bidez, hirigintzaren zati bat agerian jarri da, eta nabarmentzekoak dira multzo termal bat eta kale baten inguruko gela batzuk; hori guztia K.a. I. eta III. mendeen artean datatuta dago, eta erakusten dute hirigune garrantzitsua dela, 18 hektareako hedadura duena eta penintsulako iparraldeko hiri erromatarren artean kokatzeko aukera ematen duena. Noiz desagertzen dira herri erromanizatu horiek, haien ondoan edo haien inguruan sortzen diren herrixkei bide emateko -Jarkaia, Gobeo, Gasteiz, Adurza, Olarizu... -, eta horien berri badugu X. mendean? Gure hipotesia da kasu batzuetan kokalekuari eusten diotela, Arkaiaren kasuan bezala, nahiz eta lehen mendeetan izan zuten bizi-kalitate handia galdu; eta beste batzuetan abandonatu egiten dituztela (Atxa), bertako jendea une horretan sortuko diren inguruko herrixketan bizitzera pasatuz.