Lurraldeak

Nafarroa Beherea

Baxenafar bat da euskal literaturari hasiera ematen diona: Bernart Etxepare. Linguae Vasconum Primitiae ospetsua euskaraz inprimatutako lehen liburua da. Izenburuak berak dio: "Euskaldunen hizkuntzaren hastapenak". Amodiozko poesiek eta erlijio-poesiek osatzen dute 1545ean Bordelen inprimatutako lan berezi hau. L. Michelenarentzat:"autore errealista, edertasun idealik bilatzen ez zuena, eta gaineratzen duena maiteminduen arteko harremanen deskribapen labur eta zehatza, aberatsa eta askotarikoa, eta haien aho dramatiko eta zakarrean jartzen duen elkarrizketa. Bertsoa ez litzateke inoiz harentzako lotura izango".Olerki hauetaz gain, garai berekoak izan daitezke originaltasun handiko "pastoral" edo komedia batzuk, zeinen eskuizkribuak Bordelen argitaratu gabe baitaude. Nafarroa Behereko generoa da Tobera Mustra izenekoa, barregarri epaiketa bati buruzko bat-bateko esketxen antzekoa, eta baita Garaziren Asto-Lasterrak ere, asto lasterketa klasikoak gogorarazten dituztenak, benetako komedia txaribarikoak, errealismo gordinekoak. XVI. mendean bertan, Nafarroako erreginak, Joana Albretekoak, Erreforma protestantea bere Nafarroa Behereko erreinu txikian hedatu nahian, testu biblikoen euskarazko itzulpenak sustatu zituen. Zuberotar batek, Joanes Leizarragak, itzuli zuen Biblia Iesus Christ Gure Iaunaren Testamentu Berria izenburuarekin. La Rochelan inprimatu zen 1571. urtean.

Epistola generoan, euskal primizia, gaur egun arte ezaguna den horretan, baxenafar batena ere bada: Baionako apezpiku Bertrand Etxauzen gutuna, Baigorrikoa, 1584an datatua. Euskara ere zerbait erabili da ofizialki. Lan honen I. liburukian, 118. or., udal gaiei buruzko gutun bat erreproduzitu genuen, Orzaizekoa, 1792ko abuztuaren 25ekoa, baita Lapurdiko, Baztango eta Nafarroa Behereko udalen arteko komunikazio ofizial gurutzatuak ere. Euskarazko autore zaharrenen artean honako hauek aipa daitezke: Jean Etxegarai (XVI. mendea), Donibane Garazi, 1565 inguruan idatzitako Artzain gorria pastoralaren egilea. Arnaut Logras (XVI. mendea), Utziateko priore eta Amikuze-Oztibarreko Bikario orokorra, zeinen beren poesiak galdu egin baitira. Mongongo Dassança (... 1692...), nafar baxuan lapurtar esamolde batzuekin idatzitako albaitaritza tratatu baten egilea. López (... 1782...), Ibarrako parrokoa, "Prácticas para la perfección cristiana" liburuaren itzultzailea, ekialdeko baxu nafarraren barietatean idatzia. Salvat Monho (1751-1821), Isturitzekoa, bertsogile satiriko emankorra. Mogel bizkaitarrak, bere "Peru Abarka" famatuan, elkarrizketa nabarmena dakar Baigorriko behe mailako soldadu nafar baten eta bere pertsonaia Joanes maisuaren artean.

Frantziako Iraultzaren denborakoa ere bada Perkainen kantua, Euskal Herriko hegoaldean babestutako pilotari ospetsu hura, muga zeharkatu zuena Donapaleun (Nafarroa Beherea) pilota-erronka bat jasotzeko. XIX. mendean euskal literatura berpiztu zuen Bonaparte printzearekin. Bere kolaboratzaileetako bat Ibarrolako M. Salaberri izan zen. San Mateoren itzulpen bat egin zuen, printzeak nahi zuena lortu ez zuena. Cazenave abadeak, aldiz, Ebanjelio bera euskaratu zuen. Lacombek esan du itzulpen hau ederra dela. Ibarnegarai abadeak itzulpen bera egin zion baigorriar barietateari. D 'Abbadiek antolatutako euskal poesia lehiaketak ere eskualde honetako herrietara iritsi ziren. 1877an Donapaleun bat ospatu zen eta Darrupe Harluz saritua atera zen. 1894an, Donibane Garazin, Baigurako bi artzain lehen sariarekin.

Aipatzekoa da ia lehiaketa guztiak Urruñan eta Saran egin zirela, non Nafarroa Behereko poetek parte hartu ohi zuten. Olerkari horietako bat, Oxalde (Ot, 1814-1897), Bidarraikoa, oso ezaguna izan zen. Bere bertsoak Oxobik argitaratu ditu. Pierre Erramuzpe (... 1908...), Bankakoa, natura oso maite zuen poeta zen, eta 1908an saritu zuten. Jean Etxepare, Donapaleukoa, Marseillako, Filipinetako eta beste leku batzuetako gazteen gertakari, krimen eta bahiketei buruzko "bertso-berrien" egilea da. XX. mendea 1903an hasi zen, Donapaleun, literatur lehiaketa batekin. Zamarripa bizkaitarra saritua izan zen eta beste bat Baigorrin, 1905ean, baina oraingoan garaztarra saritu zuten Bi soldadu baigorriarrakJean Pierre Arbelbide (1841-1905) poesiagatik, Bakazionea edo Jainkoaren Deia eta halako dotorezia eta hizkera garbi eta dotoreko beste estilo eta forma bateko beste lan batzuen egilea. 1909an, Zubiat bertsolariak bere inprobisazioak abesten zituen Ingalaterrako Eduardo VI.a erregearen aurrean, eta hark horietako ekitaldi bat ikusteko gogoa agertu zuen. 1912an, hiru baxu nafarrek, Donibane Garaziko literatur lehiaketako lehen hiru sariak irabazi zituzten.

Hurrengo urtean, 1913an, beste lehiaketa bat egin zen Iholdin. Pierre D 'Ibarrartek (1838-1919) garai oso bat bete zuen bere olerki ederrez. Bere konposizioek berritasun koloretsua dute adierazten duten poztasunean eta zuzentasun formala ahapaldietan. Bertsolari beldurgarria izan zen. 1879tik 1896ra hainbat lehiaketatan saritua izan zen. Oraingoan, lehen saria lortu zuen, oso konposizio inspiratuarekin: Aitaso baten solasak bere ilobaso xumeari. 1920an, Jean Barbierrek, eskualde honetako literaturagile onenetako batek, Iholdiko lehiaketan lehen saria lortu zuen. Jaiotzez Isturitzekoa da Basile Joannategi (1831-1921), hagiografian espezializatutako egilea, 1903an Gipuzkoara emigratu zuena frantziar errepresio erlijiosoaren garaian. Harritxabal olerkariaren poesiak "Gure Herria" -n irakur daitezke. 1924an saritu zuten (2. saria). Donazaharreko Laurent Apeztegi abadeak (1887-1928), "Gure Herria" ren sortzaileetako batek, "Ilabetekoa" atala idatzi zuen. Aiherrakoa da Julien Hegi (1860- 1930) da, Akademiakoa, eta P. Lafittek aipatutako aldizkarian ikasitako egilea. Jean Barbier (1875-1931) literato bikaina da, estilo oso pertsonalekoa, eta merezi du aipatzea, bai poeta gisa, bai prosa zale gisa lehen lerroan. 1908an hasi zen ekoizten. Bere azken lana 1931n inprimatu zen. Heletaren Arnaud Agirre Iribarnegarai (1850-1932), "Eskualduna" astekariko kolaboratzailea izateaz gain, euskal-espainiar-frantses hiztegi hirueledunaren egilea ere bada. Beñat Bidart ("B. Ochkach"), 1903 eta 1936 bitartean hainbat saiakera eta bertsolariren egilea.

1949an "Euskararen Egunak" ospatu ziren Nafarroa Behereko ia herri guztietan. Jardunaldi hau aprobetxatuz, Eskualtzaleen Biltzarrak Euskal Antzerki eta Poesia Lore Jokoak antolatu zituen. Hurrengo urtean Donibane Garazin bertso lehiaketa garrantzitsua izan zen euskal festen erdian. Gerora, lapurteraren gainbehera literatura-hizkuntza gisa hartuta, kementsu hartu du behe-nafarrera. Egungo egileen artean honako hauek aipa daitezke: Ernest Bidegain (Aldude), Jean Gracien Haritschelhar (Baigorrikoa, eta Baionako Euskal Museoko zuzendaria), Emile Larre (Baigorri), Marie Jeanne Minaberry (Banka), Abbé Joseph Camino (Arnegi), Jean Erdozainzi (Ibarrola), Enaut Etxamendi (Ezterenzubi), Jean Pierre Kurutxet (Heleta), Manex Pagola (Landibarre), Abbé Gexan Alfaro (Urepel), François Erramuspe (Aldude), Daniel Landart (Saint-Esteben).

Nafarroa Behereko ipuin eta elezaharren errepertorioa aberatsa da. Azkuek bere Euskalerriaren Jakintzan hautatu eta erreproduzitzen dituen hauek dira bere kalitatearen adierazgarri:

  1. Aetz ta Saraitzuarren artean
  2. Alkate bat zeruko atarian
  3. Hamabi apostoluak
  4. Behorra eta moxalak
  5. Egia ta Fedea.
  6. Hil-berria
  7. Lakuntzako mandazaina.
  8. Lamina bat eta Homeroren ziklopea
  9. Ledeako zubian
  10. Meza misteriotsua
  11. Otsoa artzain
  12. Salbatore elizaren ganderailua
  13. Ardi zahar bat
  14. Arrosako zubia
  15. Azeria ta baxeraketaria.
  16. Basajaunaren argimutila
  17. Eiherazaina
  18. Hiru egia
  19. Naurri gaitzeko zer bat
  20. Orbarako akerra
  21. Senargai bila

Inprimatutako euskal literatura ez da Bibliarekin hasten, mundukoarekin gertatzen den bezala. Hala ere, Etxepareren Linguae Vasconum Primitiae ohiz kanpoko edukia duen testua da, Bibliaren tonuan, obra honetako iruzkingile ugariek ohartarazi ez duten ikuspuntu baten pean. Maitasunezko, erlijiozko eta abertzaletasunezko poesien eduki hirukoitzak, jakina, talka egiten die guztiei. Julio de Urquijok dioenez, badira bertso askeegi batzuk apaiz baten izenpean nekez ulertzen direnak. Pierre Lafitterentzat erruki eta lotsagabekeria nahasketa harrigarria da; Luis Michelenak dio errealista bat dela eta ez zuela edertasun idealik bilatzen. Luis Villasantek barkamena eskatu dio bere garaiko balioekin kokatuz eta neurtuz, eta ez gure garaiko balioekin. Jose Ariztimuñok dianan gehixeago ematen du bere poesietan maitemindu baten arima taupaka ari zela adieraztean. Hiru gauza, ezberdinak eta garrantzitsuak, aipa daitezke: emakumearenganako maitasuna, Jainkoarenganako maitasuna eta Euskalerriarenganako maitasuna. Etxepare apaiz egin zen 40 urte zituela, eta ez da falta apaiz-bokazio berantiar hori suposatzen duenik maitasun-desengainu baten ondorioz. Nafarroako erregearen aldekoek "avilítat, suffiçiençia y letras y otras virtudes y buena fama" tzat jotzen dute. (Ikus, Lit. I, 130. or.). Ohar horiek egin ondoren, ikus dezagun orain zein dimentsio filosofiko aurki daitezkeen haren obran. Poesien izenburuak ezin hobeto bil daitezke lehen aipatutako hiru maitasunen artean.

1). Jainkoarenganako maitasuna: "Doctrina Christiana", "Hamar Manamenduyak", "Iudicio Generela" eta "Amorosen Gastiguyar".2). Emakumeenganako maitasuna: "Emazten favore", "Ezconduyen coplac", "Amoros secretugui dena", "Amorosen particia", "Amoros gelosia", "Potaren galdacia", "Amorez errequericia", "Amorosen disputa", "Amore gogorraren despitar".3). Euskalerriarenganako maitasuna: Kontrapas: "Heuskara ialgui adi campora, Sautrela:" Heuskara da campora, eta goazen oro dançara ".

Bada beste poesia bat ere, Mossen Bernart Echepare Cantoya izenekoa. Bertso hauek animatzen duten poesia eta pentsamendu poetikoa ez dira lehorrak, ezta formalistak ere: egileak maitasuna maite du eta eskatzen du. Lehenik ingurune euskaldunean kokatzen da, sortzen ari den inprimategira bere erretolika jaurtiz, arrazoitua bai, baina bihotzetik. Nork bere burua entregatzen du, eta gauza bakar bat sentitu nahi du hunkitu, irrika batean batu eta salbatu nahi duen euskal herri horrekin. Bizi-planteamendu horrek erabateko entrega espontaneoa eta askea eskatzen du. Maitasuna erakarpen pertsonal hutsa da, benetako batasun ororen oztopoak gainditzeko gai den indar bakarra. Etxeparek badaki zer balio duen eta zer ez duen balio gizonaren eta emakumearen arteko maitasunean. Feminista da.

Zuhur gutik, andre gatik, gaizki erran diroite

Haiez hongil erraitea onestago lizake.

Emazteak zerongatik gaiz erranen dirate?

Handi eta txipi, oro ahietarik girade"

Esaten du jakintsu gutxik hitz egin dutela gaizki emakumeez, zintzotasuna maite dutelako. Zergatik hitz egin behar da gaizki emakumearengandik baldin bagatoz? Jakintsuaren eta zintzoaren hurbilketa hori, ohartu gabe, "egia bilatzen eta maitatzen duenak nire ahotsa entzuten du" horretara hurbiltzen da. Aitzitik, haietaz gogoratzen ez den edo difamatzen ez duen gizonari ergeltzat eta sentimendu onik gabekotzat deitzen dio. Maitasunak, amodioak, bere poesietan agertzen den bezala, gai gordin eta errealistatzat balio dion erabilera txarraren arriskua dakar. Gizona garrak baino bizkorrago jaten duela dio, eta itsasoak ezingo lukeela berarekin bere egarria baretu.

Suiak bano gaizkiago erra diro gizona,

itxasoak ez iraungi eratxegi dadina.

Suiak bano gaizkiago erra diro gizona,itxasoak ez iraungi eratxegi dadina.

Emakumearen apologia sutsu horrek eta haragiaren bekatuaren kondenak, halakoa denean, Ongiaren puntu zailean jartzen dute. Etxepareren poesien maitasuna elkar ongi edo gaizki maite duten gizon eta emakumeen arteko "benetakoa" da. Bere garaiko iruzur biologikoa landatarra eta perfekziorik gabea zen. Guztiak, handiak eta txikiak, emakumeengandik nola datozen aipatzea, ugalketaren bidez gizakia "espeziean" "betikotzen" dela gogoratzea bezala da. Gaur esango genuke, sinkronian eta izaki koespezifikoen arteko maitasunagatik. Baina, funtsean, engainu hutsa ez den maitasunaren erabilera okerra gaitzesten du. Maitasun-poesiak erlaziozkoekin estuki lotuta daude. Zuzeneko betikotzea, ez bakarrik espeziean, baizik eta "norberaren" baitan, bere debaldeko poesia osoan taupaka. Orain, diakronian eta espezie desberdineko izakien arteko maitasunagatik, Gizakia eta Jainkoa esango genuke. Etxeparek bere maitasunez hitz egiten du, azkenean atsekabe askotan, arimaren galeran deliberatuak, eta gehitzen du mila oinaze daudela maitasun-atsegin bakar batean.

Amoretan plazer baten mila dira dolore.

Eta bere buruarentzat esaten du orain nahi nukeela dena Jainkoagatik izatea.

Orai oro nahi nuke liren Jeinkoagatik.

Oso gizatiarra, baina ez da hemen amaitzen dena. Maitasuna ulertzeko edo bizitzeko duen gaitasun handia bere euskal herriarekiko sentitzen duenarekin uztartzen du Etxeparek. Goiz abiatu zen bere Garazi ibarreko Euskara Mundu zabalera.

Heuskara,ialdi adi kanporaGaraziko erritik.

Euskal herria eta mundua maite ditu. Ahalmen handiko aitzindaria da, unitateko enbrioia. Ez du nahi zatiak xurgatzen dituen batasuna, bereizten duen batasun emankorra baizik. Garaziko bere eskualde txikia, Nafarroa, Euskalerria eta Mundua maite ditu. Uztarketa hori argi ikusten da bihotzetik irtenda Euskarara, euskara pertsonalizatura zuzentzen denean, maitekiro esanez Garaziko herria goraipatzeko, bertatik atera baita behar zuen bultzada.

O hueskara, laude ezak Garaziko herria,Zeren kautik ukhen baitut behar huian thornuia.

Euskaldun orok bere burua goratzea, bere hizkuntza lore ederra baita. Horrela mintzatu zen Etxepare 1545ean. Eta berriro ekin dio Garazin sustraitzeari, bere magalari.

Heuskaldun den gizon orok altxa beza buruiaEzi huien lenguajia izanen da floria.

Sentimendu patriotiko horrek ez du poeta honen arima agortzen, bere lurralde osoa pertsonifikatzen eta irudikatzen baitu. Bere prentsetatik "Heuskara" mundura jaurtitzen duen Bordeleko inprimatzaileari bere errekonozimendua adieraztean ez da ezkutatzen.

Eta haren adiskide orai Bordelen denak.

Adiskidetasuna, "adiskidetasuna", gizon onen artean zabaltzen den maitasun hori. Etxepareren pentsamendua gurutze batean laburbil genezakeen.

Pentsa ezazu, othoi, nola gauden bi bideren erdian.

Estrukturalismo modernoan egiten den bezala: lerro horizontalak sinkronikoa, garaikidea, hau da, gizon eta emakumearen arteko maitasun erreproduktiboa adieraziko luke, kasu honetan; bertikala diakronikoa izango litzateke, segidakoa, mutazioa, kasu honetan gizon bakoitzaren eta Jainkoaren arteko maitasun salbatzailea, gizon berri bat jaiotzen delarik. Etxepareren filosofian bizitzaren ulermen bat ikusten dugu, gizaki errealarena, ez 1545erako bakarrik, baizik eta baliozkoa, orain eta etorkizunerako oso baliagarria.

BEL (Bernardo Estornes Lasa).