Kontzeptua

Euskal Literatura Klasikoa: XIX. Mendea

Bi antzerti mota ageri dira XIX. mendean: alde batetik, herri-tradiziozko antzertia, bereziki Zuberoakoa, hau da, asto-lasterrak eta pastoralak; bestetik, antzerti konbentzionala, Pizkunde giroan eta Lore Jokoen eta Euskal Festen babesean Donostian sortu zena. XIX. mendeko asto-lasterrei dagokienez, gutxi dakigu. Hérellek dio urtero pare bat antzerki gutxienez antzezten zirela, eta dozena baten antzezpenen berri ematen digu, hauexena, esaterako: Malku eta Malkulina (1807), Kaniko eta Beltxitina (J. Oihenartena, 1848), Belkader, Afrikako errege (1892) etab. Pastoralen berriak ugariagoak dira, 35 pastoral desberdin baino gehiago antzeztu ziren XIX. mendean. Haien artean, badira Testamentu Zaharrekoak, Testamentu Berrikoak eta Antzinako Elizakoak (Josue, 1820; Nabukodonosor, 1857), santuen bizitzak (Santa Margarita, 1818; Santa Katalina, 1839), antzinate profanokoak (Edipa, 1816), gerra kantetakoak (Roland, 1811; Aymonen lau semi(a)k, 1818), abentura eleberrietakoak (Santa Genobeba, 1802; Jean de Calais, 1818; Robert Le Diable, 1849), legendetako istorioetakoak (Napoleon, 1849; Jean d'Arc, 1891).

Antzerti konbentzionala 2. karlistate ondoan eta Donostian sortzen da. Donostiar giroko teatroa zen eta donostiar hizkera bereziz, gainera. Antzerti irrigarri eta satirikoa; moldeei dagokienez, gehienbat jostirudi edo komedia barregarri eta drama negarregileen artekoak. M. Soroa da teatro berri edo moderno honen aita. Hark eta teatro mota honek jarraitzaile ugari izan zituen: J. Artola, E. Gorostidi, V. Mokoroa, R. Illarramendi, J. I.Uranga, B. Iraola, T. Alzaga, R. Azkarate, S. Baroja...

Mende bukaeran Alzaga eta Barriolari esker duintasun bat jaristen du, ordura arteko txokokeria gaindituz. Donostiatik irten eta Gipuzkoa osora iraganen da antzertia, eta gero Bizkaira, azken honetara batez ere Azkueri esker. Azkueren arabera, teatroak, gizarteari begira, eginkizun bat zuen, herria euskalzaletzea; S. Aranak ere antzertia euskal abertzaletasuna suspertzeko tresnatzat zeukan. Alzagak antzertia hedatuko du itzulpen eta egokitzapenekin, nahiz batez ere komediak idatzi zituen. Barriolak, ordea, drama landuko du batik bat, drama burgesa deitua.

Drama burgesaz gainera, badira beste zenbait drama mota: lirikoa edo musikala eta historikoa. Lehen drama lirikoa Pudente izan zen (1878), Serafin Barojaren libreto eta Santestebanen musikarekin. Geroago Azkueren Vizcaytik Bizkaira (1895) eta T. Alzaga eta B. Zapirainen Txanton Piperri (1899) sortuko dira. Drama lirikoa hiriburuetan antzeztu ohi zen eta 1910 inguruan jo zuen gailurra: A. Etxabe eta J. Guridiren Mirentxu (Bilbao, 1910), J. Artola eta J. M. Usandizagaren Mendi-Mendiyan (Bilbao, 1910), Guridiren Amaya (1920).

Drama historikoa erromantizismoaren fruitua da eta euskaldunen egintzak eta balentriak (asmatuak eta ustezkoak barne) goraipatzen ditu. Adib., Iparraldean J. M. Hiribarrenen (1810-1866) 891n Eskaldun gerla eta J. P. Harisperen (1854-1929) Karmela, hitz neurtuz (Euskal-Erria, 1886). Hegoaldean, S. Barojaren Hirni ama alabak (1882), hitz neurtuz; Ramos Azkarateren Beotibarko jazarra (1886); Katalina Eleizegiren Garbiñe (1916) eta Loreti (1918).

Aldizkariek bultzada handia eman zioten antzertiari; haien orrialdeetan argitaratu ziren: Euskal-Erria (1880-1918), Euskalzale (1897-1899), Ibaizabal (1902-1903), Euzkerea (Bilboko aldizkari sabindarra), Euskal Esnalea (1911-1931), Euskalerria, geroago Antzerti (1932-1936), Iparraldean Gure Herria, etab.

Donostiarra. Ogibidez teatrogizona ez bazen ere, hainbat teatrolan idatzi, itzuli edo moldatu eta antzezteko prestakuntzak egin zituen.

Obrak:

Zartzuelak: Iriyarena, gaztelaniaz gehiena, euskarazko zati batzuekin, 1876 eta 1878an antzeztua arrakasta handiz; Gorgonioren estuasunak edo boltsa galdu (1894), J. Gimon-en musikarekin.

Komediak: Gabon (1880an antzeztua), Au ostatuba! (1884), Alkate berriya (1885), Lapurrak, lapurrak! (1885), Barrenen arra (1886), Urrutiko intxaurrak (1887), Abek Istillubak (1894), Ezer ez ta festa (1899), Baña zein naiz ni? (1907), Auxe da eguna.

Itzulpenak: Anton Kaiku (1882), XV. mendeko La Pharse du Maitre Pathelin lanetik moldatua.

Elkarrizketa: Baratzan (Euskal-Erria, 1886).

Artikuluak (euskaraz eta gazteleraz): Azak eta Naste bilduma (1894, 1895, 2 lib.), bertsoak eta komedia bat duena.

Saiaera-itzulpenak: Euskal Naparren Joaera edo Emigrazioa (1885), J. Colá y Goiti-rena. Egilearen beste obrak baino landuagoa da, hitz larramenditarrak darabiltza baina baita Donostiako hizkera ere.

Soroak harrera ona eta arrakasta izan zuen ikusleen nahiz kritikaren aldetik. Donostian ez ezik, Gipuzkoako toki askotan ere antzeztu ziren haren obrak, baita bera hilda gero ere.

Soroak gai barregarriak erabiltzen ditu, irri egiteko moldatzen baititu antzerkiak. Hitz-jokoetan oinarritutako barre algara lasaia eta axolagabea eskeintzen du. Antzerki asko musika eta abestiz apainduak dira. Donostia zaharreko ohiturak agertzen dira eta bertako hizkeran mintzatzen dira hango pertsonaia edo, hobeki esan, tipoak.

Donostiarra. 13 urtetik antzezlanei osoki emana, berak idatzi eta zuzendu zituen antzerki gehien, emanaldi gehien eskaini eta jokalari gehien hezi. 1914an Abelino Barriola zinegotzi abertzale eta antzerkizaleak Euskal Iztundea ("Academia de Declamación Vasca") delakoa sortarazteko proiektua aurkeztu zuen, eta katedradun Alzaga hautatu zuten. Alzaga izan zen egile garrantzitsuena XIX. mende bukaeratik XX. mende herena ia bete arte, antzertia bere inguruan higiarazi zuena.

Alzagaren teatrolanak 30 bat dira guztira, gehienak 1920ko hamarkadan idatziak. Komedian nabarmendu zen. Ekitaldi bakarrekoetan aipagarria da Burruntziya (1926); bi ekitaldikoetan, Bost urtian (1922) eta Amatxi (1923); hiru ekitaldikoetan, Osaba (1926) eta Andre Joxepa Tronpeta (1920), azken hau luzeagoa, konplexuagoa eta handinahiagoa.

Antzerki koralak dira San Tomaseko feriya (1892) eta Zanpantzar (1924). Ohitura antzerkiak dira, Donostiako bi jai handietan girotuak.

Operak diraTxanton Piperri (1899), Anboto (1906) eta Gli kornamenti, azken hau B. Zapirain-en musikarekin.

Itzulpen edo moldaketak dira Ramuntxo (1920), P. Loti-rena, eta Irritza (1924), Shakespeareren Macbeth tragediaren moldapena.

Artikuluak ere argitaratu zituen Euskal-Errian, ehundik gora.

Baserritarrak, neskatxak, mozkorrak, arloteak, tipo xelebreak eta antzekoak dira Alzagaren pertsonaiak. Beroriek marrazten asmatzen du, baina "tipoak" dira, nortasunik gabekoak. Farregarritasuna lortzen du, egoera bitxiak sortuz eta, batez ere, elkarrizketa bizien bidez. Honetan guztian maisua da eta, beraz, antzerki laburretan ematen du Alzagak bere benetako neurria, adibidez, Burruntziya-n.

Alzaga eta ingurukoen teatroan Donostiako gizarte giroa eta honek hizkuntz erabilerarekin duen ikustekoa islatzen da. Hortik dator antzerkiotan agertzen den baserritar eta morroi-neskame arteko giroa. Egoera hori hausteko saioa egiten du Alzagak, hizkuntza-maila jasoz, hitz berriak erabiliz (ondoan erdaratiko hitza dutela), frantses eta ingelesaren bidez kutsu kosmopolita txertatzeko modua bilatuz... Honetan jasoagoak dira Osaba eta Irritza.

Serafín Baroja (1840-1912). Hirni ama alabac, drama en dos actos, en vascuence y en verso de doce sílabas, con su traducción en prosa castellana (1882). Pudente (1878), drama lirikoa.

Victoriano Iraola (1841-1919). Onenzaro gaba! (1894), jostirudia. Bi itxubak (1884), zartzuela; Petra txardin-saltzallia (Euskal Erria, 1888, Sarriegiren musikarekin). Iraolaren Oroitzak ta beste ipui asko liburua Baserritarra aldizkarian 1906-1908 bitartean argitaratutako artikuluekin eginiko bilduma da (1962an argit.).

Jose Artola (1864-1929). Praisku (1892), bakarrizketa; Legorreko arrantzalia (1898), jostirudia; Bixente (Ibaizabal, 1903), komedia; Xabiroya (1902), komedia, hitz lauz eta neurtuz; Pello Kirten (1906), bakarrizketa, etab.

Beste antzerkigile batzuk: Ramon Illarramendi (1903 inguruan), Baleriano Mokoroa (1871-1941), Juan Ignazio Uranga (1863-1934).