Azken urte horietan euskararen bestelako aldarrikapen bat hautematen da, tubalismo tradizionalarekin zerikusirik ez zuten printzipioetan oinarritzen zena. Batez ere, bi kontzepturekin lotzen zena: jendea ebanjelizatzeko haien hizkuntza erabiltzeko behar praktikoa eta hizkuntzaren izaera nazionala. Esan beharrik ez dago joera horren alde azaldu ziren ia egile guztiak elizkoiak zirela. Joera horren lehen adibide argia 1626an aurkitzen dugu, Juan de Beriayn (1566-1633) apaiz nafarrak kristau-ikasbide elebiduna argitaratu zuenean2. Horrela justifikatu zuen bere aukera:
"Escribo en Romance, y Bascuence, lenguajes deste Obispado. Lo primero, para que cada uno en su lengua la pueda entender: porque de otra suerte no es posible saberla". [...] "Lo segundo, escribo en Bascuence porque no ha habido nación en todo el mundo que no se haya preciado de la lengua natural de su patria, y de enseñarla en las escuelas a leer y escribir".
XVIII. mende erdialdeko teorialari eta predikari jesuitek ere antzeko pentsamoldea agertu zuten: Besteak beste Agustin de Cardaberaz (1703-1770), Manuel de Larramendi (1690-1766) eta Sebastian de Mendiburu (1708-1782). Apaiz horien euskararen aldeko ekintzak ez ziren prediku, misio edo euskaraz idatzitako lan elizkoietara mugatu; aitzitik, hizkuntzaren aldarrikapenean eta duintasunean saiatzeaz gain, hizkuntzari erabilera gorena emango zion normalizazioa zuten helburu, batez ere Larramendik3. Borboien agintean zehar gaztelaniaz idatzita ez zeuden liburuak inprimatzeko debekua ezarri zen, horrenbestez, aipatutako jarrera Borboien politika zentralizatuaren aurka zihoan. Aurkakotasun horren ondorioz jesuitak kanporatu egin zituzten eta Espainiako agintariek forua legez kanpo uzteko kanpaina oldarkor bat hasi zuten, izan ere, agintari horien artean hizkuntza helburu politiko bilakatu zen berriz ere.
Orain, hizkuntza/Foruak bitasuna nahitaezko identitate gisa agertzen zen, aldarrikatzeko ala zanpatzeko, norbere pentsamoldearen arabera. Carlos IV eta Fernando VII erregeen agintetan zehar, Real Academia de la Historia delakotik abiatzen den foruen aurkako oldarraldiak bi esparru barneratu zituen, politikoa eta kulturala, hain zuzen. Horretarako hainbat intelektualen laguntza izan zuten, bi tesi frogatu nahi baitzituzten: lehenik eta behin, Foruak jatorrian lurralde eta monarkien arteko itunak ez, baizik eta bigarrengoek lehenengoei eskainitako emakidak zirela erakutsi nahi zuten; horrenbestez ezabatu ahal zituzten euren nahierara4; bigarren tesiarekin euskal hizkuntza jargoi eta nahasketa hutsa zela erakutsi nahi zuten, goi-mailan erabiltzeko ezgaia eta, jakina, administratiboki inolako gaitasun bereizgarririk ez zuena eta autogobernurako ere gaitasunik gabea. Bestela esanda, euskaldunek gaizki eratutako hizkuntza hori pribilegio onartezinak justifikatzeko baliatzen zutela erakutsi nahi zuten5. Egile espainiar horiek honelako iritziak eman zituzten euskarari dagokionez:
"El vascuence, por más que deliren en su elogio los apologistas, es lengua ruda, incapaz de elegancia, desaliñada en su composición, de sonidos desagradables y terminaciones monótonas: como lengua mezquina y pobre está como capa de astroso, llena de remiendos, mezclada de voces extrañas mal pronunciadas y peor aplicadas, sin expresión ni gracia: sus verbos embrollados de partículas y auxiliares, que hacen insufrible su frase, que nada ha tenido, ni tiene, ni tendrá digno de leerse" 6.
Egile euskaldunak ere Forua/hizkuntza bitasunarekin identifikaturik zeuden eta bataren biziraupena bestearen baitan kokatzen zuten, eta alderantziz: "Euscara ill ezquero Fueroac ez dira bicico; bañan Euscara bici bada, Fueroac piztuco dira" 7. Hala ere, Manuel Godoyk foruaren aurka eta euskararen aurka abiatutako oldarraldiaren eraginez euskal apologisten hauspoak martxan jarri ziren. Hala, euskarari duintasuna emateko ahaleginak biderkatu zituzten eta, horren ondorioz, gehiegikeriak eta handizkatzeak ere egin zituzten; hainbeste, non, serio antzean, Paradisuan euskaraz hitz egin zela ere adierazi baitzuten. Konbentzio-gerraren hasieratik lehen karlistadara arte asko izan ziren modu batera edo bestera euskara aldarrikatzeko eginahalean ibili zirenak. Horien artean Pablo Pedro de Astarloa (1752-1806), Tomas de Sorreguieta (?-1819), Juan Bautista Erro (1773-1854) eta Juan Antonio Zamacola (1758-1819)8 nabarmendu behar dira.
Bitartean, Ipar Euskal Herrian muturreko aldaketak gertatu ziren arlo juridiko nahiz instituzionalean. Iraultzaren ondorioz, Lapurdiko, Behe Nafarroako eta Zuberoako instituzio tradizionalak iraultzeaz gain, kulturalki ere aldaketa handiak jazo ziren. Hizkuntzari dagokionez, iraultzaileak oinarrizko testuak (Dekretuak, Eskubideen Deklarazioak...) hizkuntza ez ofizialetara itzultzeko sistema bat instituzionalizatzeari ekin zioten, iraultzaren "argi" berriak orokorki ezagutzea bermatuko zuena; dena den, berehala politika hori errotik aldatu zen. Barrerek eta Gregoirek9, 1794an txosten bana idatzi zuten eta printzipio aldaezin bat finkatu: nazio bakoitzari hizkuntza bakarra dagokio; gainera egoera historiko horretan frantsesa da etorkizuneko Iraultzaren hizkuntza. Gainerako dialektoak ("patois"), berriz, erreakzioaren, fanatismoaren, tiraniaren, mirabekeriaren eta obskurantismoaren adierazpena baino ez dira. Lehen baieztapenari gagozkiola, Barerek zera ziurtatzen zuen:
"para extirpar todos los prejuicios, desarrollar todas las verdades, todos los talentos, todas las virtudes, fundir todos los ciudadanos en la masa nacional, simplificar el mecanismo y facilitar el juego de la máquina política, es necesaria la unidad de lengua".
Euskarari buruz zera adierazi zuen:
"Una lengua sonora y gráfica es contemplada como el sello de su origen y la herencia transmitida por sus ancestros. Pero tienen curas y los curas se sirven de su idioma para fanatizarlos, ya que desconocen la lengua francesa y la lengua de las leyes de la República" 10.
Ordutik aurrera "patois" delakoen bazterketa eta frantsesaren monopolio linguistiko publikoa dogma bihurtu ziren. Euskara, Frantzian hitz egiten ziren gainerako hizkuntzak bezalaxe, familian hitz egiteko dialekto hutsa baino ez da, gutxiesgarria, bizitza publikotik errotik baztertua, museoan mantentzeko xedea duen azterketa baino merezi ez duena. Berehala ikuspegi hori Espainiako ideologia liberal eta aurrerakoian ere barneratu zen.
Hala eta guztiz ere, gertaera horiek ez ziren eragozpen izan Ipar Euskal Herrian hizkuntzaren apologia grinatsuenak eta proiektu euskaltzaleenak sortzeko; ia beti ideia kontserbadoreak zituzten apaizen eskutik. Horrela, hala Pierre D'Iharce de Bidassouet-ek (1765-1843) nola Dominique Lahetjuzan-ek (1766-1818) hainbat teoria eta metodo garatu zituzten Adan eta Evak Jaungoikoarekin komunikatzeko euskaraz hitz egiten zutela defendatzeko froga gisa11. Bestalde, Jean Pierre Darrigol-ek (1790-1829)12 antzeko goraipamenezko handizkatzeak defendatu zituen, baina euskararen normalizazioari dagokionez bi auzi garrantzitsu planteatu zituen behinik behin: Hizkuntzaren Akademia bat sortzeko beharra eta berrikuntza ortografikoa, gerora egingo zenaren eta oraindik indarrean dagoenaren ildotik.
Zentzu horretan eta Arnaud Oihenartek (1592-1667) 1637an13 zabaldutako bide euskaltzaleari jarraiki (zazpi euskal lurraldeen batasun linguistiko eta nazionala abiapuntu zuena), oso jite anitzeko hizkuntza-irizpidetan oinarritutako proposamen politikoak plazaratu ziren. Hala, Barthelemy Jean Baptiste Sanadon (1729-1796)14, hizkuntzan oinarritutako noblezia orokorraren eta berdinzaletasunaren aurreiritzi tradizionalak oinarritzat hartuz, Borboien zentralismoaren aurka agertu zen eta euskara hitz egiten zen zazpi lurraldeentzat euskal estatu bat iradokitzen zuen. Ildo beretik, Napoleolen garaiko egoera ezengonkorrean, Dominique Joseph Garat (1749-1833) enperadorea konbentzitzen saiatu zen Frantziaren eta Espainiaren artean Baskoniarekin estatu tapoi moduko bat sortzeko. Garatek "Fenizia Berria" izendatu nahi zuen estatu hori, euskal hizkuntzak jatorri feniziarra zuela uste baitzuen15. Euskara proposatzen zuen estatu horretarako hizkuntza ofizial gisa, zentzu horretan, eskoletan irakastea eta bertsio batu bat sortzea zituen helburu, kultura idazkien bidez transmititu ahal izateko:
"Convendría ser muy severo para que no entraran en esos departamentos más que verdaderos vascos, los vascos hablando esa lengua que se hablaba en Tiro y en los barcos tirios. Me parecería muy conveniente que la enseñanza de las escuelas públicas tratara de esta misma lengua [...] Se debía cultivar" [la lengua vasca]," estudiar sistemáticamente, eliminar las deferencias que existen entre los distintos dialectos, reuniéndolas primero en una misma obra".
Azkenik, hizkuntzaren batasuna abiapuntu hartuta euskal nazioa hautemateko ideia horretan Eskaldunac poema kostunbrista luzea aipatu behar da, Jean Martin Hiribarren (1810-1866)16 apaiz lapurtarrak idatzia.
2BERIAYN, Juan de, Doctrina Christiana en Romance y Bascuence, lenguajes de este Obispado de Pamplona. Compuesta por el Licenciado Juan de Beriayn Abad de Uterga, Iruñea: Carlos de Labayen, 1626, Irakurleari.
3LARRAMENDI, Manuel de, Diccionario trilingue del castellano, bascuence y latín, Donostia: Bartolomé Riesgo, 1745.
4LLORENTE, José Antonio, Noticias históricas de las tres provincias vascongadas en que se procura investigar el estado civil antiguo de Alava, Guipuzcoa y Vizcaya y el origen de sus fueros, Madril: Imprenta Real, 1805-1807, 5 liburuki eta GONZÁLEZ, Tomás: Colección de cédulas, cartas-patentes, provisiones, reales órdenes y otros documentos concernientes a las Provincias Vascongadas, copiadas de orden de S.M., Madril: Imprenta Real, 1829-1830.
5TRAGGIA, Joaquín, Del origen de la lengua vascongada ("Nafarroa" ahotsa). In Diccionario Geográfico-histórico de España por la Real Academia de la Historia Seccion 1, Comprehende El Reyno de Navarra, Señorío de Vizcaya, y Provincias de Álava y Guipúzcoa, Madril: Joaquin Ibarra jaunaren alarguna, 1802, II, 151-166. or.; CONDE, José Antonio, Censura crítica del alfabeto primitivo de España y pretendidos monumentos literarios del vascuence, Madril: Imprenta Real, 1806 eta MARTÍNEZ MARINA, Francisco, Ensayo histórico-crítico sobre el origen y progresos de las lenguas, señaladamente del romance castellano. Memorias de la Real Academia de la Historia, Madril: Sancha, 1805.
6CONDE, J. A., Censura crítica..., 45-46. or.
7IZTUETA, Juan Ignacio, Guipuzcoaco Provinciaren Condaira edo Historia ceñetan jarritzen diraden arguiro beraren asieratic orain-arte dagozquion barri gogoangarriac, Donostia: Ignacio Ramon Baroja, 1847, VI or.
ASTARLOA, Pablo Pedro, Apología de la lengua Bascongada o ensayo crítico-filosófico de su perfeccion y antigüedad sobre todas las que se conocen: en respuesta a los reparos propuestos en el Diccionario geográfico histórico de España, tomo segundo palabra Nabarra, por..., Madril: Gerónimo Ortega, 1803.
8ASTARLOA, Pablo Pedro, Discursos filosóficos sobre la lengua primitiva o Gramática y análisis razonada de la Euskara o Bascuence, Madril: Gerónimo Ortega, 1803.
ERRO, Juan Bautista, Observaciones filosóficas a favor del Alfabeto Primitivo o Respuesta apologética a la Censura crítica del Cura de Montuenga, Iruñea: Longas, 1807.
ERRO, Juan Bautista, El Mundo Primitivo o Exámen Filosófico de la Antigüedad y Cultura de la Nación Bascongada, Madril: Fuentenebro, 1815.
ZAMACOLA, Juan Antonio, Perfecciones analíticas de la lengua vascongada e imitación del sistema adoptado por el célebre ideologista don Pablo Astarloa en sus admirables "Discursos filosóficos sobre la primitiva lengua", Bilbo: Casa de Misericordia, 1822.
SORREGUIETA, Tomás de, Semana Hispano-Bascongada, la unica de la Europa, y la más antigua del Orbe. Con dos suplementos de otros ciclos, y etimologías bascongadas, Iruñea: Longasen alargun eta seme, 1804.
9BARÈRE DE VIEUZAC, Bertrand, Rapport du Comité de Salut Publique sur les idiomes, 8 pluvioso, año II [1794]. In Michel de CERTAU, Dominique JULIA eta Jacques REVEL, Une politique de la langue: La Revolution française et les patois, l'enquête de Grégoire, Paris: Gallimard, 1975, 2002, 321-331. or.
GRÉGOIRE, Henri, Rapport sur la nécesité et les moyens d'anéantir les patois et d'universaliser l'usage de la langue française, 16- prairial, año II [1794]. In Michel de CERTAU, Dominique JULIA eta Jacques REVEL, Une politique..., . 331-351. or.
10BARÈRE DE VIEUZAC, B., Rapport du Comité..., aipatutako lanean.
11D'IHARCE DE BIDASSOUET, Pierre, Histoire des cantabres, ou des premiers colons de toute l'Europe avec celle des basques, leurs descendants directs, qui existent encore, et leur langue asiatique-basque, traduite, et réduite aux principes de la langue française, Paris: Julie Didot Ainé, 1825.
LAHETJUZAN, Dominique, Essai de quelques notes sur la langue basque, par un vicaire de champagne, sauvage d'origine, Baiona: Cluzeau frères, 1808.
12DARRIGOL, Jean Pierre, Dissertation critique et apologétique sur la Langue Basque, par un eclésiastique du diocèse de Bayonne, Baiona: Duhart-Fauvet, 1827.
13OIHENART, Arnaud, Notitia utriusque Vasconiae tum Ibericae tum Aquitanicae, qua praeter situm regionis et alia situ digna, Navarrae Regnum, Gasconiae Principum, Caeterarumque, in iis, insignium vetustate et dignitate familiarum stemmata ex probatis Authoribus et vetustis monumentis exhibentur. Paris: Sebastián Cramoisy, 1637,
14SANADON, Barthelemy Jean Baptiste, Essai sur la noblesse des Basques, pour servir d'Introduction à l'Histoire générale de ces Peuples. Rédigé sur les Mémoires d'un Militaire Basque, par un ami de la Nation. Pau: J. P. Vignancour, 1785.
15GARAT, Dominique Joseph, Recherches sur le peuple Primitif de l'Espagne, sur les révolutions de cette peninsule, sur les basques espagnols et français (eskuizkribua), 1811.
GARAT, Dominique Joseph, Origines des basques de France et d'Espagne. Paris: Hachette, 1869.
16HIRIBARREN, Jean Martin, Eskaldunac. Iberia, Cantabria, Eskal-Herriac. Eskal Herri bakhotcha eta hari darraicona, Baiona: Foré et Lasserre, 1853.