Lerro hauen helburua irudiak, zeinuak, sinesmenak, izenak eta erritu exotikoak biltzea balitz, kristau-sinbologiatik at geratu zirenak —horixe da, zoritxarrez, euskal erlijioari buruzko lan gehienen helburua—, horrelako ohar xelebreekin konformatuko ginateke:
"Askotan ikusi izan da (Mariri), esaten dutenez, aireak suzko igitai baten moduan zeharkatzea Aralarko, Aizkorriko edo Odebako (Altsasu) leizeetarantz. Horietako edozeinetan sartzean, estrepito izugarria sortzen du, trumoi gogor eta luze batena bezalakoa (Segura)".
(Jose Migel Barandiaran: Obra osoak, II, 16).
"Zenbait leize daude Euskal Herrian, eta, esaten denez, batzuetan ikusten diren animalia eta munstro batzuen bizileku dira. Lizartzan (Gipuzkoa) esaten dute ekaitz gorri bat Leiza - suloa leizetik ateratzen zela garai batean, Lapar izeneko mendian.
(Ibidem, 20).
"Agureak (jentilak) esan zien: Kixmi jaio da eta gure arrazaren amaiera iritsi da; bota nazazue auzokoarengandik. Eta etxekoek lagunarteak behera bota zizkioten (...) Kixmi jentilen hizkuntzan Mono esan nahi duela diote.
(Ibidem, I, 132).
Zalantzarik gabe, aurrekoak bezalako kontakizunak ez dira gutxietsi behar. Kontuan hartu behar da, hala ere, gaiari buruz argi handia ematen duten albisteak izan arren, ipuin eta mito horiek behin eta berriz errepikatzea, behar bezala sistematizatu gabe, negatiboagoa dela ikerketarako baino. Hala, euskal paganismo zaharraren alderdirik esanguratsuenak ez lirateke bilatu beharko horrelako kontakizunetan, ez eta onomastikan eta kristau-semiologian ere; izan ere, horiek ez dira hasieran uste bezain zaharrak edo "bizirautekoak".
Euskal kristautasuna lau basamentu ideologikoren gainean dago:
- Itun zaharra
- Itun berria
- Indoeuropar mitologia (ideologia) (erromatarra)
- Euskal mitologia
Lehenengo hirurek beren arrastoa erabili dute hemen, munduko beste edozein herrialde kristauetan bezala. Laugarrena, ordea, pribatiboa dela esan daiteke, nahiz eta beste latitude batzuetakoen antzekoak izan. Dena den, hirugarrena, ezbairik gabe, "euskal kristautasuna" izeneko konplexuaren jatorrian dago, basamenturik erabakigarrienean. Ortodoxia kristaua ez zen euskaldunean sartu Bibliaren irakurketagatik, baizik eta Erromako Ama Santuaren arautegiaren garaipenaren obra eta graziagatik. Nolanahi ere, hori ez da euskal kristautasunaren ezaugarri bat soilik; munduko kristautasun osoaren berezitasuna da. Ondorioz, euskal kristautasunaren jatorrian bi iturri ideologiko nagusi aurkituko genituzke: euskal mitologiak bideratua eta indoeuroparrak Elizaren bitartez bideratua.
Bietako bakoitzaren mezu nagusiak zein diren jakinda, laster ohartuko gara nola aurkitzen diren batzuetan mezu horiek irekita, itxuraz neutroak diren kontakizunen barruan, zeinu kontrajarriko bi mezu egokitu behar izan diren kasuetan. Azter ditzagun, bada, funtsezko bi ideologia horien eduki nagusiak. Erromako Elizaren bitartez gaur egun arte iritsi diren balio esanguratsuko elementu indoeuroparrak honako hauek dira:
- Kasta-sistema. Apaiz-kasta batek eliza-lana atxilotu du.' Gizonezko apaiza kultuko espezialista da. Fededunak bere ferulapean biltzen ditu, eta erritu nagusiak egiteko eskumena duen bakarra da.
- Itxurazko irudimena. Epifaniak, argitasuna, izpiak, igoerak, etab.
- Zeruko erreferentzia. Zerua Jainkoaren eta haren zeruko semitoaren egoitza da; zerutik datoz jainkozko umorearen gorabeherak erakusten dituzten zeinuak.
- Arauen garaipena. Erromako Elizaren legeek arautzen dute kristauaren existentzia osoa. Ospakizun nagusiak zein diren, noiz eta nola egin behar diren azaltzen dute.
Bestalde, euskal mitologiak elementu hauek eskaintzen ditu:
Mariren kosmologia. Mundu fisikoaren irudi eta azalpen ziklo kosmologikoa. Horren arabera:
- Zerua ez da inoren egoitza, agerraldi batzuen agertokia baizik.
- Naturako botere beldurgarrien egoitza zorupea da.
- Naturaren indarrak ez daude jainko baten edo bestearen esku, hilkorrak zigortzeko. Indar horiek berezko nortasuna dute, eta kaltegarriak edo onuragarriak izan daitezke; gure esku dago ongintzazko baliagarritasuna ematea.
Bizi-eredua ziklo gentilikoan.
- Giza portaeraren ikuspegitik, bi dira balio nagusiak: lana eta elkartasuna.
- Giza harremanei dagokienez, hildakoen memoria eta haien erantzukizuna (ikus Heriotza).
Horiek dira, laburbilduz, euskal kristautasuna sortzen duten bi erreferentzia-sistemen edukiak.
Hori kontuan hartuta, kontakizun zahar batzuk aztertuko ditugu orain. Hona ekarri behar ditugunak itxura xumekoak dira; lehenengoek ez dute antzinakoaren exotismoa aurkezten, nahiz eta, kristau-azal formal baten azpian, azterketarako orduan, ortodoxia kristauaren azpibertsio argi bat sortzen den. Hona hemen lehena:
"Artzain batek pagoen itzalean egiten zuen lo. Artaldea Okinako mendian sakabanatu zen. Gauean hasi zen erortzen. Ardi gehienak harkaitz batean gorde ahal izan ziren. Artzaina falta zirenak bilatzen hasi zen, bere zintzarriak entzuten zirela uste zuen aldera. Leku horretara iritsi zen; soinua entzuten jarraitzen zuen, baina ez zituen ardiak ikusten. Zintzarriak oinen azpian entzuten ziren. Aurrera egin eta Okinako leizearen hondora erori zen. Han, ardi misteriotsu batzuk zeuden, eta haien kanpaiak berenak bezalakoak ziren. Artzainak esaldi bat esan zuen: "Arantzazuko Ama Birjina, babestu". Ez zen zauritu eta biharamunean Arantzazuko santutegiko kanpandorrearen azpian agertu zen, Okinatik hogeita hamar kilometrora".
(Jose Migel Barandiaran, Obra osoak, II, 372).
Eta kontakizun hau Okinari buruzko bigarren albiste honekin osa genezake:
"Ardi bat galdu zuen artzain batek Arantzazuko Ama Birjinaren esku utzi zuen. Gau osoan ibili zen barrunbe hauskor horietan, egunsentian Arantzazun..."
(Ibidem, II, 370).
Zenbait ondorio atera ditzakegu kristau-itxurako bi kontakizun horietatik. Euskal Ama Birjina lur azpiko munduarekin lotzen da, eta Ama Birjinaren kristautasuna zalantzazkoa da. Dakigunez, Okinako leizean Mari bizi dela, nondik dator Arantzazuko Ama Birjina bat, Okinako leizera lurpeko pasabide baten bidez lotua? Aurkitu al dezake, bada, Ama Birjinak euskaldunen artean Itun Berrian zein jatorrizko patristikan euste-oinarria izatearen botere izugarria? Mendeetan zehar, Erromako Eliza, bai Euskal Herrian, bai Europan zehar eta zabaleran, aurkitu zituen emakume-jainko zahar guztiez jabetzen joan zen, eta haien ezaugarriak Jesusen Ama Mariarekin bat etortzeko moduan metamorfoseatzen joan zen; are gehiago, Elizak molde ineuroparretan egindako Maria bihurtu ziren. Hala ere, Maria, parafernalia handiko Eliza erromatarrak inguratuta, Maria distiratsu hori, aingeruz inguratuta ageri dena, ez dirudi euskaldunen artean arrakasta erresonanteegia aurkitu duenik:
"Arantzazuko Ama santutegitik atera da gau askotan, ohiko bizilekua baitu... Bere irteeren arrazoia bere debotoen beharrak eta arriskuak ziren, berak lagundu behar baitzien... askotan ikusi zen goizaldean, gaueko uhaletatik itzultzean, itsasoz betetako arropa eta ur gaziz bustitako arropa ekartzen zuela..."
(Ibidem, II, 225).
Horrek agerian uzten du antzinako irudiak erlijio berrian eragindako indarra eta arrastoa. Hala ere, euskal kristautasunean zenbait seinale daude, kristautasunaren funtsa bera zalantzan jartzera garamatzatenak. Jentilak kristauak baino gehiago fidatzea ez da garrantzi gutxiko datua. Hala ere, datu are esplizituagoak daude. Har dezagun, adibide gisa, gizarte kristauaren ospakizun nagusia, meza. Elizaren ortodoxiaren arabera, apaiz batek emandako Meza Santua ospakizunen gailurra da; mezan, sinestunak elkartu dira Jainkoa gurtzeko, eta han gertatzen da eukaristiaren misterioa, misterio gorena. Baina Erromako Elizak ez du lortu, gure aiton-amonen belaunaldira arte, horrelakorik gertatzea. Esan dezakegu, duela 70 edo 80 urte, hiritik kanpoko ingurunean —hau da, antzinako aztarnak aurkitzea espero den lekuetan— sinestunek kristautasunarekin zerikusi gutxi zutela elizan egiten zutena. Eta ez dezagun esan aurreko garaietara jotzen dugun. Badirudi familiako hildakoen gurtza izan zela euskal kristauen betebehar nagusia. Azter bedi, bestela, Jose Migel Barandiaranek Berastegin jasotako narrazioa:
"Batzuek uste dute Berastegin bat hiltzen denean arimak argia behar duela zeruaren bidean ondo ibiltzeko. Horretarako, norbait hiltzen denean, familia behartsuenetako bat izan arren, argi asko pizten diote elizan, familia bakoitzari horretarako jarritako tokian. Leku horri hilobi deitzen diote. Gaur egun ez dute gauza askorik sinesten; eta argia Jaunari bakarrik eskaintzen diote. Duela bi urte, elizako errektoreak bi edo hiru argi besterik ez pizteko agindu zuen, paretak kearekin belzten zirelako; baina jendeak ez zuen ondo hartu Errektorearen agindua, eta [honek] elizaren pulpitutik lau edo bost aldiz errepikatu behar izan zuen. Batez ere, emakumeak ito egin ziren, hildakoen arimak argirik gabe utzi behar zituztelako. Egun haietan emakume batekin elkarrizketatu nintzen, eta [bera] haserre samar zegoen. galdetu nion ea uste zuen hildakoen arimek argia behar dutela zerura joateko. -Bai, behar ez badugu, ez genuke jarriko. Begira, nik dakidana da ez dela aspaldi meategi batek (uste dut Bizkaian) lur azpian meatzari-talde bat hartu zuela. Meatzari haietako baten amak egunero pizten zuela argia elizan; egun bakar batean utzi zion pizteari. Egun batzuk geroago, meatzari hura lur azpitik atera zuten bizirik, eta esan zuen egun bakar batean egon zela janaririk, edaririk eta argirik gabe. Kontuak aterata [konturatu zen] egun hartan amak ez zuela argirik piztu"
(Jose Migel Barandiaran, II, 221).
"Kristau" batzuen zenbait sinesmen daude, eta, akroto-maila horretara iritsi gabe, txalotura eta ia nabaritu gabe, Elizaren ortodoxiari astinaldi handia ematen diote. Adibidez:
"Uste da pertsona askoren limosna txikien bidez bildutako kopuruak indar edo bertute mistiko bat duela, eta indar edo bertute horrek ez lukeela beste era batera hartuko. Adibidez, leku batzuetan uste da, gaixorik dagoen pertsona bat sendatzeko meza bat eginez gero, arrakasta seguruagoa izango dela ospakizuna auzokoek egin badute".
(Ibidem, Y, 83).
Apaiza gurtzaren espezialista izan arren, herri-sinesmen horrek zalantzan jartzen du bere boterea. Baina ez du ukatzen edo gutxiesten, baizik eta sinesmen zaharraren balioa azpimarratzen du. Ez da esaten apaiza ez dela egokia, baizik eta herritarren elkartasuna. Era berean, argi dago sineste mota zein den. Ohikoa da apaizaren balio mistikoa zalantzan jartzea -eta, haren bitartez, euskal mitologian partaide den sistemarena ere bai -, baita gaur egun egiten jarraitzen duten eta apaizarekiko errespetu faltarekin zerikusirik ez duten praktika batzuetan ere. Arantzak esaten ari garenaren lekuko dira; egun seinalatu batzuetan edo eguraldiak itxura txarra hartzen zuenean, bizilagunek zin egiteko eskatzen zioten apaizari. Konjuru horiek Mariren ohiko bizileku gisa ezagutzen diren antroen ahoa egiten zuten. Konjuruak haitzuloaren ahoa ixteko balio zuenetik, Mari barruan sartuta utzita, ezin izan zen atera, eta eguraldia onbera izango zen; baina Mari une horretan kanpoan aurkitzen bazen, ezin zen sartu, eta ez zegoen sasoi txarra geldiarazteko modurik. Izan ere, epe luzera aitortzen du ez duela ezertarako balio, apaizaren botere handia salbu geratzen bada ere. Euskal kristautasunak erabat zalantzan jartzen du ortodoxia kristauaren arabera nahitaezkoa izan beharko lukeen apaiz-lidergoa, bai eta Elizaren protagonismoa ere, irakasle-eskoletan. Aztertu ahala, nonahi sortzen dira tentsioak. Tenplua azterketa-gai gisa hartzen badugu, laster ikusiko dugu haren "domeinuak" gorabeherak dituela. Lehenago, bakoitzak bere erlijio betebeharrak betetzen zituen bere etxean. Erromako Elizak, ordea, erlijio-praktikak bere egoitzan egitea lortu zuen, familia-barrutiari kendu zion protagonismoa bereganatuz. Hala ere, aldaketa horrek gehiago eragiten die formei edukiari berari baino. Ikusi ahal izan dugunez, duela ez asko tenpluan biltzeak ez du eragin ez balio mistikoak galtzea, ez erlijio-betebeharrak ahaztea. Erromako Elizaren arabera, apaiz-kasta da botere mistiko handia duen bakarra; bere bitartekoagatik bakarrik aldatzen da Kristoren Gorputzean ordura arte ogi-olata bat besterik ez zena, Jainkoak bekatuak barkatzen dituelako, gorputzaren heriotzaren ondoren arimaren zortea zein izango den erabakitzen da. Bi hitzetan, kasta horrek "zuzeneko lerroa" du Jainkoarekin, eta bere parrokietako bitartekari bakarra bihurtu da.
Bestalde, euskal kristautasunak, erlijio zaharraren tradizioari jarraituz, ez du erlijio-praktikak egiteko espezialisten kasta baten beharrik sentitzen. Etxeko andreak behar adinako boterea du hildako senideei etxean piztutako argia eta ogia eta ura helarazteko, eta hori, ondo pentsatuta, ez da mirari txikia. Bizilekutik elizara pasatzean, lehen bezala jarraituko du, ez du boterea galduko, ez da artzainen eta ardien dialektikan sartuko. Azter dezagun, bestalde, tenpluaren "eremua". Artzainaren eta ardien dialektikan, Elizak bi gauza egin ditu nagusiki: jendeari boterea kentzea, etxetik ateratzea, elizara eramatea, eta bien bidez apaizaren nagusitasuna eta parrokien mendetasuna fintzea. Eta argitu gabeko euskal kristauen kasuren bat gertatu da, tenpluaren "nagusitasuna" zalantzan jarri duena. Berriz ere Barandiarani irakurriko diogu:
"Jarleku [idazpena]. Herrialdeko eskualde batzuetan, etxe bakoitzak hainbat mendetako hilobiak izan ditu elizan. Hilobiaren estalkia edo zoladurako lauza bat etxeari dagokion lursaila zen eta oraindik ere herri askotan, etxerako kultu-lanak egiteko leku gisa. Bertan, hain zuzen ere, hainbat eginkizun betetzen dira, hala nola liturgiako arduren errezitazioa eta kantua, argizarizko argien eskaintza, jangarriak eta dirua etxeko hildakoen ordainetan. Bertan, etxean bezala, arimak erabiltzen dituzte beren familiakoak beren beharretan laguntzeko. Hala, jarleku antzinako indigena-ohitura bat kristau-liturgiaren eskakizunetara eta alderantziz egokitzeko kasu gisa agertzen da, eta gaur egun leku hartan egiten diren kultura-egintzak Kristautasuna herrialdean sartu aurretik etxean bertan egiten zirenen isla dira. Honi gehitu bedi herri batzuetan oraindik indarrean dagoen ohitura: etxe baten jaraunslea ezkontzean, ezkontide adbentizioa senarraren etxean sartzea eta haren arbasoen komunioan sartzea, etxe berriko jarlekuan argiak eta ogiak eskainiz. Hori, antza, antzina etxean bertan egiten zen, Soulen ezagutzen den ohituraren arabera: etxe batean zerbitzatzera sartzen den morroiak etxe horren inguruan birak ematen ditu, bizileku berrira ohitzeko. Jarleku etxea etxearen zati banaezina da. Horregatik, hilobietako inskripzioetan, jarlekuetakoetan bezala. etxeko kide zela adierazten zen. Sararen inskripzio hauetan agertzen da: LEÇABEACO THOMBAC 1838 "Lezabeako hilobiak, 1838"; HARZMENDIKO YARLECKHUA 1824 "Harizmendiko asentua, 1824". (Jose Migel Barandiaran, Y, 125).
Taula honetan, liturgiaren esparruan Erromako ortodoxiaren eta euskal kristautasunaren artean ageri diren oposizio nagusiak laburtzen ditugu:
| Betebehar nagusia | Meza Santua | Bakoitzak hildakoei eskaintzak egiten dizkie |
| Lidergoa | Apaiz espezialista | Edozein |
| Non | Elizaren egoitzan: bizilekuaren tenplua | Toki egokian |
| Noiz | Apaizak meza esaten duenean | Edozein unetan |
| Nola | Apaizaren gidaritzapean eta Erromako araudiaren mende | Bakoitzak nahi duenean eta ohitura tradizionalen arabera |
| Bakoitzaren portaera | Pasiboa | Jardunean |
| Erantzukizuna | ||
| Protagonismoa | ||
| Erantzuteko gaitasuna | Apaiza | Norberarena |
Erlijio zaharraren eskemen barruan, beti, euskal kristautasunak azalpen duala ematen digu: hildakoen zaintza da erlijio-praktika nagusia familia-eremuan, baina aspaldiko praktika solidarioetan ere erlijio-bizipenen altxorra dago. Lehenengoari dagokionez, ikusi dugu nola egokitzen diren sinesmen horiek Erromako Elizaren esparru berrian. Era berean, bigarrenari dagokionez, aspaldiko elkartasun-legeetan oinarritutako praktikak egokitzeak gurtza hildakoetara egokitzean du sustraia. Alegia, kristautasun epidermiko gogor horrek nukleoaren iraupena ezkutatzea lortzen du. Gauzen kristau-izenen azpitik, laster agertuko da auzotarren eta auzotarren protagonismoa, protagonismoaren bi ondorio nagusiekin batera: erantzukizuna eta erantzuteko gaitasuna. Gogora dezagun, oraingoz, lehen aipatu dugun limosnaren balioari buruzko araua. Auzokoen elkartasun-indarrari buruz ematen digun datuaz gain, auzotar bakoitzaren erantzun-gaitasunaren neurri osoa ere ematen digu. Eta boterea solidaritatea baldin bada, baten batek uko egiteak gaixoaren hobekuntza eragotz dezake, eta subjektu ez-solidario hori izango litzateke erantzulea, berak erantzun behar baitu. Ondorengo testuetan, berriz agertuko zaizkigu protagonismoa, erantzukizuna hartzeko eta auzotarrei erantzuteko betebeharra, eremu erlijioso hau osatuz, artzainaren eta ardiaren dialektikarekin kontrajarrita.
"Urtero, abuztuan, Kortezubiko bost bizilagun joaten dira parrokia-batzordean, armarri batekin, herriko etxe guztiak, limosnak biltzeko (gari-lakari bat edo hiru pezeta familia bakoitzeko), San Antonio gurtza, animalien babeslea, mantentzeko. Batzordekoak etxe batera iristean, bertan dagoen pertsonak ur-pitxer bat aurkeztu behar die. Haiek eskiloian isuri dute, eta pitxerrera bota dute berriro.' Egin eragiketa hiru aldiz ur berarekin. Ordutik, bedeinkatutzat hartzen da eta etxeko animaliak eta haien jangarriak ihinztatzeko balio du" (...)
(Jose Migel Barandiaran, II, 160).
"Igone baserritik gertu harri bat dago, giza landarearen arrastoa gogorarazten duen zulo bat duena. Zuloaren ondoan gurutze bat dago grabatuta. Leku hartatik pasatzen diren jainko batzuek eskuz jotzen dute gurutzea, eta, gero, santutu egiten dira, eta limosna gisa txanpon bat jartzen dute zuloan. Limosna jasotzen duenak (edonork egin dezake) eliza edo ermita batean entregatu behar du: inori ez zaio zilegi erabilera propioetan erabiltzea. Lege hau betetzea norberaren kontzientziaren esku uzten da".
(Jose Migel Barandiaran, II, 107).
Orain arte azaldutakoarekin, euskal kristautasunaren barruan tentsioan dauden bi botereen indarra egiaztatu ahal izan dugu. Esan genezake, halaber, kontakizun horietan ikusi dugula garrantzitsuena. Dena den, amaitzeko, euskal ideologiaren eta Erromako Elizaren arteko kontraesana agerian uzten duten bi kontakizun bitxi aipatuko ditugu.
Ataunen jasotako ipuin bat (Jose Migel Barandiaran, Ibidem, I, 59) ezagutzera eman digunez, Javier de Artiñea izeneko bati Viatikoa agertu zitzaion etxera itzuli zenean. Izan ere, lagunen arteko parranda batean sendaketetara itzuli zen eta gaztaina egosiak eman zituen komunioi moduan. Nahiz eta sakrilegioa bekatu hilgarria izan eta Javier Artiñeara iristea lortu, irudi eta indar beldurgarriak jazarri ondoren, etxean sartu ahal izan zen, eta han eman zuen gau osoa, mugidoen burrunba eta Artiñeako behien adar-elkartzea entzunez. Jaunartze-parodiako sakrilegioko zigortze-indarren aparatu guztiak okertu egin behar dira, bizilekuaren bortxaezintasunaren aurrean. Zalantzarik gabe, eukaristia aipatu arren, bertsio hau ez dator bat Elizaren ikuspegiarekin. Ideologiaren arabera, Mari eta jentilak ez ziren inoiz etxeko espazioa bortxatzera ausartu. Ikus dezagun, azkenik, zer zigor dagoen festa-egunean lan egiten dutenei:
"Ostegun Santu batean, nekazari bikote bat idi-yunta batekin zihoan Oiz mendira, ganaduaren ukuilurako orbela ekartzera. Markola zeharkatzen zutenean, Atxbiribil gainetik haitz bat askatu zen, azpian senarra, emakumea eta idiak lurperatu zituena. Harrezkero, Markola haitza Jainkoaren justiziaren tresnatzat hartzen da (...).
Legenda hori Axanden jurisdikzio hartako iturburu edo putzu artesiar bati buruz aipatzen denaren antzekoa da, Lezia izena duena. Gaur egun putzu horretan dagoen lekuan baserritar bat zegoen jaiegunetan. Lurra ireki eta irentsi zuen bere golde eta behi-bikotearekin. Haren hondakinak itsasoan agertu ziren gero. Haurrak oraindik leku hartatik dardarka pasatzen dira".
(Jose Migel Barandiaran, II. 100).
Nire ustez, horixe da euskaldunen erlijio zaharrak Erromako Elizaren ortodoxiara egokitzeko lehian izandako azken porrota; jentilen lanaren apologiari jaiegunetako lana bertan behera uzteko betebeharra kontrajartzen zaio, eta argi uzten du testuari lehiakideetatik zeinek irabazi zuen borroka. Hala ere, bitxia da ikustea Jainkoaren zigorra ez dela zerutik erortzen.
HH