Lurraldeak

Nafarroa Beherea

Azken lehen tolesturak ziren hertziniar konbultsio handiei garai bareagoak gertatu zitzaizkien. Itsasoek ez zuten uniformeki estali behar garai hartan Pirinioetako kokalekua. Higadurak ez zuen lehen euskarria erabat suntsitu, eta erliebeek bizirik zirauten. Hauetako batzuk jurasiko garaian agertzen ziren, beste batzuk itsaspeko erliebeak ziren, non metaketa sedimentarioak ez ziren oso trinkoak. Agerian zegoen eremu nagusiak gaur egungo muinoen lekua hartzen zuela, mendikatearen MIM-EHE norabideari jarraituz. Hertziniar garaiko belar-astoaren bizkar moduko bat zegoen, zabalera aldakorrekoa, MIMrantz estutzen zena, hau da, pixkanaka norabide horretan hondoratzen zena.

Belateko lepoaren mendebaldean, lurra urpean desagertzen ari zen. Hori katearen ardatzean dagoen lurraldearentzat bakarrik da, eta ez hegoalderago dauden eskualdeentzat. Orogenia hertziniarrak, berak sortutako mendiak desegin ondoren, Pirinioetako kateko enbrioi bat utzi zuen, lehen mailako materialez osatua, tolestua, finkatua eta granitozko intrusioek gogortua. Enbrioi hau, funtsezko papera izatera deitua, kretazeo eta tertziarioen garaietan Pirinioetako axila edo galtzarbekoa izango da; hots, gaur egun katearen hezurdura den harri-puska zabala, 30 eta 50 km bitarteko zabalerakoa, eta bere elementurik gogorrenek gailur nagusiak baldintzatzen dituzte. Itsasoek Pirinioetako lurraldea utzi zuten jurasiko aroak amaitu baino lehen, eta kretazeo garaian itzuli ziren. Emertsio berri horretan mugimendu orogeniko nahiko ezezagunak gertatu ziren, Pirinioetan eragin desberdina izan zutenak.

Mugimendu hauek jurasikoaren amaierako tolesturekin, andetar deituekin, erlazionatu daitezkeela suposatzen da, Andeetan eta ondoren beste mendikate batzuetan lehen aldiz ikusi zirelako. Pirinioei dagokienez, badirudi euskal mendietan lortu zutela intentsitate handiena. Infrakretazeoarra deritzan itsasoa, lehenik, ipar Pirinioetako hobi inbaditu zuen, non sedimentu jurasiko handiak metatu baitziren, baina ez zituen erabat urperatu mendigune hertziniarrak. Goiko kretazeoaren ezaugarria itsasoen aurrerapena da, ekialdetik mendebaldera, estali bide zituzten Pirinioetako gotorlekuetaraino. Infrakretazeoarra itsasoak sedimentu jurasiko handien gainean sortu zituen arrezifeen metaketek kareharrizko eta kristalinozko gerri bat utzi zuten inbaditzen zituzten lurren inguruan. Euskal Herriko mapa geologikoari erreparatzen badiogu, eta, zehazki, Nafarroa Behereko eskualde txikiari, ikusiko dugu Luzaideko (Luzaide) mendigune primarioak erabat lotzen duela Euskal Pirinioen erdialdean, eta Garaziko hobi handia (Donibane Garazi), fenomeno geologiko aparta, eta Amikuzeko (Donapaleu) eremu suprakretazeoarra dituela bere baitan. Infrakretazeoarra den Arbaila mendigune eta Basaburutik bereizten duen hurbiltasunean parte hartzen du; Garazi-Lapurdi (Lapurdi-Garazi) mendigune kristalino-primarioan eta Adur ibaiaren ibaiertzean.

Barietate osoa du; hots, Nafarroako Pirinioetako gailurretik Adur ibaiaren ibaiertzeko lautadetaraino mailakatzen den klima ahalbidetzen duena, eta, gainera, korronte atlantikotik sartzen dena. Biduze ibaiaren goi-arroan, pagadi eta larre alpetarrek inguratzen dute. Berehala, haritzak eta basa-gaztainondo batzuk agertzen dira. Mendiek larre eta iratzeetarako eremu komunalak dituzte, eta horiek abereentzako oherako mozten dira. Herriek beren lurrak landatzen dituzten baserri edo etxaldeak dituzte: bazka, artoa, patata, barazkiak. Baserri tradizionala da, eta ardi-, behi- eta zaldi-aziendak ere baditu. Goialdeko herriek, normalean, udako larreetara bidaltzen dituzte artaldeak. Eta urrunagoko herri batzuk ere bai, baina hauekin mankomunitate-harremanez lotuta daudenak. Biduze ibaia erdialdera eta beherantz joan ahala, zerealak nagusi diren landare-paisaia ikusten da, batez ere artoa.

Hala ere, basoak ez dira desagertzen. Eta behealdean artadi bikainak agertzen dira. Pirinioetako Errobi ibaiaren burualdean eta haren ibaiadarretan, pagadi, haritz eta gaztainondo basatien larre eta baso zabalak daude. Azken bi espezie horiek proportzio txikiagoan. Garazi aldean, Donapaleun, esaterako, ez dago zereal sail handirik. Baigorri ibarreko herriek eta Pirinio aldeko guztiek, udan zehar, larre garaietara eramaten dituzte beren artaldeak. Errobiko arro horren beheko aldeetan ere herri-mendiak daude, eta artalde txikiak eramaten dituzte bertara egunez. Paisaia zehazten duten laboreak baserri tradizionalekoak dira, jada zerrendatuak, Irulegitik Bidarrairaino iristen diren mahastiez gain. Iparralderantz jaitsi ahala, haritzak, gaztainondoak eta haiekin lotutako beste espezie batzuk jabetzen dira baso-paisaiaz. Baina Donibane Garazitik gertu pago basoren bat ikus daiteke oraindik. Erref.: Lefevbre, Th.: Carte de la végétation spontanée, "Les M. de V."; Mariano Estornés Lasa: Bidaia-apunteak.

Nafarroa Behereko herrialdea Pirinioetako mendikateari lotuta dago, eta Nafarroako Aezkoa haranetik Luzaide-Kintoa-Aldude-Baztan lerroraino hainbat eta hainbat mendi-adar eta tontor hartzen ditu. Pirinio horretatik abiatzen dira Arbaila mendigunera, Leizar-Atekara eta Orreaga mendigunera (Luzaide) doazen deribazioak. Baigorriko Iparlako gailurrek, Itxaso-Bidarrai inguruko Urzuia-Baigura mendiguneak (Lapurdi-Garazi), Oskitzeko mendiek eta beste txikiago batzuek osatzen dute Nafarroa Behereko panorama orografikoa. Pirinioetako katean Okabe, 1.463 m. eta Kurutxeta, 1.331 m., Mendibe inguruan kokatuak; Urkulu, 1.413 m. eta Errozate, 1.346 m. Beherobian; Arranxoegi, 1.281 m., Artaburu, 1.155 m., Arte, 950 m. eta Artxiondoko zirkua. Eremu berean, Auzarantz, Argibel, 970 m., Arluxe, 914 m., Lezete, 1.112 m. eta Uriskakobizkarra, 999 m.

Aldude erdialdean, Orreaga mendigunean bertan, Aukarai, 979 m., Erreala, 910 m. eta Haira, 1.016 m. Auzatik eta Gorramenditik Iparlako gailurrekin jarraitzen du: Aintziaga, 926 m., Astate, 1.010 m., Buztan-zelai, 1.028 m. eta Iparla, 1.051 m. Itsasu-Bidarrai aldean, Artzamendiko gailurra, 923 metrorekin. Arbaila mendigunetik gertu, ia guztia zuberotarra, Baxenabarreko zenbait gailur daude: Askonobi, 1.268 m., Behorlegi, 1.265 m., Beltxu, 1.130 m., Harritxuri, 1.167 m., Kaboze, 1.138 m., Ipaskoa, 1.172 m. eta Apanize, 1.055 m. Txardeka, 1.401 m. eta Mendibe1tza, 1.410 m. Irati aldean. Urepeleko zatian, Linduxeko tontorra 1.080 metrora iristen da. Leizar-Atekako gailurretik (1.409 m), Pirinioetako banalerroan, adarrak abiatzen dira, eta Nafarroa Behereko lurraldean sartzen dira. Honako altuera hauek ditu: Urdanarre, 1.221 m., Urdazburu, 1.218 m., ategi, 1.167 m., Beilarte, 1.091 m. eta Orizun, 1.063 m. Orreagako mendigunean (Luzaide) hainbat mendikate ikus daitezke: Lindux-Argaraikoa, Pirinio eta Luzaide artean, besteak beste, Mendimotz (1.198 m), Laurina (1.279 m), Argarai (1.201 m) eta Adartza (1.233 m).

• Errobi ibaiaren arroaIparraldeko ibai gehienei bezala, honi ere bere jatorrizko izen ederra Nivegatik aldatu zaio. Errobi Garazi eskualdeko ibaia da, frantsesek Cize deitzen dutena. Horren guztiaren aurka baxenabartarren erreakzio argia dago, hiriaren erdian irakurtzen den idazkun loratu handi horretan zehaztua: DONIBANE GARAZI. Errobia ibaiaren arroak Garazi (Pays de Cize), Ortzaize (Osses harana) eta Baigorri (Baigorry harana) hartzen ditu. Behe Nafarroa ia osoa, Biduze ibaiaren arroa izan ezik. Garaziko arrora Errobia, Lauribar, Arnegi eta Baigorri ibaien bidez zerrendatu ditugun lur guzti hauetako urak doaz. Errobia, aipatutako ekarpen garrantzitsu horiek guztiek lodituta, Eiartzen bertan, Bidarrairantz doa eta Lapurdira igarotzen hasten da, Lapurdi-Garazi mendigunea (Labourd-Cize) hautsi ondoren, Itsasura (Lapurdi) irten arte, paisaia malkartsu eta eder batetik. Komeni da orain Errobiko ur-lasterrak eta horien ibaiadarrak zehaztea. Errobi ibaia. Antzuola, Agerre eta Zalbateko basoen inguruan jaiotzen da, Beherobian. Errozate (1.076 m) eta Organbide (1.001 m) eremuetako lehen ekarpenak jasotzen ditu. Bere eskuinetik, Esterenzubin, Esterengibel hartuko du eta Donibane Garazin Lauribar, Behorlegi ibaiak Garateko Eihera inguruan loditzen duena. Ezkerretik, Mendiolara, Orion, Artxuri eta Bihurriko basoetako urak daramatza.

Arnegi ibaiaAstabizkarretik (1.494 metro), Bentarteatik (1.385 metro) eta Leizar-Atekatik (1.409 metro) jaisten diren urekin hasten da. Bere goi-arroa osatzen duten amildegiak Gorrotxoneko Erreka, Arroiandieta, Undazaro eta Ortiga dira. Luzaide (Luzaide) parean eskuinetik Errekandi lotzen zaio. Arnegin, eskuinetik ere, Behokilako erreka. Nafarroa Garaiko eta Nafarroa Behereko muga 5 kilometrotan markatu duen ibaia Nafarroa Beherean sartzen da behin betiko, Lasa eta Uharte-Garazi herrietatik, eta Azkarateko Errobi ibaian itsasoratzen da, Donibane-Garazitik iparraldera. Ibilbide horretan, Ategiko (1.142 m) eta Muno Bizkarreko (888 m) urak hartu ditu eskuinetik. Ezkerraldetik, Mataria (812 m), Arrolako harria (1.060 m), Monoa (1.021 m) eta beste mendi batzuk.

Aldude edo Baigorri ibaiaIturri handiren jaiotzen da, Urepelen, Goi Nafarroarekin duen banalerrotik 2 km baino gutxiagora, 524 eta 820 metroko altitudeko pagadi eta mendien eremu batean. Urepeletik bereizten duen tartean, eskuinetik Soaluze eta Etxemendi errekak hartzen ditu. Ezkerretik, Imilliztegi eta Lohizekoak. Urepeletik Alduderako bidean, Zohuta (573 m), Murruoin (603 m) eta 500 metroko altueratik jaisten ez diren beste mendi batzuen aurrean kokatzen da, guztiak eskuinaldean. Ezkerraldeko mendiek ere altuera horiek mantentzen dituzte Otalastorekin (601 m) eta beste batzuekin. Eskuinetik Labiarin ibaiaren urak jasotzen ditu eta ezkerretik Atxieta eta Urbeltz ibaienak. Alduden iparraldean, ibaiak buelta handi bat ematen du, eskuineko oinarria falta zaion laukizuzen baten antzekoa, 500 metro baino gehiagoko mendien artean pasatuz, Bankaraino, non izen bereko basotik datorren Haira hartzen duen. Banka herriaren iparraldean, Baigorri aldera doa, 500-800 metroko altitudeko mendiak alboetan dituela. Baigorri inguruan, ordea, kotak 200 m-ra jaisten dira, eta altuerara ere ez. Eskuinetik, Adartzako (1.250 metro) eta Arrola harria-ko (1.060 metro) isurialdeetatik jaisten diren urak hartzen ditu, Beletxiko errekaren bidez. Heratetik Oilarandoi mendikoak (913 m.) hartzen ditu. Ezkerraldean, Harrigorri (1.117 m), Elorrieta (831 m), Izpegi (672 m) eta Buztan-zelai (834 m) urak daude, inguruko hainbat sakan biltzen dituztenak. Aldude edo Baigorri ibaia Errobia aldera doa orain, eta Eihera Zaharra eta Sohatia inguruan dago, Eihartze herriaren hegoaldean. Tarte horretan, ibaiertzetako mendien altitudea 500 eta 200 m bitartekoa da. Ezkerraldetik, Bastida, Abraku eta beste hainbat amildegi daude, Harrietatik (808 m) eta Tutuliatik (983 m).

• Errobi Garazitik Bidarrai eta ItxassourainoErrobi ibaiak eskuinetik hartu du, Izpuran,  Lauribar, Donazaharre, Aintzila, Bazkazane, Lekunberri, Mendibe, Behorlegi, Ahatsa eta Altzieta herrietako urak ekartzen dituena. Lauribar ibaiaren adarra den Arzubiak beste herri batzuetakoak eraman dizkio: Duzunaritze, Sarasketa, Buztintze, Lakarra eta beste batzuk. Emari horrekin guztiarekin, Errobiak Arnegi hartzen du Azkaraten, eta bere bidea egiten du larre berdeetako muinoen eta baso txikien artean. 25 km-ko korridore menditsu batetik, Eihartze ingururaino jarraitzen du, Baigorri lotzen zaion tokiraino, eta Irisarri herrialdetik iristen den Lakako Erreka ere oso gertu dago. Ortzaize eta Arrosen aurrean, buelta txiki bat ematen du soroen artean. 100, 200 eta 300 metroko muinoen artean, Bidarrairaino jarraitzen du, eta han Baztani harrera egiten dio. Baztanek, Aritzakun eta Regala mendien bidez, mendebaldeko urak jaso ditu Iparlako gailurretan. Nafarroa Behereko azken herria da Bidarrai, Errobia ibaiaren ertzean. Hortik Lapurdi-Garazi mendigunean barrena abiatzen da, inguru malkartsu eta xarmagarrietan barrena, Lapurdiko Itxaso herrira irten arte.

• Biduze arroaEskualde honek 80 kilometro inguru ditu hegoaldetik iparraldera, Arbaila mendigunetik Adur ibaira, eta hiru eremutan bana daiteke: ardi-, zaldi- eta behi-aziendak udan larratzen diren goi-arroa, etxalde tradizionalen erdialdea eta Donepaleu, Amikuze herrialdea, zereal-nekazaritza eta abeltzaina, sustapena eta hazkuntza intentsiboko modalitatean. Biduze ibaia Nafarroa Behereko eta Zuberoako mugetan jaiotzen da, Eltzarre (1.153 m) eta Zaboze (1.170 m) inguruko mendien artean, Arbaila mendigunearen oinean dagoen haitzulo batean. Pagadietako eta larre garaietako basoetatik jaisten diren iturriak elikatzen doaz: Urbeltza, Olhazarre eta Iziztegi, Olhazarra, Olhaberrieta, Beltxu, Oihanbeltza, Napal eta beste mendi batzuetatik jaisten diren beste batzuk. Donaixtiraino (Saint-Just.) bidean, eskuinetik Urtxabala, Txoriza, Larramendi eta Babatzeko erreka lotzen zaizkio, Donaixti de Ibarran. Bere ezkerreko ertzetik, Markola, Astipartze eta Suhaletaren leizeak agertzen dira. Hozta Urhandia sakana Donaixtiko iparraldean dago. Biduze ibaiak Bunuzeraino (Bunus) jarraitzen du, eta eskuinetik Gainzale (531 m.), Othegañe (513 m.) eta Leizealdia mendien inguruko urak jasotzen ditu. Eiheratxarian buelta handi bat ematen du, hegoalderantz, Jutsiko herrirantz (Juxue). Konzuloa eta Donatiako erakundeak ganbilak dira. Bere ezkerreko zuloan St. Angel, Larramendiko Eihera eta Arbideko Eihera. Azken herri horretan N norabide orokorra hartu zuen berriro, Izura-Azme (Oztibarre-Azme) parean. Arhantsusitik gertu igarotzen da, eskuinetik Gazteluzarra mendiko urak jasotzen ditu eta Uharte-hiri (Uhart-Mixe) iparraldetik Ispatxuriko errekakoak.

Ezkerretik, Ibidia, Iturriberria, Haranbeltza eta Urbeltz hartu ditu. Uhartehiritik iparraldera beste meandro bat eratzen du ekialderantz, Apalanberria inguratuz. Bidanian Larribar-Sorhapuru eta Ilharreraino zuzentzen du bere ibilbidea. Bertan, mendebalderako norabidea hartzen du. Ondoren, kurbak Iparralderako norabidea zuzentzeko eratzen du, eta Etxeberria eta Etxartia hartzen ditu. Oyhantoaren parean, meandro handi honen barruan, Txitxan eta Urtxabaleta ibaien ur bilduak hartzen ditu. Behaskane-Laphizketatik (Behasque-Lapiste) eta Pertikatik sartzen da Donapaleun (Saint-Palais). Biduze ibaiak hirigunea eta eskuineko ertzeko kirol-gune modernoa bustitzen jarraitzen du. Aiziritze (Aicirits) aldera eta Amenduze-Unaso (Amendeuix-Oneix) ingururantz jarraitzen du, Etxegorria eta Hiriberri artean, Iholdi lotzen zaion tokian. Biduze eta Iholdi ibaien ibilguek Donapaleu (Saint-Palais) herrigunea estutzen dute. Biduzeko korronteak, orain, ez du hain gorabeherarik izan. Ezkerretik Aizagerria hartuko du eta Gamue-Amikuze-Zohazti eta Gabadi (Gabat) komunitateen artetik igaroko da, Arboti-Zohotatik (Ar-bouet-Sussaute) jarraituz eta Izallibarre paretik beste bihurgune handi bat hasiko du. Meandro horren kanpoaldea, iparralderantz, Eiheraraino iristen da, Harispuria eta Burukoa aldetik ixten da, eta gero hegoalderantz jaisten da. Ekialderantz aldatu eta iparralderantz zuzendu ondoren, Labetze-Bizkai (Labets-Biscay) eta Ilharre komunitateen artetik igarotzen da. Berehala iristen da Erreiti herrira (Viellenave), eta beste meandro bati ekiten dio, 100 metro baino gutxiagoko garaiera duen baso bat itxiz. Oro har, eremu honetako basoak haritzezkoak izaten dira.

Iratxetan, Baileko basoraino beste buelta bat ematen du. Kokagune honen altitudeak 50 metroak baino ez ditu gainditzen. Iparralderantz jarraituz, ezkerretara Amikuze (Mixe) basoa uzten du. Laster iristen da Akamarre eta Bidaxunera (Came eta Bidache), eta bertan ontzi txikiagoek nabigatu dezakete. Azken herrian Lihuri ibaiadarra hartzen du, Arberoa ibaiaren urak ekartzen dituena. Bidaxunetik, non Nafarroako Gramont gazteluaren hondakinak mirets daitezkeen, hiru meandro handi hasten dira. Meandro horien kokaguneek honako izen hauek dituzte: Thys, Garrutx eta La Barthe. Azken hitz hori Biduze ibaiaren zenbait ertz heze eta sakon izendatzeko erabiltzen da, eta haritz-baso txikiak daude bertan. Bardoze eta Gixuneko (Bardos eta Guiche) Lapurdiko lurretan, Biduze ibaia isurtzen da Adurren, Peyroutic-en. 80 km-ko ibilbidean 67.500 hektareako eskualde bateko urak bildu ditu. Pagadi eta larreez osatutako eskualde bat, ardi-, zaldi- eta behi-azienda biltzen duten mendietan; nekazaritza eta abeltzaintzako baserri tradizionalez osatutako beste eskualde bat, udan artaldeak lehen aipatutako larre garaietara eramaten dituztenak; eta nekazaritza intentsiboko hirugarren eskualde bat, artoa batez ere, metodo modernoen bidez modu intentsiboan sustatu  eta hazten dena.

MEL