Euskarazko ekoizpen idatzi urria ezagutuko duen garaia dugu. Nagusitasuna, XIX. mende ia osoan, formazio erlijiosora zuzenduriko lanek zutelarik, umeen eskuetan gehien jarri zen liburu mota dotrina izan zen, ipuina eta silabarioekin batera. XIX. mendearen inguruan gehien erabili ziren irakaskuntza eta eskola-liburuak ditugu, gramatikak batzuk tartean.
Ezin ahantz dezakegu, eskoletan ematen zen irakaskuntza gazteleraz edo frantsesez ematen zela, baimentzen zen euskarazko testu bakarra dotrina izanik. Dotrina arruntenak euskalki ugarietara itzuli ziren Astete aitaren eta Ripaldaren itzulpenak izan ziren.
Bere aldetik, ipuin eta alegiena arrakasta eta entzute handia izan zuen literatura izan zen, gaztetxoei irakasbideren bat agerian jartzera zuzenduak zeudelarik, erlijio testuak baino irakurterrazagoak baitziren. Zabalduak izan ziren oso Samaniegoren alegiak, baita Bizenta Mogelen Ipui onac, zeintzuetan arquituco dituzten euscaldun necazari, ta gazte guciac eracaste ederrac berenvicitza zucentzeco, eta Agustin Pascual Iturriagaren Ipuiak ere.
Euskara hutsean idatzitako kartila eta silabarioak ere pixkanaka argitaratzen hasiak ziren. Gipuzkoako herrialdeko Junta karlistak argitaratu zuen lehena 1875ean, G. Zalakainek moldatua Iracutzaren asierac edo lenasteac euscalerrico aurrentzat izenburuarekin, irakurketaren irakaskuntza lehenik euskaraz, eta gero gazteleraz egin zedin gomendatuz. Foruen galeraren ondorengo kultur susperraldian, hain zuzen, silabarioak izan ziren euskarazko testuliburuen aitzindari gisa eskura jarri ziren lehen testuak. Euskaraz irakurtzen eta idazten irakasteko lehen urratsak ziren. Ezaugarri bertsuekin argitaratu ziren Agakia euskeraz irakurten ikastekoa izenburua zeraman silabarioa, K.A. Ormaetxeak 1886an idatzia, eta zertxobait geroxeago, 1897an, Sabino Aranaren Umiaren lenengo aizkidia.
Gramatikei dagokienez,Rafael Mikoletka bere Modo breve de aprender la lengua vizcaina delakorekin 1653an hasi zuen tradizioari helduz, Agustin Cardaberaz jaunak maisu eta apaizei eskaini zien bere Eusqueraren Berri Onac eta ondo escribitceco, on iracurteco, ta ondo itzeguiteco erreglac (1761). Euskara ikasteko gramatikez gain, ordea, gaztelera edo frantsesaren irakaskuntza helburu zuten gramatika elebidunen erabilera azpimarratu behar da. Euskararen eskutik gaztelerari sarbidea emateko helburuarekin argitaratu zirenak, alegia. Hor dira, 1842an Agustin Pascual Iturriagaren Diálogos vasco-castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa liburua; baita, Luis de Astigarragaren Manual vascongado y castellano (1840ko Batzar Nagusiek agindutakoari jarraikiz, eskoletan dohainik banatua izan zena); eta Juan María de Egurenen Método práctico para enseñar el castellano en las escuelas vascongadas (1867, Instrukzio Publikorako Kontseiluak eskoletako irakaskuntzarako onartua).