Gipuzkoako ermandadea. Foruen Liburuko X. tituluan jasota dago antzina-antzinatik sortu zela Ermandadea —gerora—. Lehen kapituluan Ermandade hau gorde eta behatzea xedatzen du, bai eta haren Batzar eta prokuradoreek hura hausten dutenen aurka jotzea ere. Hurrengoen arabera, Batzordeko prokuradoreek Ermandadeko alkateek "gaizki ahoskatutako" epaiak zuzendu eta zuzentzeko agintzen da. Probintziak bere artean edo beste batzuen aurka egiten dituzten delituen berri izatea. Probintzia berak, bere Batzordeak eta prokuradoreek kontzejuen eta partikularren eta kontzejuen arteko auzi zibil eta kriminalen berri izatea. Probintzia eta alkateak epaileak izatea baleztekin edo su-armekin egindako heriotza eta zaurietan. Probintziak, Batzarrak eta Ermandadeko alkateek jurisdikzioa izatea probintzia bereko dei erreboltari eta desobedienteen aurka egiteko, eta epaiak 9 egunetan eman ahal izatea. Gaztelako erresumetako kantzileria, audientzia, korrejidore, epaile edo bestelako justiziek ezin izango dute Ermandade auzien eta kasuen berri izan, erregea edo bere Kontseilua izan ezik. Ermandade kasuak ezagutzeko monarkaren izena duten epaile komisarioek labur eta labur joka dezatela. Batzarreko prokuradoreak ez daitezela nahasi auto judizialetan, ez judizioz kanpokoetan, baizik eta Ermandadeko lege eta ordenantzek baimentzen dizkieten kasu eta gauzetan. Era berean, Batzordeko prokuradoreek ezin izanen dute alkate arrunten aurkako manamendurik luzatu beren epaitegiari dagozkion gaietan. Probintziako eta Bizkaiko ministroek eta probintzian Bizkaikoek beren lurraldean delituren bat egin eta bietako edozeinetara pasatzen direnei eman ahal izatea. Probintziatik hurbil dauden lekuek beren jurisdikzioan delinatzen dituztenak ez hartzea, baldin eta ez badituzte Ermandadeko alkateei eta beste justizia batzuei ematen, eta hala egiten ez badute, probintziak eta ministroek bahitzen dituzte. Probintziak eta bere Batzordeak ermandadeko alkateak mugiarazi eta ordezka ditzatela, beren lanbidez ongi erabiltzen ez badituzte. Inor ez egotea ermandadearen jurisdikziotik salbuetsita, ofizioz, kitazioz, nagusikeriaz edo beste meritu erreal batez. Probintziaren agindu eta epai bidez eraitsi edo erretzen diren etxeak berriro ez eraikitzea. Ermandadeko alkateek diru zigorrak kobratzea beren alkatetzako tokietan, probintziak agintzen dienari bidaliz. Eta, azkenik, zenbait zigorretara kondenatutako ondasunen beste eroslerik ez badago, haiek erosten dituzte kontzejuak.Jarraian
aztertuko dugu Gipuzkoako hiribilduen eta tokien ermandade orokorraren jatorria, alde batera utzita Gipuzkoa Gaztelako ermandade orokorretan eta mugako ermandadeetan integratzearen azterketa, zeina Banusek maisutasunez aztertu baitu, hurrenez hurren. 1370. urtean, Enrique ii.ak agindu zuen, Medina del Campoko Gorteetan, "gure regno guztietan anaidia egiteko". 1375ean, Tolosako Batzarrean, Errege Auzitegiko alkate García Pérez de Camargo buru zela, Gipuzkoako Ermandaderako ordenantza batzuk idatzi ziren. Enrique ii.a erregeak onartu zituen, Sevillan, urte hartako abenduaren 20an. Don Juanek berretsi egin zituen Burgosko Gorteetan 1379ko irailaren 18an. Hasieran, Santos Lasurteguik dio ia ez zela ezer lortu, nahiz eta ordenantzetan jasotako zigorrak izan. Ildo beretik, Gorosabelek dio "ezin dela justiziaz ukatu herrialdea konpontzeko lanetan aritu zirenak asmatzearen asmo zorrotzenek gidatu zituztela. Hala eta guztiz ere, esperientziak erakutsi zuen ez zirela proposatu eta desiratu ziren ondorioak sortu; eta arrazoia bakarrik ez balitz nahikoa legeen zorroztasuna delituen errepresio-biderik onena ez dela konbentzitzeko, geroago egin behar izan ziren askok erakutsiko luke hori. Herrialdea bakeratu, morigerazioa egin eta lehen gertatutako krimen anker haiek gutxitu zituena ez zen, seguruenik, antzinako ordenantzen zigor ikaragarriak seinalatu. Zalantzarik gabe, horretan lagundu zuena izan zen, batez ere, nazioaren Gobernu Gorena arautzea, haren indar, errespetu eta begirune handiena, bere obedientziari aurre egiten zioten boteretsuen mende egotea". Anaitasun hori, Enrike ii.aren
eskariz 1375ean eratua, ia ez zen iraun eta bere helburua bete zen, hau da, probintzia puzten ari ziren gaizkileen atzetik joatea, beste zenbait hilketa eginez. Joan I.ak, Portugalgo lurretan izandako hondamendi militarraren ondoren, Gorteak deitu zituen Valladoliden eta Segovian, 1385 eta 1386an, hurrenez hurren. Haietan Kontzejuen ermandadeak berreraikitzeko baimena eman zuen. Gipuzkoan emaitza ez da Ermandade orokorra izango, hiribilduen zati txiki bateko prokuradoreak baino ez baitaude (26 herrietatik 8, hau da: Tolosa, Segura, Urretxua, Azpeitia, Bergara, Hernani, Eibar eta Ordizia) eta bi Alkatetza Nagusi (Arería eta Aiztondo). Bilera Villafrancan izango da (María Martínez de Isasondoren manzanalean), 1387an. Hartzen diren erabakiak bando-kontrakoak dira nabarmen. Bertaratzen diren prokuradoreak Oinaztarren Ahaide Nagusien zonakoak dira. Banusek ez daki horrek esanahiren bat duen. Díez de Salazarrek, 1387ko ermandade partzial honi buruzko azterlan oso berrian ere, ez du argitu ezezagun hori. Probintziaren
egoera hain deploragarria ikusita, Henrike iii.ak (Avila, 20-III-1397) Gonzalo Moro probintziako korrejidoreari agindu zion Joan ii.a Ermandade osoko Batzar Nagusia bildu eta eratutako koadernoen azterketa egin ondoren. Batzordea Getariako elizako koruan bildu zen eta 60 legetako koadernoa egin zuen. Koaderno hori San Salvador elizan argitaratu eta eman zen, 1397ko uztailaren 6an, Enrique iii.ak berretsi ondoren. Getariako Ordenantzen koadernoan izaera penaleko manuak daude, gehienak justizia-antolaketakoak eta prozesukoak. Justizia administratzeko moduan, garrantzi handia ematen zitzaion lekukoari, ezin baitzen tormentua erabili. Heriotza-zigorraz egiten zen gehiegikeriagatik, oinazea ezarri zen, baina neurriz gain hartu behar izan zen 1469an probintzia eskatu zuenean eta erregeak onartu zuenean Ermandadeko alkate bakar batek ere ez ziola tormentua eman haren anai-arrebari, legelari ezagunaren aholkuari eta sinadurarik gabe. Bestela, ermandadeko alkatea hiltzen zen. Getariako koadernoaren zati organikoan Enrike ii.ak 1375ean sortutako erakunde bat arautzen zen: Ermandadeko alkateak, eta amaieran hitz egingo dugu. Joan ii.ak, 1449an, Euskal Herriko hiru probintzietako kontzejuen ermandade orokorra
antolatzen zuen. 1451n, errege berak Valladolideko Gorteetan ermandadeak berritzen ditu eta Gipuzkoan probintziako ermandade orokorra berreraikitzen da. 1453ko apirilaren 8ko Errege Zedularen bidez, Ermandadearen eskaera onartu zen, ondoren aipatuko ditugun bost Ermandade kasuei dagokienez erregeari apelaziorik ez egiteko. 1456an, Lope García de Salazarrek esan zigun, Ermandadeak bandokideen dorretxe guztiak eraistea erabaki zuen, oinaztarrak eta ganboatarrak bereizi gabe, tregak desegitea eta probintziatik kanpoko ahaide nagusiak kanporatzea. Enrike iv.ak neurri horiek zehatuko ditu eta Ermandadearen ordenantzen koaderno berria eratzeko aginduko du. Koaderno honek 147 lege izanen ditu (bat gutxiago Marichalar eta Manriqueren arabera), gehienak justizia-administrazioari buruzkoak. Adibidez, Batzar Nagusiek ermandade alkateen epaiak berrikustea. Erregeak onartu eta berretsi egin zuen koaderno hau Gasteizen, 1457ko martxoaren 30ean. Enrique iv.ak, Hondarribian zegoela, 1463ko maiatzaren 4an González de Toledo eta González de Zamora doktoreei eta Alonso de Valdivielsoy García de Santo Domingo lizentziadunei aurreko koadernoa aldatzeko agindu zien. Probintzia Arrasaten bildu zen urte hartako ekainaren 13an, eta onartu zuen Ermandadeko aurreko ordenantzek ez zituztela behar bezala bete geroago gertatu ziren kasu eta gauzak. Horregatik, 217 ordenantzen bilduma osatu zuten, eta aurreko koadernoak indargabetu zituzten berriarekin bat ez zetorren guztian. Lege berriak 1469an eta hurrengoan gehituko dira. Oraindik beste batzuk sortuko dira RCC denboran. Hain zuzen ere, 1482ko urtarrilaren 8an Basarten bilduko dira hiribilduetako prokuradoreak, Juan de Sepulveda probintziako korrejidorea bertan zela, eta honako honetan oinarrituta: "Probintzia honetako Ermandadeko Ministroen Gobernu txarra eta desordena, zuzentzailerik eza, justizia oso kaltetua zegoela, kereilatzaile handiagotuak eta aipatutako lege berriak". Ordenantza berri horiek RCC sindikatuek berretsi zituzten. 1982ko martxoaren 17an. Geroago, beste ordenantza batzuk eratuko ziren, 1529an errege-erregina and.ak berretsiko zituztenak. Juana eta D. Karlos. Ondoz ondoko lege horiei batasuna emateko, probintziak 1526tik aurrera beste bolumen bat sortuko du: 1581ean lortuko du eta 1583an bukatuko da konpilazio-lana. 107 urtean egongo da
indarrean. Amaitzeko, 1375ean sortutako erakunde bati buruz arituko gara: Ermandadeko alkateei buruz. 1375eko lehen ordenantzek agindu zuten Ermandadeko 7 alkate jartzeko Gipuzkoako lurralde osoan. Gonzalo Mororen 1397ko ordenantzek erakunde hau berretsi zuten. San Joan Bataiatzailearen eguna aukeratzen zuten, hau da, ekainaren 24a. Bere jurisdikzioa ermandadearen bost kasuen ezagutzara zabaltzen zen. Gipuzkoako Foruen XIII. Tituluko IV. Kapituluak bost kasu hauek aipatzen ditu: bidean edo handik kanpo ebastea edo lapurtzea; indarra, etxeen, miesen, mahastien, manzanalen edo besteren beste fruitu batzuen sutea; fruta-arbolen mozketak edo mozketak, edo burdinolen barkinak; hertzeko edo hiltzeko asekhantzak, eta gauza horiek mendietatik kanpo gertatzea. Bost Ermandade kasu horiei elizetako seigarren lapurreta gehitu zitzaien, 1758ko Foruen Gehigarrian sartua. Ermandadeko 7 alkateek probintzian zuten jurisdikzioa. Prozedura oso laburra zen, eta, epaia emateko, Ermandade instruktoreko alkatea hurbilenarekin biltzen zen; haren akatsak bat ez zetozen arren, hirugarren bati eskatzen zioten, eta nahikoa zen bi itxura egoki huts egiteko. Ez zegoen bere epaien aurka errekurtsoa jartzeko aukerarik, erregeari kereila besterik ez zegoen. Ermandadeko alkateen jurisdikzioa ez zen delitu komunetara hedatzen. Lehen aipatutako bost kasuetara mugatzen zen. Kasu horiek pilatuta eta prebentzioz ezagutzen zituzten Ermandadeko alkate guztiek. Ermandadeko alkateen neurrigabeko aginteak abusu nabarmenak eragin zituen. Gehiegikeria horiek konpontzeko 1470eko ordenantza batek agindu zuen Batzordeek botere eta jurisdikzioa izan zezatela bidegabekeria egiten zuten alkate horien gainean. 1611n, alkate horiek kentzea erabaki zuten Zumaiako Batzarrek. Erregeari eskatu zitzaion dekretu horren berrespena. Erabaki hori geroagoko batzarrek hartu zuten, eta, gainera, epailetza hori azkartzeko enkargua eman zioten Gorteko agenteari. Errenteriako Batzarrek, 1684an, erabaki zuten hiribilduek Ermandadeko alkateak mantendu edo ken zitzaketela, egokien iruditzen zitzaionaren arabera. Azkenik, 1688ko abenduaren 13ko Errege Horniduraren bidez, baimena eman zitzaien alkate arruntei ermandadearen bost kasuak ezagutzeko. 1800ean Azcoitiako Batzarrak epailetza mota hori berrezartzen saiatu ziren; baina saio horrek porrot egin zuen.
aztertuko dugu Gipuzkoako hiribilduen eta tokien ermandade orokorraren jatorria, alde batera utzita Gipuzkoa Gaztelako ermandade orokorretan eta mugako ermandadeetan integratzearen azterketa, zeina Banusek maisutasunez aztertu baitu, hurrenez hurren. 1370. urtean, Enrique ii.ak agindu zuen, Medina del Campoko Gorteetan, "gure regno guztietan anaidia egiteko". 1375ean, Tolosako Batzarrean, Errege Auzitegiko alkate García Pérez de Camargo buru zela, Gipuzkoako Ermandaderako ordenantza batzuk idatzi ziren. Enrique ii.a erregeak onartu zituen, Sevillan, urte hartako abenduaren 20an. Don Juanek berretsi egin zituen Burgosko Gorteetan 1379ko irailaren 18an. Hasieran, Santos Lasurteguik dio ia ez zela ezer lortu, nahiz eta ordenantzetan jasotako zigorrak izan. Ildo beretik, Gorosabelek dio "ezin dela justiziaz ukatu herrialdea konpontzeko lanetan aritu zirenak asmatzearen asmo zorrotzenek gidatu zituztela. Hala eta guztiz ere, esperientziak erakutsi zuen ez zirela proposatu eta desiratu ziren ondorioak sortu; eta arrazoia bakarrik ez balitz nahikoa legeen zorroztasuna delituen errepresio-biderik onena ez dela konbentzitzeko, geroago egin behar izan ziren askok erakutsiko luke hori. Herrialdea bakeratu, morigerazioa egin eta lehen gertatutako krimen anker haiek gutxitu zituena ez zen, seguruenik, antzinako ordenantzen zigor ikaragarriak seinalatu. Zalantzarik gabe, horretan lagundu zuena izan zen, batez ere, nazioaren Gobernu Gorena arautzea, haren indar, errespetu eta begirune handiena, bere obedientziari aurre egiten zioten boteretsuen mende egotea". Anaitasun hori, Enrike ii.aren
eskariz 1375ean eratua, ia ez zen iraun eta bere helburua bete zen, hau da, probintzia puzten ari ziren gaizkileen atzetik joatea, beste zenbait hilketa eginez. Joan I.ak, Portugalgo lurretan izandako hondamendi militarraren ondoren, Gorteak deitu zituen Valladoliden eta Segovian, 1385 eta 1386an, hurrenez hurren. Haietan Kontzejuen ermandadeak berreraikitzeko baimena eman zuen. Gipuzkoan emaitza ez da Ermandade orokorra izango, hiribilduen zati txiki bateko prokuradoreak baino ez baitaude (26 herrietatik 8, hau da: Tolosa, Segura, Urretxua, Azpeitia, Bergara, Hernani, Eibar eta Ordizia) eta bi Alkatetza Nagusi (Arería eta Aiztondo). Bilera Villafrancan izango da (María Martínez de Isasondoren manzanalean), 1387an. Hartzen diren erabakiak bando-kontrakoak dira nabarmen. Bertaratzen diren prokuradoreak Oinaztarren Ahaide Nagusien zonakoak dira. Banusek ez daki horrek esanahiren bat duen. Díez de Salazarrek, 1387ko ermandade partzial honi buruzko azterlan oso berrian ere, ez du argitu ezezagun hori. Probintziaren
egoera hain deploragarria ikusita, Henrike iii.ak (Avila, 20-III-1397) Gonzalo Moro probintziako korrejidoreari agindu zion Joan ii.a Ermandade osoko Batzar Nagusia bildu eta eratutako koadernoen azterketa egin ondoren. Batzordea Getariako elizako koruan bildu zen eta 60 legetako koadernoa egin zuen. Koaderno hori San Salvador elizan argitaratu eta eman zen, 1397ko uztailaren 6an, Enrique iii.ak berretsi ondoren. Getariako Ordenantzen koadernoan izaera penaleko manuak daude, gehienak justizia-antolaketakoak eta prozesukoak. Justizia administratzeko moduan, garrantzi handia ematen zitzaion lekukoari, ezin baitzen tormentua erabili. Heriotza-zigorraz egiten zen gehiegikeriagatik, oinazea ezarri zen, baina neurriz gain hartu behar izan zen 1469an probintzia eskatu zuenean eta erregeak onartu zuenean Ermandadeko alkate bakar batek ere ez ziola tormentua eman haren anai-arrebari, legelari ezagunaren aholkuari eta sinadurarik gabe. Bestela, ermandadeko alkatea hiltzen zen. Getariako koadernoaren zati organikoan Enrike ii.ak 1375ean sortutako erakunde bat arautzen zen: Ermandadeko alkateak, eta amaieran hitz egingo dugu. Joan ii.ak, 1449an, Euskal Herriko hiru probintzietako kontzejuen ermandade orokorra
antolatzen zuen. 1451n, errege berak Valladolideko Gorteetan ermandadeak berritzen ditu eta Gipuzkoan probintziako ermandade orokorra berreraikitzen da. 1453ko apirilaren 8ko Errege Zedularen bidez, Ermandadearen eskaera onartu zen, ondoren aipatuko ditugun bost Ermandade kasuei dagokienez erregeari apelaziorik ez egiteko. 1456an, Lope García de Salazarrek esan zigun, Ermandadeak bandokideen dorretxe guztiak eraistea erabaki zuen, oinaztarrak eta ganboatarrak bereizi gabe, tregak desegitea eta probintziatik kanpoko ahaide nagusiak kanporatzea. Enrike iv.ak neurri horiek zehatuko ditu eta Ermandadearen ordenantzen koaderno berria eratzeko aginduko du. Koaderno honek 147 lege izanen ditu (bat gutxiago Marichalar eta Manriqueren arabera), gehienak justizia-administrazioari buruzkoak. Adibidez, Batzar Nagusiek ermandade alkateen epaiak berrikustea. Erregeak onartu eta berretsi egin zuen koaderno hau Gasteizen, 1457ko martxoaren 30ean. Enrique iv.ak, Hondarribian zegoela, 1463ko maiatzaren 4an González de Toledo eta González de Zamora doktoreei eta Alonso de Valdivielsoy García de Santo Domingo lizentziadunei aurreko koadernoa aldatzeko agindu zien. Probintzia Arrasaten bildu zen urte hartako ekainaren 13an, eta onartu zuen Ermandadeko aurreko ordenantzek ez zituztela behar bezala bete geroago gertatu ziren kasu eta gauzak. Horregatik, 217 ordenantzen bilduma osatu zuten, eta aurreko koadernoak indargabetu zituzten berriarekin bat ez zetorren guztian. Lege berriak 1469an eta hurrengoan gehituko dira. Oraindik beste batzuk sortuko dira RCC denboran. Hain zuzen ere, 1482ko urtarrilaren 8an Basarten bilduko dira hiribilduetako prokuradoreak, Juan de Sepulveda probintziako korrejidorea bertan zela, eta honako honetan oinarrituta: "Probintzia honetako Ermandadeko Ministroen Gobernu txarra eta desordena, zuzentzailerik eza, justizia oso kaltetua zegoela, kereilatzaile handiagotuak eta aipatutako lege berriak". Ordenantza berri horiek RCC sindikatuek berretsi zituzten. 1982ko martxoaren 17an. Geroago, beste ordenantza batzuk eratuko ziren, 1529an errege-erregina and.ak berretsiko zituztenak. Juana eta D. Karlos. Ondoz ondoko lege horiei batasuna emateko, probintziak 1526tik aurrera beste bolumen bat sortuko du: 1581ean lortuko du eta 1583an bukatuko da konpilazio-lana. 107 urtean egongo da
indarrean. Amaitzeko, 1375ean sortutako erakunde bati buruz arituko gara: Ermandadeko alkateei buruz. 1375eko lehen ordenantzek agindu zuten Ermandadeko 7 alkate jartzeko Gipuzkoako lurralde osoan. Gonzalo Mororen 1397ko ordenantzek erakunde hau berretsi zuten. San Joan Bataiatzailearen eguna aukeratzen zuten, hau da, ekainaren 24a. Bere jurisdikzioa ermandadearen bost kasuen ezagutzara zabaltzen zen. Gipuzkoako Foruen XIII. Tituluko IV. Kapituluak bost kasu hauek aipatzen ditu: bidean edo handik kanpo ebastea edo lapurtzea; indarra, etxeen, miesen, mahastien, manzanalen edo besteren beste fruitu batzuen sutea; fruta-arbolen mozketak edo mozketak, edo burdinolen barkinak; hertzeko edo hiltzeko asekhantzak, eta gauza horiek mendietatik kanpo gertatzea. Bost Ermandade kasu horiei elizetako seigarren lapurreta gehitu zitzaien, 1758ko Foruen Gehigarrian sartua. Ermandadeko 7 alkateek probintzian zuten jurisdikzioa. Prozedura oso laburra zen, eta, epaia emateko, Ermandade instruktoreko alkatea hurbilenarekin biltzen zen; haren akatsak bat ez zetozen arren, hirugarren bati eskatzen zioten, eta nahikoa zen bi itxura egoki huts egiteko. Ez zegoen bere epaien aurka errekurtsoa jartzeko aukerarik, erregeari kereila besterik ez zegoen. Ermandadeko alkateen jurisdikzioa ez zen delitu komunetara hedatzen. Lehen aipatutako bost kasuetara mugatzen zen. Kasu horiek pilatuta eta prebentzioz ezagutzen zituzten Ermandadeko alkate guztiek. Ermandadeko alkateen neurrigabeko aginteak abusu nabarmenak eragin zituen. Gehiegikeria horiek konpontzeko 1470eko ordenantza batek agindu zuen Batzordeek botere eta jurisdikzioa izan zezatela bidegabekeria egiten zuten alkate horien gainean. 1611n, alkate horiek kentzea erabaki zuten Zumaiako Batzarrek. Erregeari eskatu zitzaion dekretu horren berrespena. Erabaki hori geroagoko batzarrek hartu zuten, eta, gainera, epailetza hori azkartzeko enkargua eman zioten Gorteko agenteari. Errenteriako Batzarrek, 1684an, erabaki zuten hiribilduek Ermandadeko alkateak mantendu edo ken zitzaketela, egokien iruditzen zitzaionaren arabera. Azkenik, 1688ko abenduaren 13ko Errege Horniduraren bidez, baimena eman zitzaien alkate arruntei ermandadearen bost kasuak ezagutzeko. 1800ean Azcoitiako Batzarrak epailetza mota hori berrezartzen saiatu ziren; baina saio horrek porrot egin zuen.