Kontzeptua

Euskal Literatura Klasikoa: XIX. Mendea

Euskara tresna politiko edo irakasbide gisa darabilten idazkiak badira, gehienak itzulpenak. Hegoaldean aipagarriak dira Ulibarriren gutunak, euskararen aldeko bere asmo eta ekintzen lekuko.

Iparraldean Frantziako Iraultzaren (1789) ondotik, lehen urteetan bederen, agiri ofizialak euskaratu zituzten. Hegoaldean agintariek ez zuten agiriak itzultzeko ohiturarik hartu 1820 inguru arte. Konstituzioaren aldekoen hiru urteko agintaldia (1820-1823) hasten denean gipuzkoar apaiz batek itzuli zuen konstituzioa gazteleratik euskarara, nahiz ez zen argiratu: Jakin-bide Iritarautia Españiako Neurkidaren, edo Konstituzio berriaren erara adrezatua ... (1820).

Bizkaiko Aldundiak bazuen agiri ofizialen itzultzaile bat. XIX. mende erdi ingurutsuan Korrejidorearen hitzaldiak itzuli ohi zituzten.

Okendokoa (Araba) zen. Abandon (Bilbo) bizi izan zen, hango "fiel errejidore" eta artxibatzaile-kontularia ere izanik. Jaurerriko arazoetan ere parte hartu zuen. Ideologiaz Konstituzioaren aurkakoa zen. Harremanak izan zituen garai hartako euskaltzaleekin: Zabala, Iztueta, Bizenta Mogel, etab.

Ulibarri euskal kontzientziaren iratzarle izan zen: euskara irakasbide bezala eta non-nahi erabiltzearen eta euskaldunei euskaraz egitearen alde agertu zen. Proiektuak edo kanpainak egin zituen euskal eskola bat eraikitzeko, non euskara ez ezik irakasgai guztiak euskaraz irakatsiko baitziren. 1829an Gernikako Batzar Nagusietarako txosten bat prestatu zuen karia honetara. 1841ean euskal katedra bat sortzeko erabakia hartu zen, egiteko asmoa zuten Bizkaiko Institutoan jarriko zena. Euskal Akademia bat sortzearen alde ere atera zen.

Ulibarrik Gutunliburua idatzi zuen (1975, faksimile eran). Liburu hau berak idatzitako gutunek eta berari idatziek osatua da, baita kontakizun eta neurtitz batzuek.

Ulibarrirena bide da "Egunari euskerazkoa", lehen egutegia euskaraz (1815). Abandoko elizateko gabon kanta batzuk ere (1814, 1826koak bederen) harenak dira. Horietan egileak darabiltzan gai nagusi batzuk agertzen dira: foruak, euskara, ekonomia eta ohitura onak. Euskara ereduari dagokionez, Ulibarrik Larramendiren hitz berriak erruz darabiltza.

L. L. Bonaparte printzearen (1813-1891) ekintza eta argitalpenak funtsezkoak dira euskal dialektologian eta literaturan. Bonaparte printzeak euskalki, azpi-euskalki eta tokian tokiko hizkerak bata bestetik bereiztea eta sailkatzea zuen helburu, eta bere ikerketaren emaitzak agertarazi zituen Le verbe basque en tableaux liburuan (Londres, 1869) eta Carte des sept dialectes basques mapan (1869). Sailkapenak egiteko testu idatziez baliatzen zen. Horregatik, haren mandatuz eginak eta argitaratuak izan ziren hainbat eta hainbat itzulpen bibliko eta idazlan.

Bibliaren itzulpena, lapurterara eta gipuzkerara soilki bihurrarazia, da denen artean aipagarriena. Itzularazitako testu gehientsuenak euskalki literarioetan egin ziren. Baina, beste alde batetik, euskara bizia, bere egunetakoa eta tokian tokikoa nahi zuen. Ez zuen onartzen liburuetako -hots, Larramendiren labeko- hitz berririk edo jendearen ahotan bizirik ez zegoenik, eta, adibidez, Iturriagaren solasetako hitz larramenditarrak kendu egin zituen bere Londreseko edizioan (1857).

Testu itzuli hauek, hala ere, gehienetan itzultzailearen trebetasuna edo hizkuntzaren baliabideak erakusteko gehiago balio dute hizkuntza bizia jasotzeko baino. Bestalde, itzulpen eta testu hauek eragin handiagoa izan zezaketen Bonapartek ale gehiago argitaratu izan balitu -ale oso gutti ateratzen baitzituen Londresen zeukan inprentak- eta argitalpen baimena eskatu izan balio Eliza Katolikoari, debekatutako liburuen zerrendan egon beharrean.

Bonaparteren laguntzaile eta itzultzaile garrantzitsuenak Fr. J. A. Uriarte bizkaitarra, J. Duvoisin lapurtarra eta M. Intxauspe zuberotarra izan ziren. Beste laguntzaile batzuk ere aipagarriak dira, hala nola G. Arrue Zarauzko maisua, K. Otaegi zegamarra, B. Etxenike baztandarra, Casenave eta Salaberry behe-nafartarrak.

Arrigorriagakoa (Bizkaia), frantziskotarra, 1856tik aurrera printzearen laguntzaile zintzoena. Bizkaiko Aldundiko itzultzaile, bere eskuetatik igaro ohi ziren euskaraz argitaratzen zirenak eta ez zirenak. Uriarteren idazlan gehienak itzulpenak dira eta Bonaparte printzearen mandatuz eginak eta haren kontura argitaratuak.

Obrak:

Biblia edo Testamentu zar eta berria (1859); lehen 3 liburuak soilik argitaratu ziren. Vulgatatik gipuzkerara itzulia da. J. B. Agirre Asteasuko eta batez ere Lardizabalengan oinarritu zen Uriarte.

Beste testu batzuk ere itzuli zituen euskalkietara (Iturriaga-ren Jolasak bizkaierara) edo halako eta holako herriko euskarara. Bere itzulpenetan Uriartek L. L. Bonaparteren irizpideak eta agindu zehatzak jarraitzen zituen.

Bonaparteren mandatuzko itzulpenez gainera, Uriartek debozio liburuak idatzi zituen.

XIX. gizaldiko euskal literatura ezagutzeko iturri oparo eta aberatsa ere utzi zigun, poesi bilduma handi bat, Bizkaian handik eta hemendik jasotako bertsoekin osatua: Poesía bascongada, dialecto vizcaíno , 1987an argitaratua. Bilduma honetan lehenik alegiak datoz (Mogel, Iturriaga, Zabala, R. Etxezarreta), gero bertsoak (J. A. eta J. J. Mogel, Meagher, karlistate eta Afrikako gerratekoak, Aboitizenak, Durangoko zilarginenak) eta azkenik E. M. Azkueren poemak.

Ainhoan sortua (Lapurdi). 1856an Bonaparte printzea ezagutu zuen eta harrezkero mugazaintza utzi eta haren zerbitzu eta soldatapean ari izan zen. D'Abbadie-ren Lore Jokoetan ere parte hartu zuen bai lehiakide eta bai epaimahaikide gisa. Duvoisin itzultzailea ez ezik, bere buruko obren egilea, ipuingilea, kritikaria, gramatikaria, hiztegigilea eta abar izan zen.

Printzearen mandatuzko lan garrantzitsuena Biblia osoaren lapurterazko itzulpena da, Vulgatatik egina sei urteren buruan: Bible edo Testament zahar eta berria (1859-1865).

Beste itzulpen batzuk ere egin zituen, lapurteraz, esaterako Iturriagaren Jolasak.

Baita Fénelon-en obra ospetsua: Telemake Ulisen semearen gertakuntzak, osatu gabea, 1833an egina, 1988an argitaratua. Itzulpen librea da, ez Bibliakoa bezala.

Bonaparteren irizpideak eta aginduak garbiak ziren: ahalik eta testuari lotuen itzul, Lapurdin erabiltzen ziren hitzez soilki balia eta euskalkien nahasterik ez. Horregatik latin kutsua du Duvoisin-ek. Beraz euskararen aberastasunak edo gaitasunak erakusteko hobea da Telemake-ren itzulpena Bibliarena baino.

Duvoisinen obra klasikoena Laborantzako Liburua, edo bi aita semeren solasak laborantzaren gainean (1858) da. Duvoisinek euskara malgu, dotorea eta aberatsa darabil.

Gazte denborako idazlana da Baigorriko zazpi liliak (1884-1885). 1832an bildutako herri ipuin, kondaira eta alegiak dira, artazuriketako kontakizunen erakoak, idazleak euskara ederrean apainduak. Argitaragabe utzi zuen idazlan mordoxka bat: hiztegia, gramatika eta ortografiari buruzko lanak, itzulpenak (Demóstenes, Kixote...), poesiak, historialanak, printzeari gutun batzuk eta kritikalanak. Ortografia berriaren -ez frantses eredukoaren- aldekoa zen, Intxausperen alderantziz. Literatura kritikaria ere izan zen eta kazetetan agertzen zituen bere iritziak.

Intxauspe zuberotar eta zubererazko idazlearen zenbait obra L. L. Bonaparte printzearentzat eginak dira: Iturriagaren Jolasak eta Apokalipsia (1858), Le verbe basque (1858) izenekoaz gainera.

Bonaparteren mandatuzkoez gainera, honako hauen egilea da: Jinkuak gizonareki egin patoak (1851); Maria Birjinaren hilabetia (1894), haren buruko obra jatorrena, zinezko maisu lana; Kempis (1883). Axular-en 3. edizioa prestatu zuen, ordena aldatuz eta zati batzuk moztuz (Geroko gero, 1864). Kantika Saintiak bilduma ere argitara zuen (1897).