Kontzeptua

Pedagogia Euskal Herrian

Garai modernoetan, A.P. Iturriaga, L. Astigarraga, J.M. Eguren, edota J.B. Artxu euskal pedagogoak lirateke?

Bai, noski. Euskal Herrikoak izateaz gain euskaraz ere idatzi zuten euskal eskoletarako material didaktikoa. L. Astigarragak 1825ean idatzi zuen "Diccionario manual vascongado y castellano" eta eskolan erabili ohi ziren zigor bortitzen aurkakoa izan zen. Aintzindaria.

A.P. Iturriagak 1842ean, argitaratu zuen bere Diálogos basco-castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa, non, honakoa adierazten zuen:

"siendo el romance la lengua de nuestro gobierno, y estando los señores maestros de primeras letras encargados de enseñárselo a sus discípulos, por sernos a los bascongados necesario e imprescindible a unos, útil a otros y conveniente a todos, no se hayan propiciado medios auxiliares que faciliten su enseñanza".

Izan ere, orduko haur denak euskara besterik ez ohi zekiten eskolatze garaian. Elebakartasuna, bada, ezaugarri soziolinguistiko nabarmena baitzen orduan.

J.M. Egurenek, esaterako, bere Método práctico para enseñar el castellano en las escuelas vascongadas, (1867) honela zioen:

"Cuando empiezan a asistir a la escuela no entienden bien el castellano, y como en este idioma aprenden a leer, escribir y todos los demás ramos de la enseñanza, excepto la doctrina cristiana, no comprenden lo que leen y estudian."

Helburu berekoa da, beraz, J.B. Archu zuberotarrak 1852ean kaleratutako liburu didaktikoak (Uskara eta Franzes gramatika uskalerrietako haurrentzat eguina).

Garai hartako diren beste zenbait ekarpenen egiletzat, Iracurtzaren asierac edo lenasteac euscalerrico aurrentzat, adibidez, izenik gabe argitaratu baitziren (1875ean G.Z. batek sinatuta).

Ordukoa da J.A. Mogelen lehenengo liburua, gipuzkeraz idatzita zegoena: Confesio eta Comunioco Sacramentuen gañean Eracasteac (Iruñea.1800), bigarrena, berriz, bizkaieraz: Confesio Ona edo Ceimbat gauzac lagundu bihar deutseen Confesinuari ondo egiña izateko (Gasteiz.1803) eta hirugarrena elebitan, hau da, hitzaurrea gazteleraz eta eleberria euskaraz: El Doctor Peru Abarca , catedrático de la lengua bascongada en la Universidad de Basarte o Diálogo entre un rústico solitario bascongado y un barbero callejero llamado Maisu Juan (Durango, 1881).

Liburu honetan Mogelek defendatzen du ia mende bat lehenago (izan ere, 1802an bukaturik egon arren 1883ra arte ezin izan zen kaleratu) Tolstoi eta Gorkik (Yatsnia Polonia Eskola-Nire Unibertsitateak hurrenez herren...) erakutsitako jarrera kultural pedagogiko berbera, kultura askatzailearen maisuak nekazariak direla, alegia. Euskal nortasunaz aritzerakoan, hizkuntzari buruz bederen baina ez bakarrik, baserritarra jakintsuena dela da Mogelek gizarteratutako irudia.

Hizkuntza eta kulturaren euskal hausnarketaz Larramendik erabateko zentralitatea markatzen duen neurri berean, Agustin Xaho zuberotarra (1811-1858) badugu euskal kulturgintza modernoa definitzerakoan ardatza. Horrelakoa uste zuen Federiko Krutwigek eta Xahok berak utzitako arrastoek hala erakusten digute.

Oloron eta Parisen hizkuntzak ikasi zituen. 1935ean Voyage en Navarre pendant L'insurrection des basques kaleratu zuen non lehenengo Karlistada gerlaz aritu zen nazioarte mailan eragin nabarmena lortuz. Hurrengo urtean, Antoine Abbadiarekin batera, Etudes grammaticales sur la lange euskarienne argitaratu zuen. Ildo beretik ezagutzera eman zituen Histoire primitive des Euskariens-Basques eta Lelo ou la Navarre il. Honetaz gain Aitorren ereserkia idatzi zuen frantsesez (Arturo Kanpionek 1878an gazteleraturik in Rev. Euskera. Iruñea) Larramendik erabilitako etimologiaren bidea euskal kultura eta mitologia gizarteratu nahian.

Xaho gnostiko masoia eta errepublikazale laikoa zen. Baina, hein berean, euskal kultura eta politikaren defendatzaile sutsua.

Baionan zegoela Ariel egunkari politikoa sortu zuen 1844an nahiz eta 1852an Frantziako Gobernuak hura debekatu. Hegoaldean erbesteratu zen (Gasteizen) eta hil zenean (1858an) elizkizunik onartu gabe lurperaturiko lehenengo euskaldun ezaguna izan zen. Ikerlari eta idazle bezala euskal izaera ezagutzen lagundu zuen. Politiko gisa biltzen zituen bere baitan modernitate errepublikarra eta antirrazionalismo gnostikoa. Nazioartean ezaguna egin zen euskalduntasunaren aldarrikatzaile moduan.

Xaho hil zen garaian jaio zen Iruñean Arturo Kanpion (1854). Karlisten bigarren gerla galdu osteko giroak noziturik, euskal ohituren aldeko jarrera eraman izan zuen bere ekarpen teoriko guztietan, literaturan eta historian batik bat. Orduko hizkuntzalari eta kazetari euskaltzaleen gertukoa, ez zuen euskararen ezagutza zabaldu nahi bere erabilera hedatu baizik. Saiakera eta polemika landu arren nobelagintzari eta ikerketari ere tokia egin zien bere jardunean. Orreaga balada 1880an argitaratu zuen euskaraz, baita Euskal lau dialektoen izeneko Gramatika ere. Ildo beretik, gazteleraz, Ensayo acerca de las leyes fonéticas de la lengua vasca ikerketa linguistikoa eta Los orígenes del pueblo euskaldun. Iberos, keltas y baskos ikerketa historikoa. Asko idatzi izan bazuen ere ez da hona paperatutako guztia ekarriko. Bai, ordea, kultur eragile gisa izandako munta: Euskaltzaindiaren fundatzailetako bat izan zen eta euskaltzain osoa 1818tik hil arte (1937). Euskara elkartearen sustatzaile bezala EAJ sortu aurretiko euskal nazioaren aldarrikapenerako lehenengo bilgunea sortzen lagundu zuen. Honetan argi utzi nahi izan zuen ez zuela ados Sabino Aranak egiten zuen nazio irakurketarekin (Kanpionen ustez Aranaren planteamendu laburregiak bezain bizkaitarregiak zirelako).

Kanpionen eragina nabarmena izan zen Luis Arana Goirirengan (1862-1951) zeinak bere anaia Sabinori, familiaren tradizioagatik karlisten alde zituen ideiak, euskal nazioa defenditzearen alde birbideratu zizkion.

Hortik aurrera Sabino Arana (1865-1903) euskal nazionalismoaren fundatzailea hartu izan ohi da. Aranak liburu politikoak argitaratu zituen: Bizkaya por su independencia ( 1892); El Partido Carlista y los Fueros Vasco-Nabarros (1896), hizkuntzalaritzan proposamen berriak kaleratu zituen: Lecciones de Ortografía del euzkera bizkaino (1896), Deun ixendegi euzkorra (1910) eta prentsan ere aritu izan zen (Bizakaitarra hilabetekaria sortu zuen, Espainiako Gobernuak debekatua, El Correo español egunkari abertzalea eta La Patria astekaria). Asmatu zituen neologismoak, izenak eta euskal sinboloak (haien artean ikurriña) eta, gauza guztien gainetik, berarengandik aurrera, Euskal Herriko bizitza eta historia baldintzatuko zuen ideologiaren sortzailea izan zen. Pedagogia arloan, berriz, Umiaren lenengo aizkidea euskeraz irakurtzen ikasteko izeneko liburua kaleratu zuen ezizenez. Garai bertsukoa da Agakia euskaraz irakurtzen ikastekoa, K.A. Ormaetxeak 1896ean izkiriatua. Orduko euskal pedagogiaren aldarrikatzaile nabarmenenak L. Elizalde eta F. Belaustegigoitia izan ziren.

Bere garaikideen antzera, nazioaren oinarria kulturan ezarri zuen, eta hura orduan ulertzen zen arabera, arrazan edo genealogian. Nazioaren bilakaera eta etorkizuna, aldiz, mendeetan ukaturiko Estatuaren jabetzaren baitan kokatu zuen. Espainiaren menpeko zapalkuntza kritikatu zuen Euskal Herritik eta Kuba zein Filipinetako independentziaren borrokarekin bat egin zuen (eta horregatik kartzelaratua izan zen). Espainia zein Frantziaren aurkako borrokalari magrebiarrak zoriondu zituen eta, garaian garaikoa, XIX. eta XX. mendeen arteko antinperialista izan zela esan daiteke. Gaztea hil bazen ere (hogeita hemezortzi urtez) seiehun prentsa artikulu, hogeita hamahiru olerki-sorta eta hamalau liburu utzi zituen. Idatzitakoa baino, ordea, bere iritzien indarra utzi zuen (1898an diputatua izateko hautatua izan zen) eta baieztapen trinko bezain bortitza: Euzkadi da euskotarron aberria.

Esaldi hori, gainerako baieztapen guztiak bezala, aurretik pairaturiko galdera bati emandako erantzuna da, eta galdera, berriz, Hegelek Historiaren filosofian plazaratu berria zuen 1837an, hau da: Nola biziraun dezake aberria?. Prusiarraren erantzuna, jakina, ezin gardenagoa izan: Estatuak eta hezkuntzak berma dezake soilik aberriaren iraupena.