Kontzeptua

Euskaldunak Bigarren Mundu Gerran

1943an Iparraldeko biztanleria ia ez zen 177.000 biztanlera iristen. Industrializazioa oso tamaina txikikoa zen. Nekazaritza-inguruetako gizarte guztietan bezala, bere buruari baino ez zion begiratzen, oso gutxi garatu zen eta biztanle gutxi zeuzkan; Ipar Euskal Herriak izaera kontserbadore eta tradizionalista zuen, apaizen eta haien interesen arabera guztia egin eta desegiten zuten handikien presentziak gobernatzen zuen guztia.

Zalantzarik gabe, sistema hori irudikatzen zuen pertsona Jean Ybarnegaray dugu, 1883an Uharte Garazi izeneko herrian jaioa, Donibane Garazitik gertu. Lanbidez abokatua zen, Mauleko diputatu aukeratu zuten lehendabizi 1914an eta gerra hasi zen arte etengabe hautatzen jarraitu zuten. Pelotari ohia eta Euskal Pilotaren Federazio Frantsesaren sortzailea izan zen, eta horrez gain, mugimendu faxista frantsesaren buruzagietako bat bihurtu zen. Lehendabizi Croix du Feu elkarteko kide bilakatu zen eta ondoren De la Rocque koronel aristokratak zuzendutako Parti Social Français (PSF) alderdi ultraeskuindarreko kide bihurtu zen. Gerra Zibila hasterakoan berehala eta buru-belarri jarri zen Francoren zerbitzura eta Agirre eta abertzaleen jarrera gaitzetsi zuen. Armistizioaren ondoren, Petainen gobernu kolaborazionistan parte hartu zuen; bertan zenbait hilabetez 1940ko irailera arte Familia eta Gazteen Ministerioko buru izan zen eta, ikusi dugun bezala, errefuxiatu euskaldunen jazarpenean parte hartu zuen.

Berarekin beste lagun euskaldun eta alderdikide bat eraman zuen, Jean Borotra (1898an Biarritzen jaioa), gerra aurretik Davis Kopa irabazi zuen kirolari bikaina. Borotra Petainen Familia eta Gazteen Ministerioaren baitan Heziketa Fisikoko eta Kiroletako komisario nagusi gisa egin zuen lan. Bi lagunek, kameleoien antzera, azala aldatu zuten azkeneko momentuan naziek jarraika zituztelako, baina aldaketa hori zela-eta, Askapenaren unea iritsi zenean, lankidetzan aritzeagatik zeukaten akusaziotik absolbituak izatea lortu zuten.

Taldea oso txikia eta eragin txikikoa zela uste den arren, Aita Lafitten Aintzina aldizkariaren inguruan biltzen ziren gazteak ezinbesteko erreferentzia puntua izan ziren nazien okupazio garaiko Ipar Euskal Herriaz mintzatzerakoan. Hasierako etapan, Hegoaldeko herrikideen abertzaletasunak izandako loraldiaren eraginez, Aita Lafittek ukitu euskalduna zuen mugimendu tradiziozale eta kristaua bultzatzea pentsatu zuen. Horretarako, besteak beste Dubosq, Aranart, Jaureguiberry anaiekin eta Haztoirekin sortu zuen Aintzina izeneko hilabetekaria, azalean JEL siglak jasotzen zituena. Aldizkaria ahulduz joan zen 1934tik 1937ra arte, eta urte horretan argitaratzeari utzi zioten. Bere ideologia ultrakontserbadore eta ultrakatolikoak Frantziako eskuindarrekin bat egitera bultzatu zuten, eta Ybarnegarayren aldeko boza emateko eta Fronte Popularraren kontra egiteko deialdia zabaldu zuten. Gerra Zibilean neutrala zela aditzera eman zuen eta ez zen bando baten ala bestearen alde lerrokatu. Ondoren, okupazioan zehar, ideologia petainistak aldarrikatzen zuen "eskualdekatzearen" babesean, aldizkaria berriro plazaratzeko ideia sortu zen. Modu horretan, bigarren etapari hasiera eman zitzaion; kolaboratzaile berrien ugaritasuna argitalpenaren aro berriaren bereizgarria izan zen eta norabide abertzaleago baten alde egiteko bultzatu zuten lankide berri horiek, tartean zirela Marc Legasse, Labeguerie anaiek, Pierre Larzabal, Pierre Charriton, etab. Hala ere, taldea zatituta zegoen; alde batetik Petainen pareko beste ideologia erregionalista bat zutenen aurrean ideologia abertzaleagoa zutenak zeuden, eta beste aldetik, lankidetzaren alde egiten zutenak, Lafitte, Andre Ospital edo Larzabal bezala, Erresistentziaren aldeko konpromisoa hartu zutenak. Lehenengoen artean Ustaritzeko Eugene Goyhenetche historialari gaztea zegoen, 1932an Aitzolen eskutik EAJn sartu zena eta Gerra Zibilean Eusko Jaurlaritzaren laguntza lanetako partaide izan zena. 1941eko hastapenean, alemaniarrak berarekin harremanetan jarri ziren Frantzia Okupatuko Administratzaile Militarra zen SS-etako Best doktorearen ekimenari jarraiki eta garaian nazien armadako kide zen Karl Bouda euskalariaren bitartez. Goythenetchek naziek gerra irabaziko zutela argudiatzen zuen, horregatik kontaktu horiek mantendu beharra zeuden; izan ere, euskaldunak bertan egon behar zuten garaipenaren unea iritsitakoan eta ezin zitezkeen berriro ere galtzaileen aldamenean gelditu. Adierazpen haien arabera, kontaktu horiek bizitza asko salbatzeko eta penintsulan errefuxiatutako euskaldunei laguntzeko baliatu zituen, tartean Ciaurnz doktorea bera, EBBko Presidentea (Kanbonen erbesteratuta baitzegoen eta hura kartzelatik ateratzea lortu zuen). Era berean, naziak konbentzitu zituen mugako herrietako biztanleak Alemaniara deporta ez zitzaten, muga "iragazgaitz" bihurtzeko erabakia lehenagotik hartuta bazuten ere. Askapenaren ondoren, epaitu eta lankidetzan aritzeagatik kondenatu zuten. Bere bizitza salbatzea lortu zuen EAJk eta beste zenbait agintari frantsesek egindako negoziazioei esker, baina ez zen kartzelan 37 hilabetez egotetik libratu. Aintzina "kolaborazionismo" ospearekin gelditu zen eta proiektua zenbait denboraz baliogabetu zuten, Europan naziekin lankidetzan aritu ziren mugimendu abertzale txiki guztiekin gertatu zen bezala (ikus Bretainiaren kasua).

Bestalde, gerraren hasierak milaka euskaldun mugiarazi eta fronte desberdinetara bidali zituen. "Drôle de guerre" (Txantxetako gerra) aldiko gelditasun garaiaren ostean, alemaniarrek 1940ko maiatza eta ekaina artean egindako erasoak denbora gutxian garaitu zuen Armada Frantsesa. Armadan sartu ziren milaka euskaldunen amaiera gainerako frantsesen parekoa izan zen. Atzeman eta presoen kontzentrazio-esparruetan sartu zituzten, gatibu-lanak egitera behartu zituzten eta kasu batzuetan baino ez zuten lortu ihes egitea edo etxera itzultzea, zenbaitetan abentura arriskutsuak bizi ondoren. Euskal Herriko herritarren gehiengoarentzat, gerra Alemanian preso zituzten senideak eta ahaideak izan ziren batez ere. Behe Pirinioetako departamenduari zegozkion 13.500 presoetatik, 5.000 Euskal Herrikoak ziren. Bertan ez zen borrokarik egon; izan ere, frontea urrun samar zegoen, eta hortaz, Euskal Herria 1940ko ekainaren 22an sinatutako armistizioaren klausulei jarraiki okupatu zuten. Klausula horien arabera, estatu frantsesa bi zatitan banaturik gelditu zen benetako muga gisa funtzionatzen zuen "zedarritze lerro baten bitartez": alde batean "okupatutako gunea" zegoen, okupazio tropen agindupean eta beste aldean gune ez okupatua, "gune librea" ere deitu zena, Petainen gobernu kolaborazionistaren agindupean. Euskal Herri kontinentala ere marra horren bitartez zatituta gelditu zen eta naziek arretaz zelatatu zuten lerro hura. Arnegin hasi eta Donibane Garazin gora jarraitzen zuen Donapaleura iritsi arte, eta ondoren Saliesetik irteten zen. 1940ko ekainaren 27an Baionara iritsi ziren lehenengo unitate alemaniar motordunak. Hurrengo egunetan Euskal Herriko kostaldetik zabaldu ziren eta barnealdera zuzendu ziren. Aduana alemaniarrean muga kontrolatzeko zeuden tropez eta poliziaz gain, bereziki Gestapoz gain, Iparraldean gelditzen ziren tropa naziak atseden garaian biltzen zituzten beti, horretarako frontetik aldentzen zituztelako edo berrantolaketa garaian zeuden tropak izaten zirelako. Ez ziren herrialdean luzaro egon. Hori Heer edo Lurreko Armadari zegokionez. Luftwaffea edo Aireko Armada 1940ko ekainetik ezarri zen Biarritzeko Parma aireportuan, eta bertan hegan egiten ikasteko eskola sortu zuten. Bestalde, Kriegsmarine edo Itsas Armada Euskal Herriko kostalde osoan zehar zabaldu zen. Baionan Royanen ezarritako Aginte Gorenaren agindu zuzenak jasotzen zituen aginte postua zegoen. Aginte postu horren egitekoetako bat Espainia frankistatik Baionako portura nazien gerra industriarako burdina garraiatzen zuten merkatariei eskolta ematea zen.

Baina gerra eta okupazio urte horietan Euskal Herriaren bereizgarririk nabarmenena bere egoera geopolitikoa izan zen. Izan ere, Euskal Herria bi estatuen arteko muga zen, Espainia frankista alde batetik eta okupatutako Frantzia edo Frantzia "askea" bestetik, Iparraldean hartzen zuen gunearen arabera. Gune "askea" eta okupatuaren arteko banaketa 1942ko azaroan desagertu zen, naziek Frantzia osoa indarrez hartu zutenean, baina bi estatuen arteko mugak bertan jarraitu zuen; horietako bat formalki neutrala zen, eta, era berean, hori zen nazismotik ihesean zebiltzanak derrigorrean ibili beharreko bidea aliatuekin elkartu nahi bazuten, Portugaletik edo, maizago, Gibraltarretik igarota. Horren harira, muga zeharkatzea Iparraldean nazismoaren kontrako Erresistentzia mugimenduaren jarduera garrantzitsuenetako bat izan zen. Kontrabando tradizio luzea zuten, mendiak ez ziren oso malkartsuak eta garrantzitsua zen beste giza elementu bat zegoen: gizarteak ez zuen gaitzesten. Horrek guztiak muga garaiz zeharkatzea eta arin garatzea ekarri zuen. Hasieran judutarrak, poloniarrak eta britainiarrak ziren muga euskaldunean zehar okupatutako Frantziatik ihes egiten zutenak. Geroago, Erresistentzia mugimendu guztiek, informazio zerbitzuak, militarrak etab., Argel edo Londresko agintariekin komunikatzeko edo informazioa, agenteak, armak, dirua, sabotajerako materiala, irratiak, etab. helarazteko zerbitzu egonkor eta seguruak eraikitzeko beharra izan zuten. Ezinezkoa litzateke "mugalari" lanbide arriskutsu horretan jardun ziren guztiak izendatzea edo gainetik ere aipatzea; izan ere, oso sakabanatuta zeuden eta mota askotakoak ziren. Diruagatik soilik jardun ziren pertsonak alde batera utzita, Faxismoaren kontrako espiritu batek bultzatuta jardun ziren eta adibide gisa balio dezaketen batzuk aipatuko ditugu, haien lanagatik dirua jasotzen bazuten ere, kasu askotan horretan bakarrik lan egiten zutelako. Nabarmendu beharra dago, nahiz eta Iparraldean zuten bizitza berrira egokitu (zenbaitetan gertatzen zen bezala) mugalari hauek Hego Euskal Herritik zetozela.

Kasurik ezagunenetako bat Florentino Goikoetxea hernaniarrarena dugu. Hernaniko Altzueta baserriko baserritarra zen, 1898ko martxoaren 14an jaio zen eta Gerra Zibil betean ondoko herrialdera ihes egin zuen eta geroztik Ziburun bizi izan zen. Bere kontrabando jarduerengatik muga zeharkatzen ohituta zegoen, aurki aliatuentzako lan egiten zuten muga zeharkatzeko sareen zerbitzura jarri zen, eta ia-ia lan horretan bakarrik ziharduen. "Cométe" ihes egiteko sareetako bat izan zen, batez ere hegazkinlari aliatuak mugaren beste aldera igarotzen espezializatutako II. Mundu Gerrako sarerik famatuena. Bruselan zeukan zentroaren bitartez funtzionatzen zuen, bertan Dedée ezizenez ezagutzen zen Belgikako emakume gazte langile eta dinamikoak antolakundearen oinarriak ezarri zituen 1941ean. Handik gutxira, Angelun senar-emazte belgikar batzuekin harremanetan jarri zen, De Greeftarrekin. Bikotea bertan bizi zen eta udalarekin elkarlanetan ziharduen inguruan zeuden errefuxiatu belgikarrak laguntzeko, asko baitziren. Berehala Florentino Goikoetxearekin harremanetan jarri ziren eta beraien mugalari ofizial bilakatu zen. Bere laguntzaz, Dedee Bilbora joan zen eta kontsulatu britainiarrarekin lehendabiziko aldiz harremanetan jarri ondoren, sarearen funtzionamenduari eusteko Erreginaren gobernuaren laguntza lortu zuen. Okupatutako Frantziara itzuli aurretik, Donostian Aracama senar-emazteak ezagutu zituen, hau da, Bernardo Aracama eta Antonia Sarasola; biak "Cométen" zerbitzari leial bihurtu ziren. Aracamak Donostiako Peña y Goñi kalean izen bereko garaje bat zuen eta Dedée 1943ko urtarrilaren 15ean atxilotu bazuten ere, Liberazioa heldu arte lanean jarraitu zuen elkartearentzako zerbitzu ordainezinak betez. Naziek 1944ko uztailean, Iparraldean atzera egin baino apur bat lehenago, patruila alemaniar batek Florentino barnealdeko bidaia batetik itzultzerakoan metrailatu zuten, muga igaro berri zuenean. Gestapok Florentino atxilotu eta zaurituta Baionako ospitalera eraman zuten. "Cométeko" kideek amarru bat erabilita hura askatzea lortu zuten. Handik gutxira, tropa naziek penintsulako Euskal Herritik alde egin zuten.

Baina baziren hura bezain nabarmenak izan ziren mugalariak ere. Gogora ekar dezagun laburki Dominische Etchegoyen zuberotarra, armistizioa sinatutakoan desmobilizatu zuten eta Maulera itzuli zen, eta bertan, hasieran, bat-batean muga zeharkatzen hasi zen. Britainiarrekin harremanetan jarri zen eta muga zeharkatzeko lanetan modu aktiboan lan egin zuen atxilotu zuten arte. Oranienburgeko kontzentrazio-esparrura deportatu zuten eta gerra amaitutakoan bere herrira onik itzultzea lortu zuen. Dominische bezala zuberotarrak ziren Eyheramendy anaiak, Santa Graziko Cohurt baserrikoak, eta meritu handiko lana egin zuten 1942 eta 1944 artean. 375 laguni muga zeharkatzen lagundu zieten Binbaleta eta Bellaiko bidexketatik. Gestapok Eyheramendy anaiak atxilotu zituen eta galdeketa egin zieten arren, askatu zituztenean, iheslariei muga zeharkatzen laguntzen jarraitu zuten Askapena heldu arte.

Gabiriako Agerretxemendi baserriko Rufino Jauregi gipuzkoarra bertan jaio zen 1913ko azaroaren 14an eta garaiko beste mugalari bikainetako bat izan zen. Armada frankistako desertorea zen, Frantziara ihes egin zuen eta Kanbon babestu zen. Herri horretan, beste errefuxiatu euskaldun batzuekin batera, Uraldia izeneko baserria alokatu zuen. Garai latzak ziren eta Rufino, bere diru-sarrera urriak areagotzeko, kontrabandoan aritu zen. Aurki inguruetako hotelen aginduak jaso zituen eta zenbait iheslariri Espainiara igarotzen lagundu zien. 1942ko apirilean, bi ofizial frantses harekin harremanetan jarri ziren eta une horretatik aurrera "Alsace" sarean sartu zen. Sare horrek muga igarotzeko izangai gehiago bidaltzen zizkion egunero. Hasieran bakarrik lan egiten bazuen ere, ondoren Kanboko Amestoy anaien laguntza jaso zuen. 1943tik aurrera, SOE (Special Operations Executive) britainiarraren agindupean zegoen "Buckmaster" sarean ere lanean hasi zen (Manu Robles-Aranguiz solidarioaren lagun zen Rufino Jauregi Beskoitzen zuen baserrian bizi zen, Kanbotik gertu eta berarekin harremanetan egon zen). Gestapoa Rufinoren bila ibili zenean solidarioaren etxean babestu zen denboraldi batez. Azkenean, Rufino Jauregi eta bere lagun Amestoy anaiak onik atera ziren abentura hartatik eta guztira 400 pertsona inguru lagundu zituzten muga igarotzen.

Muga zeharkatzea ez zen izaten, ordea, nazismotik ihesian zeuden iheslarien abenturaren alderik zailena. Espainian frankistan zeudela, Guardia Zibilak gehienak atxilotzen zituen eta hasieran berriz alemaniarrei ematen zizkieten. Geroago, gerrako egoera aldatu ahala, atxilotutakoak Iruñeko kartzelara eraman zituzten; bertan egoera deitoragarria zen. Ondoren, tamalez famatua zen Miranda Ebroko kontzentrazio-esparruan sartzen zituzten, eta bertan euskaldun kolonia handia zegoen. Agintari aliatuek gutxika pertsona horiek erreklamatuz eta askatuz joan ziren.