Hala eta guztiz ere, panorama latz horretan paradoxa bitxi bat gertatu zen, izan ere, garai horretan hizkuntza irizpide zientifikoak erabiliz aztertzeari ekin zitzaion lehen aldiz. Ikerketa sistematizatuak egin ziren, zientifikoki duintasuna aitortu zitzaion eta normalizazioa eskuratzeko lehen proposamenak aurkeztu ziren. Modu horretan, diziplina ugaritako intelektualek euskal hizkuntza eta kultura izan zuten aztergai eta aipatutako esparruetan emaitza oso onak izan ziren. Hala, Wilhenlm von Humboldt-en (1767-1835)25 ikuspegi goiztiarra edo Antoine D'Abbadiek (1810-1897)26 1853tik aurrera sortutako Lore Jokoek eragin zuten euskararen gorespen eta aitorpena nabarmendu behar dira. Tartean, Louis Lucien Bonaparte (1813-1891)27 printzeak egindako ikerketa dialektologiko garrantzitsuak edo Fleury Lecluse-k (1774-1845)28 gramatikari dagokionez egin zituen ikerketak aipatu behar dira. Baina, Francisque-Michel-ek (1809-1887)29 euskal kultura eta folklorearen testuinguruan barneratu zuen hizkuntzaren ikuspegia ere interesgarria da. Gainera, aditu gehienak atzerritarrak ziren arren hizkuntzarekiko erakarpena sentitu zuten; ez zuten hizkuntza halako pasioz bizi eta zentzu kritiko osoz jorratu zituzten azterketa zientifikoak, eta hori ezinbestekoa zen.
Dena den, bada berehala esku-hartzeko proposamenek jazarri zuten esparru gatazkatsu eta erabakigarri bat: hezkuntza. XVIII. mendearen amaiera aldera jadanik, Cardaberaz, Larramendi eta Moguel eraztun eta makilaz hornitutako maisu basatiaren aurka agertu ziren. Baina 1820ko hamarkadaz geroztik ezagutarazi ziren euskal hizkuntzan oinarritutako hezkuntza zabaltzearen aldeko ekimenak. Bide horretan barneratu behar da Pablo de Ulibarrik Gernikako Batzar Nagusietan egindako eskaera, nahiz eta arrakastarik izan ez. Iztueta ere euskarazko hezkuntzaren aldekoa zen. Orokorrean, bi jardunbide planteatu ziren, hizkuntza gutxituen balio sozial eta kulturala hautemateko bi modutatik eratorriak. Alde batetik, euskara salbatu nahi zuten pedagogoek eskola ikusten zuten hura erdiesteko bide bakartzat; batez ere, hezkuntza elebidunean ikusten zuten hizkuntzaren gainbehera horretan ihesbide bakarra. Agustin Pascual Iturriaga (1778-1851) ideia horiek praktikan jartzen hasi zen, hala Hernanin eskola pribatu bat sortu zuen, 1818 eta 1823 bitartean ateak zabalik izan zituena; euskara, gaztelania, frantsesa eta latina irakasten ziren bertan. Fernandoren agintea berrezarri eta eskola itxi ondoren, apaiz liberalak berak sortutako material pedagogikoa Gipuzkoako Foru Aldundiaren esku utzi zuen 1830ean, erakunde hark Probintzian zehar material hori zabal zezan, baina ez zuen arrakastarik izan. Batzarrei idatzitako Memorian argi eta garbi adierazten dira horri buruzko ideia garrantzitsuenak: ezer gutxi balio zuela hizkuntzaren antzinatasun eta bikaintasunak baldin eta galduko bazen, eta biziraupenaren borroka, hain zuzen, eskoletan ari zela galtzen:
"¿Qué importa que el vascuence sea propísimo en la significación de sus voces, muy cortés en sus fórmulas y expresiones, ordenadísimo en sus reglas, conexo, consecuente en su construcción, armonioso sin par; rico y copioso en vocablos, la más antigua lengua de España, universal por un tiempo en la Península primitiva, si se quiere, y como tal inspirada por el mismo Dios a nuestros primeros padres? ¿Qué importa, digo, todo esto, si cada día camina con más celeridad hacia su perdición y se nos va a desaparecer totalmente? [...] han hecho que nuestra lengua nativa experimente los efectos de la acción, que la castellana ejerce sobre ella, trabajándola de continuo y arrastrándola hacia su total desaparecimiento. Y ¿cómo no ha de ser así, si, consultando nuestras ventajas, procuramos nosotros mismos con todo el empeño, que ellas nos aconsejan, exterminarla de su suelo natal? Si no échese una ojeada sobre nuestras escuelas de primeras letras y en ellas se tocará de lleno esta triste verdad. Allí se verá tramada una conjuración sistemática y permanente contra la lengua bascongada; allí formadas las oficinas, en que forjan constantemente armas para destruirla, haciendo de los niños otros tantos titanes destinados a destronar a su madre" 30.
Azkenik, Pascual Iturriagak material hori bere kabuz argitaratu zuen31. Luis Astigarragak (1767-1840) ere antzeko ideiak zituen eta helburu horrekin eskola-hiztegi bat argitaratu zuen32. Astigarragak 1820eko hamarkadan lancasteriano izeneko metodoa ezarri zuen eta sekulako ahaleginak egin zituen Gipuzkoako Batzar Nagusien bidez metodo hura Probintzian abiarazteko, baina ahalegin oro alferrikakoa izan zen. Hala eta guztiz ere, 1840an Foru Aldundiaren eskutik berak taxututako hiztegia eskoletan doan zabaltzea erdietsi zuen bederen. Bestalde, lehen hezkuntzako ikuskarien helburu ia bakarra haurrei gaztelania eta frantsesa irakastea zen, kosta ahala kosta; hala, euskararen patua bigarren maila urrun batean geratzen zen. Bide horretatik Juan Maria Eguren gipuzkoarrak haur euskaldunek gaztelania ikasteko metodo bat argitaratu zuen33 eta Jean Baptiste Archu (1811-1881) zuberotarrak eskola-gramatika bat inprimatu zuen, antzeko helburua zuena. Hitzaurrean Archuk argi eta garbi agertzen zuen bere xedea:
"en composant cette Grammaire bilingue nous avons eu por but de fournir aux instituteurs du Pays Basque un moyen d'initier leurs eleves à la connaisance de la langue française" [...] "Et de les familiariser avec le genie de la langue nationale" 34.
Hala ere, 1876an forua baliogabetu zenean, ordura arte foru-sistemak esleitzen zuen nortasunarekin lotutako euskarari buruzko eztabaida ez zen isildu; aitzitik, luzatu egin zen, are modu gogorragoan, foruaren paradigmaren ordez beste paradigma nazional euskaldun bat barneratu zenean; eztabaida eta polemika hori gaur egun ere bizirik dago.
25HUMBOLDT, Wilhelm Freicher Von, Berichtigungen und Zusaetze zum... Mithidates über die Cantabrische oder Baskische Sprache, Berlin: Voss, 1817.
HUMBOLDT, Wilhelm Freicher Von, Prüfung der Untersuchungen über die Urbewohner Spaniens vermittelst der Vaskischen Sprache, Berlin: Dümmler, 1821. Gaztelaniazko edizioa, Francisco Echebarria eta A, Steiger, Primitivos pobladores de España y Lengua Vasca, Madril: Minotauro, 1959.
26Horrez gain, egindako ikerketa filologiko ugariak, esaterako: D'ABBADIE, Antoine, Études gramaticales sur la langue euskarienne, Paris: Arthus Bertrand, 1836.
27Bere lan ugarien artean gogoratzeko modukoak dira Carte de sept provinces basques..., 1869 eta Le Verbe basque en tableaux, Londres, 1869.
28LÉCLUSE, Fleury, Grammaire basque, Tolosa (Frantzia)-Baiona: Jean Douladoure- L. M. Cluzeau, 1826.
29FRANCISQUE-MICHEL, Le Pays Basque. Sa population sa langue, ses moeurs sa littérature et sa musique, [1857], Donostia: Elkar, 1994.
30Memoria presentada a las Juntas Generales de Gipuzkoa reunidas en Mondragón en 1830, relativa a la conservación de la lengua vascongada. Gipuzkoako Artxibo Orokorra, Seccº 1ª, Neg. 21, Leg. 133.
31PASCUAL ITURRIAGA, Agustín, Arte de aprender a hablar la lengua castellana para el uso de las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa. Hernani, 1841. PASCUAL ITURRIAGA, Agustín, Diálogos basco-castellanos para las escuelas de primeras letras de Guipúzcoa, Hernani, 1842.
32ASTIGARRAGA, Luis, Diccionario manual bascongado y castellano. Elementos de gramática. Para el uso de la juventud..., Donostia: Ramón Baroja, 1825.
33EGUREN, Juan María, Método práctico para enseñar el castellano en las escuelas vascongadas. Gasteiz: El Semanario Católico Vasco-Navarrro, 1867.
34ARCHU, Jean Baptiste, Uskara eta Franzes Gramática, Uskalherrietaco haurrentzat eguina. Baiona: Fore et Lassarre, 1853, V-VI. or.