Gerrillariak

Santa Cruz Loidi, Manuel Ignacio

Santa Kruzen ekintza gogoangarriak -benetakoak edo oinarririk gabekoak- , esan den bezala, legenda entzutea sorrarazi zioten apaiz gudulariari. Bere izaera menperaezinaren inguruan aurkako zituenak eta miresten zutenek eskaintzen dizkigute. "Su carácter taciturno y sus recias pasiones, sometidas a tortura por el fuerte freno religioso, hacían de Santa Kruz el tipo perfecto de fanático individualista y montaraz" aipatzen du Rodeznoko Konteak bere Carlos VIIan. Ez zeraman inoiz armarik. Hernando, Lizarragaren idazkariak hauxe zioen: "desgarbado porte y maneras rudas y vulgares. Su mirada vaga y extraviada prestaba a su fisonomía un marcado tinte de desconfianza y de recelo, y la expresión seca y dura de su semblante acababan de darle un carácter sombrío y nada simpático a primera vista... Como de costumbre no llevaba arma ni insignia alguna, sino un grueso palo en el que se apoyaba durante las marchas". Bere trebetasun militarrek ez ziren lukurreria ekintzetatik harago joan: "Su acción guerrera es puramente marginal a las grandes operaciones militares de la guerra. Su partida se limita a realizar emboscadas o a atacar pequeñas guarniciones que abandona a toda prisa ante la llegada de columnas liberales, acciones en todo semejantes a las de otros guerrilleros carlistas que levantaron partidas al mismo tiempo" dio Ayestaranek (1979: 40). Horregatik, Lizarragarekin eta agintari karlistekin zituen bere desadostasunak ez ziren arazo ideologikoengatik izan, antzinako eran ohituta egonik antolaketa militar moderno baten tokirik aurkitzen ez zuen gerrillari batenak baizik. Gainerakoan, Karlismoarekin bat etortzea unekoa izan zela dirudi, bere ezaugarririk nabarmenena bere erlijio-integrismoa izanik: "Nuestra bandera era Dios y Fueros. A nosotros nunca nos enseñó Santa Kruz a gritar "Viva Carlos VII" sino "Viva la Religión" y "Vivan los Fueros" gogoratzen du beterano batek (Olazabal, 1928: 193). Batzuk adierazi duten protoabertzale izaerari buruz, "yo, con mi guerrear pretendía acabar con los políticos y con la política que habían destruido a España y a mis amadas provincias vascongadas" bezalako esaldiek Santa Kruz ez zela inoiz erregionalismo "osasungarri"tik, forutarra jakina, harago joan adierazten digute. Euskal imaginarioan beraren irudia sartzea la "expresión y resumen de los deseos frustrados de un cierto populismo vasco y de su formulación política tradicional: el clero baserritarrismo" izatea litekeena da (Ayestarán: Op. cit., 49), oraindik ere gaur egun indarrean dagoena.