Ontologia, izatea aztertzen duen filosofiaren atala da. Izatea zer den, izateko zein modu dauden, zein errealitatek duten benetako izatea eta zein itxurazkoa baino ez, eta antzeko auzietaz arduratzen da ontología. XIX eta XX. mendeetan fisikak pertzepzioaren filosofiari eragin zion moduaren antzera, antroplogia eta bere atal bat den mitologiaren azterketak ere egin diezaioke ekarpenik ontologiari. Antropologiaren ikuspunturik begiratuko diogunez ontologiari, honen aspektu bati baino ez diogu begiratuko: gizakien eta gizaki antzeko izateari alegia.
Zeharo ohikoa dugu, eta beraz gauza "naturaltzat" hartu ohi dugu, gizaki bakoitzaren izatearen baieztapena. Gutariko bakoitzak izatea du, izate osoa, eta horregatik, esate baterako, gutariko bakoitza hainbat eskubideren subjektu da. Izaterik ez duenak, ez baitu, noski, eskubiderik. Baina gaur egun axiomatzat hartzen dugun baieztapena, beste hainbat bezala, ez da ez axioma, ez da "naturala" eta ez da beraz beti eta leku guzietan honela izan.
Euskal mitologian eta duela gutxiko euskal kulturaren hainbat agerkaritan,gaurkoa ez bezalako beste ontologia baten zantzuak aurki daitezke oraindik. Eta ikusiko dugun modura, baita Europako beste bazter batzuetan ere. Bertan, norbanakoaren izatea ez da izate nagusia, eta areago oraindik, zalantzan jar daiteke norbanakoaren izatea bera. Mitologian aurki daitekeen zantzurik adierazkorrena pertsona izenik eza da. Edo agian ez genuke horrela esan behar, pertsonaiek, izan, badutelako izena, baina ez da izen pertsonala edo norbanakoa: lekuaren araberakoa da. Euskal mitologiako pertsonaia jatorrenak, Anbotoko Dama, Arrolako jentilak, Muskiako basajaunak eta Bazterretxeko lamiñak bezalako izenak dituzte. Norbanako izena izan ala talde izena izan, lekuaren izena hartzen dute. Geroztik antzaldatutakoak dira, Errolan, Sanson, Mateo Txistu, San Martin Txiki, Patxi Errementaria eta horrelakoak. Mari bera ere etnologoek asmatutako izena da, eta herriak erabili ohi duen izendegi jatorreko kasuetan, Txindokiko Maria esate baterako, emakumezkoa adierazten duen izen arruntarekin asimila daiteke (Marimutil, marimatxarda, e.a.). Kanpoko ereduei begira bizi, eta euskal mitologia haien arabera juzkatzen dutenek txirotasun iragargarritzat hartu ohi dute, espezifikotasun berezia baino ez den "izengabetasuna". Eta kakotx artean ipini behar da, ez delako benetan izengabetasuna, izen emateko beste modua baizik. Aipatu ditugun izaki mitologikoak ez baitira izengabeak: beste era batean jasotzen dute euren izena, bizi diren esparruaren arabera. Bizi diren esparruak ematen die izena.
Joera hau, gizakiak irizteko erabili ohi den moduari hurbil dakioke halaber. Izan ere, XVIII. mendeko amaiera arte, gutxi gorabehera, gizakiek euren etxeetatik hartzen ohi zuten deitura Euskal Herrian, eta ez aitaren deituratik. Gizon batek, Harizmendi deritzan etxean jaio bazen, Harizmendi zuen izena. Agian bere aita bertako semea zen edo agian bere ama izango zen bertan sortua. Bata ala bestea izan, bost axola: etxeak emango zion izena bertan sortuari eta bertan bizi zen orori. Joera hau ea erabat galdu da, eta gaur egun oso bazterreko bilakatu da: hainbat herri txikitan aurki daiteke oraindik, bai eta herri kirol giroan ere, deitura modernoekin nahasita: Endañeta, Arria edo Goenatxo aurki ditzakegu (etxe izenak), Perurena, Saralegi edo Mindegia deiturekin batera.
Europan zehar euskal mitologiarekin estuen loturiko legendak aurki daitezkeen eskualdeetan ageri dira hain zuzen joera berberak, bai izaki mitologikoen izenei bai eta gizakien deiturei dagokienez. Esate baterako, Alemaniako Oldenburg eskualdean jentilak elkarren adiskide eta elkarri lagunduz erakusten diguten legendetan, jentilok ez dute izen propiorik, bizi diren lekuak emandako izena baizik, Euskal Herrian bezalaxe.
"Nettelstädt-en gainean dagoen Hünenbrink-en aspaldian bizi izan ziren jentilek oso harreman onak zituzten Stell-en (handik 4 km.-etara) bizi ziren jentil lagunekin. Batzuk ogia egosten jarduten zuten bitartean besteek barra bat nahi izanez gero, haiek jaurtiki egiten zieten hauei.
Aintzira Beltzeko hegoaldeko ertzeko Hilverdingsen-en bizi zen jentil batek eta iparraldeko ertzeko Hille-n bizi zen beste batek ogia elkarrekin egosi ohi zuten. (...).
Altehüffen-en bizi ziren jentilek laban bakarra baino ez zuten guztientzat. Herriaren erdian zuhaitz baten enborrean sarturik egon ohi zen, eta nornahik hura behar izanez gero bertatik hartu eta bukatutakoan bere lekuan utzi ohi zuen. Zuhaitza egon zeneko lekua erakusten dute gaur egun oraindik" (Hartsuaga, 2004).
Euskal Herrian hain usadiozko dugun moduan hemen ere, Hünebrink-eko jentilak, Stell-eko jentilak eta Altehüffen-go jentilak aurkitzen ditugu, bizilekuak ematen dien izenaz baino irizten ez dien izaki mitologikoak. Eta espero behar litzatekeen moduan, izena hartzeko modu jator hau, jentilek euren izaera jatorra erakusten duten bertsio berberetan ageri da. Ingalaterrako Cornwall eskualdean, justu erdibidean dagoen tradizio bat topatzen dugu, jentiletako bat izen propioz eta bestea lekuaren arabera irizten dituena, izakeran jatortasuna gordez orobat:
"Cormoran eta Trecobben muinoko jentila adiskide onak ziren eta auzo-lagunak, eta elkarri utzi ohi zioten batek izan eta besteak behar zezakeen edozein lanabes, harreman onean dauden auzokideek egin ohi duten modura" (Quiller Couch, 1914) (Itzulpen moldatua ingelesetik).
Jentilen inguruko tradizio jatorrak indarrean dirauten Holandako Twente-ko eskualdean berriz, jendea etxeko izenaz irizteko ohitura aurkitzen dugu, Euskal Herrian bezala, jentilen akaberaren legendarekin loturiko Erdi Aroko testu batzuetan:
"Auzokideen elkar laguntza betebehar sakratua bilakatu da, eta zintzo bete du hau Venne-ko De Lappe etxeko jaunak.
... Hurrengo bertsoek De Lappe etxeko jaunaren ausardia eta beldurgabetasuna goraipatzen jarraitzen dute; zera diote honetaz, goiz batez, denak mahai inguruan jarrita gosaltzen ari direla, eta De Lappe-ko jaunak laino koxkor urdin bat ikusten duela han urrunean hurbiltzen ari zaiela. Berehala krisketa bat hartu bizkor, eta haren zuloan lainotxoa ixtea erdiesten du.
Saga honetako beste bertsio bat ere bada, Rutbeek-ko Meuinboer etxeko Andres zaharrari esker jakin ahal izan nuena igande arratsalde batez" (Hartsuaga, 2004).
Gizakiek deitura etxetik jasotzen duten kasu horietan, deitura hori izen batez osatu ohi da, etxe horretan bizi direnen eta etxe horretatik izena hartzen dutenen multzoaren barnean norbanakoak bereizi ahal izateko. Honetarako bi bide daude: izen propioa, eta izen arrunta. Bazterretxeko Antonio edo Sagastiberriko Juanito dira lehen bidearen adibideak, eta bigarrenarenak berriz, Bazterretxeko etxekoandrea, De Lappe-ko jauna, Ilarragako kazkagorria edo Gibelaldeko kojua. Hemen ere zantzuak badaude izen propioaren erabilera moderno samarra izan daitekeela eta horren aurretik beste izen motak egon ohi zirela. Esate baterako erromatar garaiko hainbat inskripzio akitaniar ezagunen arabera, Sembe (seme), Ombe (ume) eta Senar bezalako izenak erabili ohi ziren, senidetasun izendegiko izenak, alegia, gaur egun Andres edo Joxe Mari erabiltzen dugun hein berean. Hau ez da batere harrigarria, joera nahiko zabaldua baizik. Gure artean bizi diren fang etniako ginearrek esate baterako, Ama, Amatxiki, Ume, Umetxiki, Neskato, Neskatxiki, Panpin eta horrelako izenak erabili ohi dituzte oraindik gaur egun. Gainera termino hauek ez dute gu ohituta gauden esanahi berbera. Senidetasun izendegia ez da unibokoa, gure artean bezala, sailkatzailea baizik. Eta horregatik guk lehengusu esango genukeena haiek ahizpa esan dezakete, emakumezko heldu batek umetxiki izena gorde dezake betirako, eta gure ikuspuntutik izeba den ama batek "ama" esan diezaioke bere iloba/alabari.
Izen propiorik ezak,- alegia, ez aitaren aldeko deiturarik ez eta bataioko izen propiorik ere-, argi eta garbi gure gaurkoa ez bezalako norbanakoaren izate mota erakusten du. Norbanakoaren izate ahulagoa eta taldearen izate indartsuagoa dakartzan gaurkoa ez bezalako beste egoera bat. Honek ondorio ugari ditu alor askotan. Hauetako bat, norbanakoen jokabide onesgarrien gorazarre erak dira. Gorazarreak ukatu egiten zaizkio norbanakoari, eta ekitaldi onesgarriak taldearen inguruko hainbat balioren azpimarragarri erabili ohi dira. Gorago aipatu dugun testuan bertan, De Lappe-ko jaunak arrisku handia hartuz eta beldurgabetasun eredugarria erakutsiz, bere eskualde osoa pestearen heriotzalditik salbatuko duen ekitaldi heroikoa burutzen du. Testuaren konklusioa berriz,
"Auzokideen elkar laguntza betebehar sakratua bilakatu da, eta zintzo bete du hau Venne-ko De Lappe etxeko jaunak".
Oso antzeko egoera topatzen dugu Barandiaranek Marik arkumea lapurturiko artzain bati buruz kontatzen digun pasadizoan. Arantzazuko fraide gazte bat Mariren zuloan sartu eta arkumea berreskuratzen du, jarrera ausarta erakutsiz, eta legendak, fraidearen izena ez aipatzeaz aparte, pasadizoaren ondorio nagusi gisa azpimarratzen duena da, artzainak egia esan zuela Marik arkumea ostu ziola esan zuenean eta bazkaria zor zaiola.
Bi agerkari ditugu hemen elkarren osagarri. Batetik norbanakoaren izatea ia ez dagoela, edo gutxienik oso bigarren mailako izatea dela, talde izatearen indarraren alboan. Eta bestetik taldearen izatea ere lekuari lotzen zaiola, lekuak emandakoa dela. Gizakiak jaio eta hil egiten gara. Taldeak berriz iraun egiten du, lekuak irauten duen bezala. Eskala geologikoan lekuak ere aldatu egiten direla ez dakien ideologia honetan, lekuak betikoak eta betirako dira, iraunkor eta aldaezin. Badute beraz izatea. Taldeak ere betikoak eta betirakoak dira: etxea, auzoa, herria, e.a. iraunkor eta aldaezinak dira. Horregatik dira izatearen jabe. Baina leku, leinu eta herrietan une bateko pasadizo baino ez garen norbanakoak ez gara izate propio baten jabe. Ez dugu berezko izaterik, izatea duten horiek hemen gauden artean uzten digutena baino. Gizakiak lekuaren zildarrak baino ez gara. Zildarrari ez diogu izen berezirik jartzen. Etorri eta joan egiten dira. Lekuak bertan dirau. Dirauenak du izana eta beraz dirauenak du izena.
Bazterretxeko jaunari, Bazterretxe esaten zaio. Hau bizi delarik, semea jartzen denean etxeko nagusi, berau izango da Bazterretxe, eta aurrekoa berriz Bazterretxe zaharra izatera pasako da, eta hiltzen denean Bazterretxe zena bilakatuko da euskarazko usadioaren arabera, ezin duelako izena berarekin gorde, berea ez zuelako, alokatuta baino ez zuelako, orain haren semeak alokatuta duen bezalaxe. Gu, geurez, ez garelako, norbera, berez, ez delako. Honatx Historia hilezkortasun esparru bezala erabiltzeko aukera ukatzen duen ontologia.
Izatearen teoria hau aspaldiko euskaldunen artean indarrean egon zela iradokitzen duen zantzu gehiago bada han eta hemen. Esate baterako, jabegoaren azterketak erakusten du hori bera. Ez denak ezin baitu noski ezeren jabe izan. Kultura megalitikoan lurraren jabego pribatuaren aztarnarik ez dagoen arren, taldekako jabetzearen sintomak ezkuta ezinak dira. Egundaino iraun duten trikuharri-mugarriek, defuntuak ere mugak zaindu eta errespeta arazteko jardunean jartzen zituztela iradokitzen du. Gero, seguru aski Erdi Aroko feudalismoaren eraginez, herri maila eta auzo maila desegin eta etxe maila talde izatearen unitate nagusi berri modura jartzen denean, etxeari esleitzen zaio izatearen eskubidea (hau ere leku aldaezin eta betierekoa baita), eskema zaharra egoera berriari egokituz. Etxeari dagokio hainbat lurren jabegoa, eta etxeko teilatuko hegipean hobiratuko dira defuntuak baita berria zain dezaten. Dena den, aurrerantzean norbere etxekoa izango den arren, etxeko izatea eta auzo edo herriko izatea erdi nahasirik jarraituko dute. Lurraren herri-jabegoa luzaroan gordeko da neurri handiago edo txikiagoan, baita hainbatetan egundaino ere, etxeko esparrua gainditzen duen auzolana sortuko da, auzotar edo herritar guztiak lehenago bezala beti elkarrekin lanean jarduteko, eta herriko festetara etorritako alboko herrikoak harrika despedituko dituzte bertakoek oraindik orain arte zenbait tokitan egin ohi den legez. Herrien arteko apustu eta desafio izugarriak jokatuko dira, odolik gabeko gerra txiki serio samarrak, egundaino herri oroimenean gorde direnak, protagonisten izenak ez bezala, kontua ez delako honek edo hark egindako lanak gogoratu eta gorestea, Leitza, Ezkurra, Beruete edo Eratsungoen izena eta sona goraipatzea baino. Haiena baita izana ere, izena bezala.
Azkenik, izatea talde izatea delako, onespen eta gaitzespenak, bedeinkapen eta madarikazioak, taldeari zuzentzen zaizkio beti. Taldeko norbaiten jokabidearen ondorioz etorritako loria denen loria da, eta taldeko edonork egindako akatsaren ondoriozko zigorra denentzako zigorra da. Agerrekoek jentilen urrezko sobrekama lapurtzen saiatu zirelako hauen madarikazioa jaso zuten eta hura nozitzen dute egundaino ere, tartean hainbeste belaunaldi igaro diren arren, madarikazioaren indar aldia "Agerre Agerre den bitartean" esaldiak erakusten baitu. Madarikazioa nozitzen dutenak ez baitira pertsonak, etxea baino. Izate bakarra dago, etxearena, eta izate hori "alokatzen" duten guztiek pairatu behar dute izate horri itsatsirik geratu den madarikazioa. Sarritan entzun dugu "umeek ez direla gurasoen akatsengatik zigortu behar". Sarritasun horrek erakusten digu talde izatearen kontu hau ez dela espekulazio hutsa, benetan nagusi izan den kontzeptu bat baizik.
Ontologia norbanakoaren izatean ala talde izatean oinarritu, ondoriozko gizartearen eta norbanakoen ezaugarriak izugarri aldatzen dira. Izatearen jabe den hark hartzen du gaina eta izaterik ez duen edo izate ahulagoa duena bestearen menpe geratzen da. Talde izatean oinarritzen den ontologia indarrean dagoenean, gizarteak mobilizazio indar handiagoa du, gaitasun handiagoa lanerako, elkartasun handiagoa osatzen dutenen artean eta aldiz, norbanakoak aukera gutxiago ditu taldekoak ez diren beste gauzak egin eta beste dinamikak sortzeko, askatasun gutxiago du eta aukera urriagoak. Norbanakoaren izatea ardatz duen ontologia indarrean dagoenean, askatasunaren esparrua nabarmen zabaltzen da, aukera diferenteak biderkatu egiten dira eta talde indarra, taldean lanak burutzeko gaitasuna eta elkartasuna ahuldu.
Uka ezinezko interesa eta gaurkotasuna ditu zalantzarik gabe gai honek. Norbanakoen eskubideak eta talde eskubideei buruz eztabaidatzen denean, horixe da azken finean eztabaidan dagoena: zer ontologia mota den gurea. Izatea norbanakoaren kontua den ala taldearena. Eskubideak ezin eslei baitakizkioke izatea ez duenari. Zenbaitetan gai honen inguruko eztabaidek Aquinoko Santo Tomasen garaian Jainkoaren graziari buruzko debateak ekartzen dituzte gogora, eta hein honetan gogora ekarri beharko da izatearen esleipena ez dela absolutu bat, eta besteak beste antropologiak eta mitologiak erakusten digutenez, posible dela esleipen hori norbanakoari egitea, edo talde bati, lurrari, edo asmatutako zera bati. Erdi brometan erdi serio, izatea ADNari esleitu behar zaiola dionik ere bada, horren arabera izaki bizidun guziak, gu geu barne, haren bilakabideko anekdotak baino izango ez ginatekeelarik. Gizarte bakoitzak nahi duen izate-esleipena egin dezake eta egin ohi du. Esleipen hori aukera kultural bat da beti. Ez dago absoluturik, indar erlazioak eta konbentzioak baizik. Eta noski, arestian esan denez, esleipen mota bakoitzak bere ondorioak dakartza berez.
Gaur egungo gure garaian, gure ontologiak nagusiki gizabanakoari esleitzen dio izatea, eta gainera ukatu egiten dio izate-esleipen hori taldeari. Horixe da arau nagusia. Eta horren ondorioz, eskubideak norbanakoarenak baino ez dira, eta ez dago talde-eskubiderik. Dena den, esan bezala, ontologia produktu kultural bat denez, arauek beti izan ohi dute salbuespen eta kontraesanik. Norbanakoarenak ez diren eskubideak ukatuta dauden arren, arrazoi ideologikoetan oinarrituriko gorrotoa bereziki zigortzen da hainbat legeditan (musulmanen aurka, homosexualen aurka edo errumaniarren aurka jotzea esate baterako); Holokaustoaren kopuruak auzitan jartzea kodigo penalaren barnean sar daiteke beste batzuetan; zapi batekin mukiak ken ditzakezu baina zapi hori bandera baldin bada espetxera joan zaitezke; gero eta jende gehiagok animalien eskubideak aitortzeko eskaera egiten dute; Gaia ekimenak planeta osoa subjektu bezala tratatu eta haren aurkako oldarraldiak gelditzeko eskatzen du, e.a. Zenbaitzuk diote gure ondorengoek mundua guk ezagutu dugun bezala ezagutzeko eskubidea dutela (oraindik bizi ez direnak eskubide-subjektu formalki ez diren arren), beste batzuk planetak berak gizakien hainbesteko esku-hartzerik gabe irauteko eskubidea duela. Munduan galtzear dauden hainbeste hizkuntzek irauteko eskubidea dutela esaten duenik ere bada. Eta aurreko guztiei eskubide-subjektu bakarra gizaki norbanakoa dela erantzuten dionik ez da falta. Honen inguruan absoluturik ez dela jakiteak gogoeta zabal eta aberatsa egiten laguntzen du. Gai garrantzitsuagoak konpontzeko balio behar duten arren, honelako gogoeten bidez erabaki beharko genuke, esate baterako, frontoiei pilotari ospetsu izandakoen izenak eman behar ote zaizkien, edota orain arte bezala, izena haien orubetik "alokatzen" jarraitu behar ote duten. Edota zer egin, garai batean nonahi aurkitzen zen eta ia erabat galtzeraino murriztu den ordain-saririk gabeko talde-lana (lasterketak antolatzeko, abesbatzak osatzeko, e.a.) berreskuratzeko. Honelako erabaki mordoez osatzen baitugu gure gizarteko ontologia.