Aro berri honetan heldu zen aldaketaren ezaugarriak nabarmentzeko, lehenik, testuinguru politikoaren datuak aintzat hartu behar dira. Frankismoaren amaierako urteetan, gizarte indarren polarizazioa gertatu zen: errepresio aldi zakarren eta gizarte indarren arteko tentsioa handia zen. Kontrol ideologikoaren praktika ere hedatu zen Aresti edota Txillardegi bezalako intelektualen aldetik. Horregatik, konpromiso sozialaren presiotik askatu nahi zuen korrontea nabarmentzen da 1975ko aldizkari batzuen ildo editorialetan: Donostiako Ustela (1975-76), Bernardo Atxaga, Koldo Izagirre eta Ramon Saizarbitoriak osatua; baina bereziki Bilboko Pott (1978-80) aldizkariak, non Bernardo Atxagarekin batean parte hartzen zuten Jon Juaristi, Manu Ertzilla, Joseba Sarrionandia J. Iturralde eta R. Ordorikak. Geroztik sortu ziren Oh Euzkadi (1979-83), Susa (1980-94), Idatz-Mintz (1981-2001) Kandela (1983-84), Porrot (1984-90) eta Literatur Kazeta (1985-89), Baionako Maiatz (1982), Iruñeko Pamiela (1983-93) eta Korrok (1984-89). Aldizkarion editorialek eta manifestuek iturri literarioen eta eraginen heterogeneitate handia erakusten dute, betiere aldarrikatuz arlo literarioak arlo sozialetik aske egon behar duela.
Mugimenduaren lehen bultzatzaileak B. Atxaga, K. Izagirre eta R. Saizarbitoria izan ziren eta euren lanetan esperimentalismo literarioaren desira azpimarratzen da. Hizkera erregistro bereziak, hala nola haurrena, gaixoena, zoroena... ikertzen dituzte eta inkonsziente patologikoari agerbidea emateko saioak ageri dira. Abangoardismoaren eragin sakona izan zuen Pott taldean T.S. Eliot, Ezra Pound edota Jorge L. Borgesen sinbolismo, metaliteratura jokoaren nagusitasuna agertuko duena. Sarrionandia eta Atxagaren lehen idazlanetan, Etiopia (1978) eta Izuaren gordelekuetan barna (1980) argiro nabari da eragin hori. Surrealismoaren eraginaren lehen adierazleak euskal poesian Koldo Izagirreren Itsaso ahantzia (1976), Oinaze zaharrera (1977) eta Guardasola ahantzia (1978) liburuetan agertzen dira. Baina modu bete-betean adieraziko dira lehen aldiz eta espresionismoak areagoturik Etiopia (1978) bezalako obretan.
Bernardo Atxaga (Asteasu, 1952) idazleak lideratu zuen Pott aldizkariaren bidez eta Etiopia liburua XX. mendeko euskal poesiaren bilakaeran hirugarren urraspide nagusia bilakatu zen. Esan den bezala, aldizkari literarioen bidez eta lan kolektiboen bidez eman zen ezagutzera: Pampina ustela eta Pott aldizkarietan. Bere lehen liburua Ziutateaz (1976) izeneko narrazioa da, non prosazko paragrafoak poemekin alternatzen diren.
Joseba Sarrionandia, (Igorreta, 1958), Pott taldeko partaide zela, Izuen gordelekuetan barrena (1981) liburua argitaratu zuen, abangoardien sarrera bermatuz eta Atxagaren poesiaren zenbait ezaugarrirekin bat eginez. Erkide dituzte biek joko metaliterarioa eta surrealismoaren konbinaketa emankorra. Lehen liburuaren norabidea aldatu eta Eguberri amarauna (1983), Marinel Zaharrak (1987), Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak (1985), Hezurrezko xirulak (1991), Gartzelako poemak (1992), Hnuy illa malah yahoo (1995) eta Hau da ene ondasun guztia (2000) argitaratu ditu. Pott Bandako kide gisa hartu zuen parte T.S. Elioten testuen itzulpen kolektiboan, zehazki The Waste Land-en itzulpena egin zuen: Lur eremua (1983). Erreferentzia literarioen arteko lerroa da Sarrionandiaren poesia lehen aro guzian; hala, Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak (1985) liburuan irakur daitezke antologia eran bildurik bere gogoko poemak, tarteka testu apokrifoen bidez mintzatzen delarik bere ahotsa.
Foto: CC - larrabetzutik.
Izuen gordelekuetan barrena (1981) idazle belaunaldi berrien ikur bilakatu zen eta euren manifestu literariotzat errekonozitu zuten. Bidaia liburu baten tankera hartzen du ibilbide literarioak, non hitzaurreko "Bitakora kaiera" deritzan poeman iragartzen den egingo den ibilbidea. Funtsean Europako literaturarantz orientatzen den begirada da, baliabide barietate handiz hornitua eta hizkera literario pertsonala osatzeko ahaleginak bultzatua. Ni ez naiz hemengoa (1985) saio liburuan teorizatu zuen abangoardiako literaturaren ezaugarriez: Nietzsche eta Witgenstein eta itxaropenaren galeraren filosofia bihurtu zen ardatza, mundua leku segurua eta progresoak etorkizun zoriontsuagoa ekarriko zigun ustea hautsia zenez, kontsumo gizartearen miseria besterik ez baitzuen eskaintzen mendebaldeak. Horregatik, literaturak sortzailea, apurtzailea nihilista izatea beste aukerarik ez du, Sarrionandiaren ustez, literaturak ez baitezake ezer aldatu.
Geroztiko liburuetan lehengo gaien errebisioa egiten da eta bizi-esperientziari loturiko poesia egitean kartzelaratzea nahiz atzerriratzea maila sinboliko eta existentzialean adierazgarri bilakatzen ditu. Azkenik, Hnuy illa nyha majah yahoo (Poemak 1985-95), bere poesiaren hautapena eta berrantolaketa da, ikuspuntu humanista batetik egituratzen duelarik bere mundu ikuskera eguneratua. Titulu bitxia da, Jonathan Swift-en Gulliver-eko zaldiaren agurra da, "zaindu zeure burua, lagun" esan nahi duena, zibilizazioaren ahalmen suntsitzailearen metafora.
Abangoardia literario surrealista hartan sortutako idazleen poetikak aldaketa sakonak jasan ditu urte horietan zehar eta egileek berbideratu egin dituzte beren poetikak, irakurlearekiko hartu-emana erraztu eta komunikazio bideak zabalik mantentzeko ahaleginean. Abesti pop, herrikoi edo primitibo nahiz etnikoetan topatu du Atxagak mintzabide isurkorragoa, osagai kulturalez arindua itxuraz, baina adierazteko gaiari atxikia eta zehar aipamenetan unibertso literario aberatsera ere bideratua. Sarrionandiak, aldiz, bere bizitzaren aldaketak hartaraturik, poesia oroitzapenaren gordeleku bilakatu du, historia handian erreflexurik izango ez duen bizitza xume edo bazterrekoen lekuko bilakatuz.
Bestalde, abangoardia surrealistaren bidea zabaldu zuen poetak, Koldo Izagirre (Pasaia, 1953) idazleak ere alde batera utzi zituen Eluard, Oulipo edo Italo Calvinoren esperimentazioek beragan sorturiko lilura, nahiz literaturaren alde ludikoaren esplorazioa. Balizko erroten erresuma (1989) argitaratu zuenean "manifestu militantea" zela aldarrikatu zen, autokritika eginez poetika berria iragartzen baitzen, kontzientzia ideologiko eta politiko zorrotzaren agindupekoa. Bere poesia liburuetan baliotsuentzat dauka kritikak Non dago Basques Harbour? (1997) izenekoa, non aberria, maitasuna, beldurra bezalako afektuak errepasatzen diren itsas portu bateko testuinguru sinbolikoan kokatuz.
1976-1987 arteko abangoardiako poesiaren osteko epea sailkatzerakoan, zailtasunak nabari dira literaturaren historia egileen artean. Poesiak genero gisa protagonismoa galdu du nabarmenki mende bukaerako literatura sisteman eta egileek ere beste genero batzuekin partekatzen dute olerkigintza. Izen aipagarriak dira gure garai hauetan, Felipe Juaristi (Azkoitia, 1957), Galderen geografia (1997) liburuaren egilea eta poesia liburu bati eman zaion Euskadi Literatura Sariaren irabaztun bakarretakoa; Ricardo Arregi (Gazteiz, 1958), Hari hauskorrak (1993) eta Kartografía (1998) liburuen egilea, kritikaren iritziz, mende amaierako egilerik interesgarriena.
Beste idazle interesgarriren artean honako izen hauek nabarmendu dira azken belaunaldietan: Harkaitz Cano (Lasarte, 1975), Kea behalinopean bezala (1994), eta Dardaren interpretazioa / La interpretación de los temblores (2003) testuez; Kirmen Uribe (Ondarroa, 1970), Mikel Urdangarin abeslariarekin ikuskizunaren bidez ezagutzera emana duelarik Bitartean heldu eskutik (2001) liburu bakarreko poesia; eta Miren Agur Meabe idazlea ere (Lekeitio, 1962), bere liburuak, Azalaren kodea (2000) eta Bitsa eskuetan (2010) direlarik ziurrenik mende berriko testuen artean interes gehien piztu dutenetakoak.
XX. mendeko poesiaren hiru mugarri estetikoetan, lehengoko arau estetikoekin haustura eragiten zuten hiru manifestu edo poetika "berritzaileak" seinalatu dira, abangoardiak iragarriz. XXI. mende hasierako egileek, aldiz, poesia komunikazioaren harian kokatu nahi dute berriro. Horregatik, Arestiren poesiak ikuskizun publikoetan kantaldien bidez lekua bilatu zuten bezala, eta Pott taldeak Henry Bengoa inventarium izeneko ikuskizuna prestatu zuen gisa berean, hirugarren milurteko idazle gazteek kantagintzaren eta jende aurreko ekitaldien bidea hurbiltzea hobetsi dute.