Behe-nafarrerako zuzenbidea Nafarroako Foru Orokorra eta 1512an indarrean zeuden Erresumako Gorteek aldarrikatutako legeak dira. Ondoren, Nafarroa Behereak legeria propioa du, egoera berriak onartzen dion neurrian. Foru Orokor hau, era berean, Nafarroako herriaren erabilera eta ohituren bilduma zen. Henry iii.ak (1608) komisarioen bidez beste bilduma bat egiten duenean, nabarmen aldatzen da Nafarroako forua, bai bere xedapenengatik, bai omisioengatik, besteak beste, zuzenbide publikoari dagokiona, eta, era berean, idatzizko legeriaren iturria da. Luis xiii.aren (1611) "zerga" testuak, behe nafarrei kontra eginez, ez du Nafarroako zuzenbidea zintzo islatzen.
450 artikulu eta 35 errubrika ditu. Azken hauek dira:
I.- Zortasunetik menpekoak Erregearen etorrerara.
II.- Eskubide, eginbehar eta zerbitzu pertsonalak.
III.- Estatuak.
IV.- Kantzelaritza osatzen duten Kontseiluko jendea.
B. Baienak eta epaileenak.
VI.- Prokuradore nagusia eta haren ordezkoak.
VII-Abokatuak, prokuradoreak eta sindikoak.
VIII– Gaztelaniazkoak [alcaides], merinak, azpieremuak, guardianak eta espetxeetako kartzelariak.
IX.- Notarioak, idazkariak eta apopiloak.
X.- Medikuak eta botikariak.
XI.- Itzulketak.
XIII.- Epeak.
XIII.- Prozedura eta judizioak kausa zibil eta kriminaletan.
XIV.- Probak.
XV.- Domeinuak, ondasunak eta aginduak.
XVI.-Debekuak eta ekintzak.
XVIII - Apelazioak.
XVIII.- Epaiak eta agindu judizialak betearaztea.
XIX.- Hamarrenak eta primiziak.
XX.- Kontratuak.
XXI.- Erreskateak.
XXII.- Ahaideen erretratuak.
XXIII.- Pisuak eta neurriak.
XXIV.- Gurasoak eta seme-alabak.
XXV.- Ezkontzak.
XXVI.- Kauzioak eta bermeak.
XXVII.- Testamentuak eta oinordetzak.
XXVIII.- Zigorrak eta isunak.
XXIX.- Larreak eta bazkak.
XXX.- Bide publikoak.
XXXI.- Ehiza eta arrantza.
XXXII.- Abonamenduak.
XXXIII.- Errotak eta presak.
XXXIV.- Pertsonen ezaugarriak.
XXXV.- Askatasun pertsonalak Erresuma honetan.
Foru-konstituzioak eta botere publiko propioen edukitzatik eratorritako legeriak amaiera eman zioten 1789ko eraso juridikoari.
Haranetako edo Herrialdeetako junturak idatzizko edo ohiturazko ordenantzek arautzen dituzte, erregeek batzuetan onartzen dituztenak. Batzarrek era guztietako gaiei buruz eztabaidatzen dute, udal mugak zehaztu eta ikuskatzea barne, eta nazioarteko mugarekin bat datozen edo ez. Aurreko mendearen erdialdeko muga hispaniar-frantsesen tratatuetatik Haranetako eskubide horiek bertan behera utzi ziren. Gai nagusiak inguruko haranak dituen komunitatearen interesei dagozkie. "Fazeria" deitzen zaio hitzarmen edo konbentzio juridikoari. Haien izenak, paix "bakea", "larreak", ez dio axola kasuari, askotan bakez edo larrez batera tratatzen baitira. Auzo harreman horiek batez ere Baigorry eta Cizeko (Nafarroa Beherea) eta Baztan, Erro, Aezkoa eta Zaraitzuko (Nafarroa Beherea) artzain-haranei eragiten diete. Egia esan, gizarte edo larre-komunitate bat da fazeria. Benetako konbentzio politikoak dira.
1856tik (tratatua-gaztelania), fazeriek izaera politikoa galtzen dute. Itun horrek ia erabat anitzen ditu. Anemikoak izan arren, mugaren alde bakar batean dauden udalerrien arteko tokiko fazeriak geratzen dira. Horiek Frantziarako eta Espainiarako barne-zuzenbide administratibo bihurtzen dira. 2. Mugaren bi aldeetako udalerri edo haranen arteko fazeriak, aurreefektuaren eta alde bateko eta besteko gobernadorearen babespean, hurrenez hurren. 3. Fazeria iraunkorrak, Cize-Aezkoa, Nafarroa Beherean. 1856ko abenduaren 2an Baionan egindako Mugen Tratatua da indarrean dagoen eta hari lotuta dagoen lege-testua (1856ko 35. artikulua). 13 eta 14). Bi artikulu hauek 1899an osatu zituen akordio espainol batek - 1899ko maiatzaren 4an eta abuztuaren 28an -, mugaldekoen pribilegioei dagozkien mugen tratatuen interpretazioa finkatuz. Hitzarmen honen IV. artikuluak beren taldeak mugaren beste aldera eraman behar dituzten mugei buruzkoak dira. Artikulu horiek iragaite-gida bat izan beharko dute, doakoa, dagokion alkateak emana, eta beste baldintza hutsaren bat bete beharko dute. Interpretazio-akordio bat da, eta fazeria-erregimenaren onura duten artaldeen igarotze-baldintzak zehazten ditu.
Bake itun zaharra, politikoa, fazeria kontratuan islatzen da. Horren hitzaurrean erasandako udalerrietako ordezkarien bilera adierazten da, adiskidetasun tradizionalari eusteko botoak emanez. Hainbat artikulutan banatutako kontratu-hitzarmenari jarraitzen dio. Lehenengoetan, larreen congocearen emakida eta belar eta uren erabilera adierazten dira. art. 1856ko Itunaren 12. artikuluak honako hau adierazten du:
"Aurreko artikuluetan zehaztutako banalerroak hainbat tokitan jarraitzen du uraren bidea dela, bideak direla eta iturri batzuetatik pasatuz gero, iturri eta bide horietako ura komuna izango dela eta erabilera librea izango dela mugaren bi aldeetako artalde eta biztanleentzat".
Artikuluek lurraldea mugatzen dute (11. artikulua). V. eta VI.). Adierazpen tradizionalaren arabera, eguzkitik eguzkirako fazeriak agintzen du, hau da, artaldeek gauaren erorketaren ondoren jatorrizko lurraldera itzuli behar dutela eta konfiskazio-arazoak aztertu behar dituztela. IX), iraupena X), eta kontratuaren balioa tutoretza-agintarien onespenarekin lotuko da (11. artikulua). XI), ez betetzeagatiko zehapenak finkatzea (11. artikulua). Eta udalek zehaztu ez badituzte, XIII.- Baionako Itunean aurreikusitako arauak aplikatuko direla erabaki du. art. XIV. postua hutsik geratu da, kontratatzaileek bidezko diren baldintza partikularrak ezar ditzaten, eta horrek aukera ematen dio jatorrizko askatasun hari. Baina aktak formula zaharren arabera egiten dira, nahiz eta Baionako Ituneko artikuluak aipatzen diren baliozkotasunerako ezinbesteko baldintza gisa.
Eskualde horretako auzigaiak likidatzeko ardura zutenek Cize-Aezkoa fazeria mantendu zuten, baina ez zuten konpondu Frantziak eta Espainiak nahi zuten Iratiko oihanaren jabetzaren auzia. Gaur egun mugako mugak zehatz-mehatz definituta daude. Descheemaeker da arazo horiek gehien eta hobekien aztertu dituen autorea, dagoeneko aipatu ditugun fazerien gaineko azterlan batean. Azterketa horretatik, hitzezko baimenarekin, datu hauek hartzen dira: 1868ko abuztuaren 5eko txosten baten arabera, Callier jeneralak hauxe idatzi zuen frantsesetik:
"1507ko gutun original baten bidez ebatzi zen Iratiko oihaneko aprobetxamendu-eskubideen inguruan sortutako zailtasuna, gero Nafarroako Zaraitzu haranaren eta Cize bailararen artean, hura ere nafarra baina gero frantses bihurtuta, eta Batzordeak erabaki ahal izan zuen Zizeoko Herrialdearena dela oihan zati hori".
Konbentzio hori 1556an amaitu zen bi haranen artean, eta Itunak iraunkorki mantentzen duen fazeria zein baldintzatan gauzatzen den arautzen du. Konbentzio hori testu zaharrari dagokio eta laburtzera mugatzen da. 1536ko urriaren 25ean fazeria bat sinatu zuten Zubek. Aezkoa eta Aezkoa, baina 1556ko maiatzaren 18an, beste konbentzio batek osatu zuen: Aezkoa, Cize, Saint-Pied-de- Port eta Ostabarreteko Herrialdea. Haren ondoren, bi egunez mugarriak jarri ziren. 1558ko otsailaren 27an erabaki txiki bat hartu zen eta mugak urtero eta batera berrikustea erabaki zen. Pesaldean, Iriburietako barrutian, berritutako eta sinatutako 1556ko hitzarmena 1608, 1713, 1751, 1758 urteetan sinatu diren guztien oinarri da, harik eta Ornanoko kondeak 1786an Nafarroako Parlamentuak Paun egindako eragozpenak sortuko dituen muga ezarri arte. Legebiltzarrak, Komisario Frantsesera joatean, galdetu du zergatik bihurtu duen diru-moldaketa soil bat "jabetza-kontratu". Bazkalekuaren mugapen lerrotik haratago, alde batetik eta bestetik, artaldeak egunez gida daitezke. 1751ko Ituna, aldiz, hiru erkidegoen fazeriez gozatzera mugatzen ez den moduan dago pentsatua, eta ez da muga hispanofrantsesez ari. 1858ko abenduaren 28ko Konbentzioaren eranskinak honela dio artikulu bakarrean:
"Ezarritako konpasaren arabera, mugaren azalera guztia soberan geratu zen, Iriburietatik Urgatsarayren eta Egurguiaren elkarguneraino, Cizeko frantsesa eta Saint-Saint-Port bailaran, Espainiako Aezkoa bailararen barruan, ganadu handiko eta txikiko artaldeak libreki igaro ahal izango dira beste bi haranetako eguzki espeziearen bereizketarik gabe".
Larre zatiezinak mugarik ez balego bezala arautzen dira.
Behe Nafarroaren eta Alta Nafarroaren arteko desberdintasunak arautzen dituzten testu juridikoak hauek dira: 1614ko irailaren 25eko Kapitulazioa, 1614tik 1785era bitarteko aldaketak, 1702 eta 1717ko akordioak eta 1785eko abuztuaren 27ko Elizondoko Ituna (etapa erabakigarria markatzen duen akta) eta 1856ko Mugen Ituna. Esan beharra dago 1614ko Kapitulazioa ez dela mugei buruzko tratatu bat, baizik eta konbentzio diplomatiko bat, zeinaren bidez Frantziak eta Espainiak, bailarak ordezkatuz, subiranotasuna hartzen baitute, Bosgarren Herrialdean larreak eta polizia gozatzeari buruzko arauak kodetuz eta ordenatuz. Nabarmentzekoa da araudi honetan ez zaiola jabetza ematen bi aldeei. Estatu juridiko horren ondorioz, Kintoa, Bosgarren Herrialdea, "Estatu indargetzaile" gisa geratu zen Frantziaren eta Espainiaren artean. Ikusi Aldudes, Herrialdea.
- Descheemaeker, Jacques: Le Pberrian -Quint, "Eusko- Jakintza", 1947, or. 63-95.
- St. Saud-en bazkaria: Nafarroa Behereko Frontoia. Bordeaux, 1941.
- St. Saud-en bazkaria: La Commission Internationale de Délimitation 1784-1792.