Kristau kultua edukiz hustuz joan da antzinako erlijioetako erritu-ekintzak, baina jaietara balio sozial edo estetiko berriekin gehituz. Mota honetakoak dira Xubilaro, urteatse, iñauteriak, San Joan suak, eta abar. Behe Nafarroako kristau kultuak urteko plan bat dakar, egutegi erlijioso bat. Zazpi herri behe-nafarrek gaur egun santuen izenak dituzte: San Esteban (Saint-Esteben eta Baigorriko Saint-Etienne), San Juste (Saint-Just), San Martin (Saint-Martin- d 'Arberoa eta Saint-Martin d' Arrosa), San Migel (Donazaharre), San Pelaio (Donapaleu) eta San Juan (Donibane Garazi). Euskal izenek antzinatea adierazten dute, jatorri latindar done (santua) hitza erabiliz: Donestiri, Donazaharre, Donaixti, Donamartiri, Donibane. Jai erlijiosoek, batez ere patronalek eta Corpusekoak, interes ikusgarri eta historiko handiko desfileak, dantzak eta arma-alardeak gehitzen dizkiote egitarauari. Lehen begiratuan, erlijio-jaiak eta kristau aurreko erritualek indarra dutela eta elkar hartzen dutela ikus daiteke. Neguko, udaberriko, udako eta udazkeneko jaiek kolore eta erliebe sorta bat eskaintzen dute, beren erritoekin naturaren urtaro-aldaketak estaliz. Batzuetan, herrietako mutilek, festa bat antolatzen dutenean, guztien lehiaketa behar izaten dute. Hauetako bik makila bat hartzen dute gorputz-adarretatik, altxatu egiten dute, eta denak, banan-banan, haren azpitik igarotzen dira, konpromiso sakratuaren zeinu gisa.
Gabonak [abenduak 24 eta 25]Eguberri "egun berria" izeneko jaia da. Kristoren jaiotza ospatzen da eta "jaiotza" klasikoak instalatzen dira.XubilaroGabonetako jaiei lotuta, gau eta egun erretzen den enbor bat erretzen da. Gaur egun esanahi eztabaidatua duen erritu honi Xubilaro edo "enborraren garaia" deitzen zaio. Suklaro ere esaten da. Ohitura zen familiako kide guztiak aitaren etxean biltzea. Uhartehiriko haurrek eskea egiten zuten kalez kale kantari:
Xiularo laro eguna
Haurren barur eguna Xubilaro.
Zazpi izar ielgeta
Haurren askalorena
Intxaurrak eta gaztainak ematen zitzaizkien.
UrteatseUrtarrileko lehen hamabi egunei zotalegunak esaten zaie. Bakoitza hilabete bat da. Uste zen hilabete bakoitzean egun bakoitzeko denbora egingo zuela.Urte-Berri (urtarrilak 1)Jesusen izena ospatzen den urte berriko jaiak.Erregeak [urtarrilak 6]Erregen eguna. Egun hartako ohitura bat etxekoen artean kartak botatzea zen, gizonentzat urre-erregea eta emakumeentzat urre-jantzia. Mutilek erregea eta erregina nor ziren iragartzen zuten leihotik. Gero afaldu eta zintzarriak ukitzen zituzten erregea edo erregina goraipatzen zen bakoitzean. Fabako erregea antzinako jaia zen Nafarroako erresuman. Errege pastel baten masan sartu den babarrun bat ateratzen zaiona aukeratzen da. Donazaharren babarruna bizkotxo batean sartzen zen.San Bizente [urtarrilak 22]Buztintze eta Hendaiako jaiak ospatzen ditu.Kandelaria (otsailak 2)Ganderailu deitzen zaio. Donazaharren eta Uharte-Garazi eta beste herri batzuetan bedeinkatzen zituzten elizan argizari bedeinkatua zuten etxeko guztiak, banan-banan, buruaren inguruan hiru zirkulu marraztuz eta sorbaldetan hiru tanta erortzen utziz. Garaziko esaera bat dago: “Ganderailu hotz, negua igaranik botz; Ganderailu bero, negua gero”.
San Blas [otsailak 3]Urtean bitan joaten da erromesaldian Iholdiko San Blas ermitara, lehenengoa otsailean eta bigarrena Mendekoste astelehenean. Martxoaren 4tik 12ra erromesaldia dago Jatsura, San Frantzisko Xabier elizara.InauteriakInauterietako igande eta asteartean [Ihaute] gazteek diru-bilketak antolatzen zituzten etxeetan zehar, xingolak, urdaiazpikoa, arrautzak eta abar jasotzeko, oturuntza bat egiteko. Eskean, abestiak abesten ziren. Gazte batzuk arraro janzten ziren egun hartan Uhartehirin. Alduden eta Garaziren, inauterietako azken egunean edo Errautsekoan, esaten zen: Zanpantzarren besta egin behar dugu, gero haren erretzeko edo ithotzeko. Zanpantzarra Inauteri eta Errauts egunetan kaleetatik eramaten duen lastoz egindako gizon batek irudikatzen du. Ostegunak Ostegun gizen du izena. Ohi baino hobeto jaten zen kauserak izeneko ogi txikiekin, Uhartehirin eguneko espezialitate bat zirenak. Inauterietatik kabalkadak nabarmentzen dira. Gizon erraldoiek, zangoetan igotako gizonek eta bikoteek osatzen zituzten. Inauterietako jai hauek bat-batean eteten dira garizumekin eta batez ere Aste Santukoekin.Aste SantuaLana bertan behera utzi eta su berria (elizatik ekarria) etxean sartu aurretik agurea ateratzen zen. Inor ez zihoan uraren bila, baina Larunbat Santuan elizatik ekartzen zuten eta urte osoan etxean edukitzen zuten artoa botatzeko. Ostegun Santuan Stabat Mater abesten zen elizan. Haurrek aulkiak jotzen zituzten. Ogi bedeinkatua eramaten zuen elizatik etxeetara.Erramu egunaErramu eguna (mugigarria). Elizara joaten zen erramu sortak zeramatzala bedeinkatzera. Gero bat jartzen zen etxe bakoitzean. Tipikoa zen Donazaharren eta beste herri batzuetan, Erramu Eguneko Ebanjelioa abestean, tenplutik kalera irtetea zer haize zegoen ikusteko, hori baitzen nagusi urte osoan.
Kukia (kukua)Martxoaren 25ean kukia agertuko zelako ustea zegoen. Norbaitek entzungo balu egun horretan kukuari lehen aldiz kantatzen eta gainean dirua eramaten bazuen urte osorako nahikoa izango zuen.Igoera (mugigarria)Igokundeagatik, egun hartan Kredoa berrogei aldiz errezatu behar zela uste zen. Gau erdian arrautzak jartzen, oilo-loka ez egon arren, txitak ateratzen direla ere esaten zen.Mendekoste Pazkoa (mugigarria)Mendekoste astelehenean festa bat egiten da Larruneko gailurrean, non Espiritu Santuaren kapera bat egon zen. Bertan, lapurtar eta nafar gaztea biltzen dira. Musika eta dantza dibertigarriak daude. Iholdin bigarren erromesaldi bat egiten da urtero San Blas ermitara. Egun berean erromesaldia dago Oilarandoi gailurrean dagoen ermitara, Mariaren Bihotz Garbiari eskainia, Baigorri, Banka, Irulegi, Anhauze eta batzuetan Lasa eta Azkarateko fededunei eskainia.San Markos (apirilak 25)San Markos egunean euria egiten bazuen, berrogei egunez jarraian euria egingo zuela suposatzen zen.San Joan Bataiatzailea (ekainak 24)Donibane izenekoa (ekainaren 24an). Udaberrietan, Donibane Garazin eta Donazaharren haurrak Urrutiako San Joan ermitara eramaten zituzten San Joan jaia nabarmentzen da. Jakina denez, festa honetako gauzarik berezienak suak dira nonahi, eta horien inguruan dantzatzen da eta plaza edo leku publiko batean dagoen San Joan zuhaitza deritzona. Jandonane-lili izeneko San Joan loreak biltzen ziren sendabide sendagarrietarako. Elorri adar bat ere landatzen zen laborantza-lurretan eta mahastietan. Ohitura zen San Joan bezperan umea haritz baten ondora eramatea herniaz erasotua, erritu tradizional bat egin beharko litzatekeen gau-erditik gertu. Ibaira ere joaten zen, eguzkia atera aurretik, eta aurpegia, eskuak eta oinak garbitzen zituen. Batzuk biluzik zebiltzan belar artean. Behizainek eta ardi-saltzaileek elorri zuriak hartzen zituzten tximistatik babesteko. San Joan, Ortzaize eta Irisarri ermitak aipa daitezke. Herriko jaiak dira Bunuzen ere.
San Pelaio (ekainak 26)Jaia Euskal Herriko hainbat herritan ospatu zen, baina ez Donapaleun. Santu bat da, Pelaio haurra, 925ean Kordoban martirizatua Abderramanen erregealdian. Izaban (Nafarroa Garaia) urteko jai handienetakoa zen.San Pedro (ekainak 29)Jondone Petri izenekoa. San Markosentzat euriari buruz zegoen sinesmen bera zegoen. Uhartehiri, Behaskane eta Behauze herriko jaiak dira. Bezperan egindako kontu baten bidez ordaintzen diren musikariak ekarriz antolatzen da dantza.CorpusaNafarroa Beherea bere bi ahizpa kontinentalen artean nabarmentzen den ospakizuna 1883ko legeak desagerrarazi ez zituen prozesio uniforme politengatik. Phesta Berri edo Corpusean, Heleta, Armendaritz, Bidarrai, Aldude, Iholdi, Lakarra eta Baigorriko (HE) hiribilduak pozten dira uniforme ikusgarrien desfilearekin, batzuk tradizionalak, beste batzuk inperioaren garaikoak, eta Alduden Nafarroako Guardiak duen lehen karlistaldiko soldaduen jantziekin, hauen ezpatek Karlos erregegaiaren armak daramatzatelarik. Heleta eta Bidarrain eliza barruan dantzatzen da euskal bandera jartzen den bitartean.AlardeakNafarroa Beherean ospatzen dira, oro har, Bestaberri "Corpus" egunari lotuta, eta igandean ospatzen dira, nahiz eta mugigarria izan, lehen esan bezala. Alarde armatuak eta dantzak egiteko arrazoi gisa balio du, baita elizen barruan ere. Bidarrain, adibidez, prozesioak ohorezko segizio eta guardia bat darama, janzkera eta armamentu zoragarria duena. Batzuetan plazan amaitzen da, eta segizio osoa, nabarra eta anakronikoa, buelta erritmikoak ematen ditu, astiro dantzan, intentzio ezezaguneko aldizkako geldialdiekin.Donapaleuko herriko jaiak [uztailak 23 eta 24]Jaialdi handi bat egiten da, pilota partidak, kirol jokoak, ikuskizunak, zezensuzkoa, dantzak, etab. Izpurako parrokia Madalenaren izenpean dago.
Santiago eta Santa Ana [uztailak 25 eta 26]Hilaren 26an eta 27an Bidaxuneko zaindariaren jaiak izango dira. Ospakizun erlijiosoak, kontzertua, kale-pasea eta pala pilota partidak, joko-garbia, euskal dantza eta alarde folklorikoak frontoian, su artifizialak, itsas festa eta zezensuzkoa izango dira.San Esteban [abuztuak 3]Doneztebe. Baigorriko herriko jaiak. Jai erlijiosoaz gain, pilota partidak (munduko txapeldunekin), euskal kirolen astea eta erretreta zuziekin ospatzen dira hilaren 1ean, jaien bezperan. Donaixti-Ibarre eta Makaiako jaiak ere badira, euskal jolas eta kirol berdintsuekin, landa-dantzekin eta bestelako dibertsioekin.Ama Birjina [abuztuak 15]Festa oso zabaldua da. Donibane Garazi, Heleta, Iriberri, Behorlegi, Bidarrai eta Urepelek ospatzen dute bereziki. Geroxeago, 22an, Laphizketako jaiak dira.Mariaren Bihotz OrbangabeaAbuztuaren 22an emakumeen erromesaldia Oilarandoi ermitara. Baigorri, Banka, Irulegi, Anhauze eta, batzuetan, Lasa eta Azkarate dira.François Dardan.Irailaren 2an Isturitzen François Dardan karmeldarraren eguna ospatzen da.San Michel GarikoitzIraileko lehen asteartea. Euskal santu kanonizatu berri baten erromesaldi berria. Ibarran, bere jaioterrian, herri askotatik etorritako jendetza biltzen da. Meza entzuten da, jaunartzea, ebanjelioa gurtzen da eta isilean otoitz egiten da. Landako bazkari baten ondoren, gurutze-bidean gora igotzen da, mendian gora, Garakoetxea baserriraino, hamalau urtarotako kantu eta otoitzen erdian.Orreagako Ama Birjina1954tik aurrera, behe-nafarren erromesaldia Orreagako anderea eta Muskildiko kapera, Otsagabiatik gertu dagoena, irailaren 8aren hurrengo asteazkenean egiten da. 600 erromes inguru izaten dira, tartean ehun gazte baino gehiago.
San Migel [irailak 29]Jondoni Mikele izenekoa. Nafarroa Behereko herri bakar batek Euskal Herriko patroiari eskainitako izena darama: Eiharalarre deitua. Usoa ehizatzeko eta kontuak likidatzeko aldia hasten den eguna izan ohi da.Santa Eulalia [urriak 1]Isturitzen prozesioan eramaten dute San Remigiora kobazulo artifizial batera eta putzuan murgiltzen dute. Lapurdiko eta Zuberoako jendea ibiltzeko edo hitz egiteko zailtasunak dituzten haurrekin joaten da ermitara, haien laguntza eskatuz. Azaroan Santu guztien jaiak eta Zaroko zaindariak baino ez dira ospatzen (22an). Herrien izen zaharrek beste egun eta oroimen batzuk erakusten dizkigute: Sanctus Laurentius, Suhuskune, Mehaine eta Gamartekoa; Sanctus Petrus, Donazaharrekoa; Janitzeko Sanctus Martinus, Lekunberrikoa; Santa Eulalia, Isturitzekoa; Sant-Julia, Bithiriñakoa; Utziateko Magdeleine de Spitau; Sanctus Joannes, Urrutiakoa; Sent Andriu, Zibitzekoa; Sen-Per, Behaunekoa; Sanctus Nicolai, Haranbeltzekoa; San Julian, Ortzaizekoa; Santiago Nagusia, Erreitikoa; San Felix, Garrüzekoa.Garrüze azokaAzaroko bigarren asteazkenean Garrüzek ospatzen duen azokari Britchi deitzen zaio, alegia, San Brice, Tourseko gotzaina eta San Martinen ikaslea.Haurren erromesaldiakIpar Euskal Herrian baino ez daude, Nafarroa Beherean alegia; badirudi Donapaleun dagoela erdigunea -San Pelaio delako, ume bat ere bai? - eta ermitak Done Jakue bidearen adar nagusietan daudela. Elizañoko Santa Engraziak, Uharten, harrera egiten zien Mendekoste aldeko jendeari, harik eta eliz agintariek kultua ezabatu zuten arte. Bizkaiko San Salbatore ere urtero bisitatzen dute amek. Domintxaineko Kostoloko ermita, gaur egun eraitsia, urte osoan zehar bisitatzen zen. Iholdiko Otsartiko kaperara, San Blasera, otsailaren 3an joaten da, haurrekin zein animaliekin. Bitxintxo euskarazko San Bizente zahar batek amen erromesaldi bat biltzen du irailaren 1ean, Hebretetik bi kilometrora. Baxenabarreko beste ama batzuk Behorlegiko Santa Engraziara joaten dira ostegunero Pazko ondoren.BEL (Bernardo Estornes Lasa).