Eliza hori, Jesus bezala, erromatar erara jaio zen, botere-aparatuarekin noizbehinkako gatazka batzuk izan ondoren. Pax erromatarraren airean zabaldu eta garatu zen, eta Erromako gorteiatze-lanetan jarraitzen zuen. "Salbazioaren bideak" -hala nola, Kanpandorre edo Aretina sigillata, udal-antolakuntza edo Cibelesen gurtza- Erromatik datozen edo Erromara doazen bideak dira, eta gutxi gorabehera haien oinarrizko zirkuitu eta baldintza berberak dituzte. Eremu zinspirenaikoan, batez ere, Tarraco-Virovesca-Ad Legionem VII Geminam ibilbide handia dago, Ipar azpieremuko erromatarren sarpenaren ardatza eta tokiko eta eskualdeko irrati-bideen sare zabal baten elkargunea.
Autoreak ados daude azalerako alderdi horretan kristau-sartze goiztiarrena dela adieraztearekin, zeren eta, aldi tetrarkikotik, hegoaldeko zerrendan sartze hori frogatzen duten lekukotasunak gertatzen baitira (Emeterio eta Zeledonioren martirioaren tradizioa Kalagurrisen; Caesgustanoren 380ko kontzilioaren ospakizuna Martiristeri, apezpiku eta Bapezpikuan).
Pirinioez gaindiko eremuan, Narbona-Tolosa-Burdigala ardatza da -Tectosages-en hiriburutik aurrerako ibilbide alternatiboetan dagoena- sarpen kristautasun goiztiar eta erabakigarriena, eta eliza berri batzuen jatorriak XX. mendearen lehen hamarraldietara igo daitezke. IV (Eluseko eliza Arlesko 314. urteko sinodoan; 347. urtetik Convarum civitasean presbiteroak daudela frogatzen duten epigrafeak, eta abar. ).
Nolanahi ere, erlijio-forma berriak dokumentatzen den unitate politikoetako hainbat bizi-esparrutan duen eragina zehaztu beharko litzateke; izan ere, kristau-komunitate batek —presbiterala edo apezpikua— civitas-en hiriburuan duen presentziak ez dirudi asko esaten duenik komunitate horrek hiri-kolektiboan duen pisu espezifikoari buruz, eta are gutxiago komunitate horrek vitoriumean duen eraginari buruz, hau da,
Azken batean, ez litzateke ahaztuko eremu horretan kristau-sartzearen ebidentzien irudikapen ografikoak erakusten duela ebidentzia horiek ez direla batere ageri lurralde-eremu zabal samar batean. Lurralde-eremu hori hainbat norabidetan oinarritzen da, soberan pasatuz Euskal Herri historikoan, ikuspegi kartografikotik; ikuspegi zibiletik, ikuspegi klasikotik, kultura aldetik, mendez mende jartzen da. Mendez mende hori erabat salbatzen da, eta apurka-apurka forma erlatiboak garatzen ditu.
Eremu hori, azken batean, Mendebaldeko Inperioko zati horien txoko bakarra da, eta salbatu nahi du, gaizki, bere hizketa zaharra. Badirudi horrek guztiak bide ematen duela edo susmoa duela Eliza kristaua ez dela saltus batean murgiltzen kolonialismoaren garaian: ez, hasiera batean behintzat, non erromatar Elizari, agian hori demasian delako, hiri-presentzia mota batek definitzen baitu, eta ez baita ia paganiengandik ulertzen; baina, gero ere, ez, orduan, hiri-zibilizazioaren krisiaren ondorioz, lurra inbaditzen denean, ez delako nagusitzen.
Bertsio legendario bat baino gehiago dago. Bat lehenengo hodeiari dagokio, tradizio horren arabera, lehen ez baitzuen euririk egiten eta zeruan hodeirik ikusten. Biztanle horiei mairus deitzen zaie. Oiartzungo legenda batek honela kontatzen du:
Azkeneko Mairuk (= Los últimos mairus).
"Mairûk zoltan bizitzen emenizin. La orden lañoik etzen ikusko, claro, ta bein batin laño poli-pat agertu mzerûn eta denak arrittuta geldittu men-tzin. Un laño zartzar un permiso de aspaldian en su côna, la lañûk zer esan nai las artxek sabrán zula-ta, zoloko txoko en zôn toki-artu eta iluntze argitsua entzuten. Ya que se trataba de manera, el basora jon ta pago - urkullûn beiyak se asmotan de la forma. Attona xarrak lañua kusi ta, "gaztiak -esan dezagun -gaztiak gure gaztak-, tiempo jon duk: Jesus mundura jayo duk eta guûk gattuk". Ori san-ta denak kuzkuk gattuk". No se trata de una puerta de la sección de los quuzkur-kuzkur a la zolada, termino. Al decir de una manera que en muchos casos la trabada de algo es lo siguiente: "Mairuai bezela ordainketa -urkulluakin beiyak zâldu
berko teizkitzuteu?". [Mairuak haitzuloetan bizi zirela diote. Orduan, ezbairik gabe, ez zen hodeirik ikusten; baina, gero, zeruan hodei eder bat agertzen da, eta denak liluratuta geratu ziren. Aitona oso zaharra zuten, aspaldi itsua. Hark hodeiak zer esan nahi zuen jakingo zuelakoan, atera bedi leizeko txokotik, ezkaratzaren argitan. Itsu zegoenez, ireki begiak zomorroekin, basoan irakasle ohiek eginak. Aitona zaharrak, hodeia ikustean, esan zuen: "gazteak, gure denbora igaro da; Jesus mundura jaio da, eta gu galduta gaude". Hau esatean, denak lotsatuta sartu ziren haitzuloan, eta kito: ez ziren berriz atera. Horregatik, zerbaitekin estropezu egitean lurrera erortzen ginenean, aitonak esaten zigun: "Begiak pago-urkilekin ireki beharko dizkizuegu, mairura bezala? ".
(1920an Juan M. de Oiartzunek Lekuonara kontatua), Auñamendi, n. 12, or. 46-47].
Oso zabalduta dago hodei misteriotsu bat edo izar bat agertzearen kondaira. Zaldibian jentilak dira, eta Argaintxabolako zelaian jolas eta jolas ugari egiten ari zirela, hodei misteriotsua ikusi zuten. Izututa, Intzensao basoan erori ziren, eta denak Arraztaranen dagoen trikuharrian sartu ziren, harrezkero Jentillarri deiturikoan.
Ahozko narrazio xeheenetako bat jentilen amaiera kontatzen duena da, eta aurrekoak xehetasun berriekin berresten ditu, Kixmi Jesusi deitzeaz gain.
Jentillen Akabarea ( = Jentilen amaiera).
"Jentillek Leizaiko kobâten bizi ziela, en el caso de que se apareció un gran eder. Ya que la estrella se ha veado, pero no se puede encauzar de todo el mundo. Alakoên, koba barrua erdi itxik zentil zâr bat ataka aurregaina, eta zâldu zâlêk: betazal, ta odaietâ zerantz, jarri emenentzoén ark ark le dio zerua. Ya que ya he ver tanto en la enseñanza, pues: "Ia umea! En el caso de Kixmie, en el caso de la pregunta. Bota naziak eta emendi gain bêra". Jentillek Jesukristori Kixmie deitze ementzioên, Kixmik berriz tximue esan nai emendo. Beak bezela esan, mallók amaillka botako du, eta t'ala jentill zârra ill emon. Geo kristiandadea mund zâltzen asi zanên, jentil danak sakabanatu eta bêla galdu emenen".
[Diotenez, Leizaiko haitzulo batean jentilak bizi zirela, edertasun bereziko izar bat agertu zen zeruan. Ikustean, jentilak izutu egin ziren, eta munduan gertatuko zena sartzen ari ziren. Halako batean, adineko gizon itsu bat atera zuten haitzulotik, betazalak labe-pala batekin ireki, eta zerura begira jarri zuten, izarrak zer esan nahi zuen jakingo zuela pentsatuz. Ikusi orduko, zera esan zuen: "A, nire haurrak! Kixmi jaio da, orain galduta gaude. Bota nazazue prezio honetatik". Jentilek Kixmi deitzen zioten Jesukristori, eta Kixmi tximua dela diote. Esan bezala, prezipitatu egin zuen harkaitzak behera, eta horrela hil zen jentil zaharra. Gero, Kristautasuna munduan zehar zabaltzen hastean, jentilak askatu eta gero galdu egin ziren.
(1917an Ataungo Jose M. de Auzmendik kontatua), Auñ., n. 12, or. 45. ].
EL