Mendea hastearekin batera Ingalaterraren aurkako gerrak hasi ziren eta, gerora, napoleondar gerra lehertu zen (1808-1814). Erregimen politikoen aldaketen zurrunbiloan Hego Euskal Herrian Erregimen Zaharreko krisia nabarmendu behar da eta haren ondorioz sortutako karlistaldiak.
Erregimen Zaharra atzean utzi eta gizarte liberal-burges baterako urratsa emateak garatutako feudalismoa behin betikoz haustea eta liberalismoaren printzipioetan oinarrituko den gizarte-antolaketa berri bat ezartzea dakar.
1789tik aurrera Frantziako Iraultza liberal eta errepublikanoaren dinamika ezarri zen Iparraldeko lurralde guztietan; Hego Euskal Herrian, aldiz, XIX. mendean zehar Erregimen Zaharraren krisia jazo zen.
Hauek dira erregimen liberal-burgesaren oinarri teorikoak (jakina, ondorio praktikoak izango dituzte): berdintasun juridikoa eta pribilegio feudal eta fiskalen ezabapena; izaera liberal eta konstituzionala duen sistema politikoa; monarkiaren batasun politiko-instituzional eta ekonomikoa. Batasun horren ondorioz joera uniformista zuen estatuak printzipio zentralizatzaileak aplikatu zituen, foru-araubide tradizionala desagertu egin zen eta Hego Euskal Herrian Espainiako merkatuaren batasuna txertatu zen eta, horrenbestez, Euskal Herria, Gaztela eta Aragoaren arteko aduanak desagertu eta, azkenik, jabetza erregimenaren eta nekazaritzako ekoizpenen harremanen liberalizazioa etorri zen. Liberalizazio horren eraginez, jauntzak eta lurraren jabetza feudala desagertu egin ziren, jaunen eskubideak eta hamarrenak kendu egin ziren, jabetza zibil eta elizkoiak desamortizatu egin ziren eta prezioak eta alokairuak liberalizatu egin ziren.
Erregimen Zaharraren krisiaren atzean barneko nahiz kanpoko arrazoiak gordetzen dira.
Sistema tradizionalaren barneko mugek ere eragin nabarmena izan zuten krisi horretan. XIX. mendearen lehen erdian nekazaritzako produktu gordinak behera egin zuen. Hori, Fernando VII erregearen garaian nabaritu zen batez ere.
Ekoizpen-eskasiarekin batera prezioak erori egin ziren eta erorketa horrek 1833. urtea ere gainditu zuen. Modu horretan, ondasunak eta etekinak ere nabarmen murriztu ziren landa-eremuan bizi ziren euskaldunentzat: lehenik eta behin zuzeneko produktuetan pairatu zen egoera hori eta, bereziki, maizterrek pairatu zuten, izan ere, errentaren dirua jasotzeko bereak eta bi pasa behar izaten zituzten; jauntxo txikiek ere pairatu zuten egoera hori, izan ere, errentak kobratu eta beren uztak saltzen zituzten eta baita jasotzean pilatzen zutena ere; modu bertsuan, jabe handienek ere jasan zuten egoera. Etekinak murriztean jabe guztiek neurri bera hartu zuten, hots, haien baitako nekazariei errentak igotzea: horrela, presioa jasanezina bihurtu zen. Ez dezagun ahantzi maizterrak gehiengo zirela nekazarien populazioan.
Industria tradizionala ere egoera txarrean zen. Egurrezko itsasontzien eraikuntza ere gainbeheran zegoen, Espainiako boterearen antzera. Baina krisia metalurgian bereziki larria eta adierazgarria zen. Euskal Herriko forjak eskasak ziren teknologia aldetik eta egur-ikatza erabiltzen zen burdina ateratzeko, baina prezioan hori ez zen islatzen eta Britainia Handian eta Suedian ekoizten zena baino garestiagoa zen.
Orokorrean burdingintza tradizionala ilaundu egin zen. Horri kapitalismoaren aurreko nazioarteko merkataritzaren egoera larria erantsi behar diogu. Caracaseko Konpainia desagertu egin zen eta Europa, Amerika eta Espainiako merkataritza 1789ko muga-zergaren baitan zegoen. Muga-zerga horren bidez, Euskal Herriko probintziek barneko aduanen karga jasaten zuten, horren ondorioz, itsasoz haraindiko produktuak Koroaren lurretarako sarbide zuzena zuten kaietara iristen ziren.
Barneko arazo horiekin batera, kanpoan jazotako garrantzia handiko gertaerek krisia areagotu egin zuten.
Lehenik eta behin gerrak etorri ziren: Konbentzio gerra eta napoleondarrak lehenengo, ondoren 1821eko erreboltak eta gero karlistaldiak.
Bakoitzak bere suntsipen eta zor ikaragarriak ekarri zituen. Zentzu horretan, udaletxeak premia biziko hura berregiteaz arduratzeaz gain, ejertzitoak mantentzetik eta gerrillariak metatzetik eragindako gastuei aurre egin behar zieten. Zorpeko egoera hori orokorra, larria eta ezaguna zen. Egoera horren aurrean udaletxe gehienek neurri bera hartu zuten: baterako lurrak saltzea zorrak kitatzeko. Salmentak izateko erosleak eta lurzoruetan inbertitzeko pentsaera kapitalista behar ziren: bazen bietatik eta ideologia liberalak justifikatzen zuen hori.
Gerraren eraginez izandako salmentez gain XIX. mendeko desamortizazio-politikatik eratorritako salmentak zeuden.
Egoera kontraesankorrak bata bestearen atzetik etortzen ziren eta azkenik karlistaldiak lehertu ziren.
Karlistaldiak Erregimen Zaharreko krisiaren ondorio bortitzena izan ziren. Bi gizarte-antolaketa ezberdin jarri ziren aurrez aurre, eredu tradizionala eta liberala. Horrenbestez, liskarra ez zen Hego Euskal Herrira mugatu. Espainiako estatuko beste herrialde eta eskualde batzuetan ere (Katalunia, Valentzia, Galizia, Kantabria, Andaluzia) fenomeno karlista hedatu zen. Baina Euskal Herrian ezaugarri bereziak batzen ziren, foruaren auziak eraginda batez ere.
Berez, altxamendu karlista gizarte-mugimendu ugariren arteko batasunaren ondorio izan zen. Bakoitzak bere arrazoi eta helburuak zituen. Gainera, aldi berean, matxinada herrikoi bat gertatu zen, bereziki nekazariena. Baina hiri-inguruneko behe-klasea ere batu zen matxinadara eta, landa-eremuko jaun-andre gorenak eta kleroa ere erregimen liberalaren aurka azaldu ziren, izan ere, haien boterearen oinarri tradizionala mehatxupean zen aipatu erregimenarekin. Guztiak konspiratzaile absolutisten aliatu bilakatu ziren. Absolutista horien nahia Karlos Erregea Espainiako tronura igoaraztea zen. Agintariek foruak baliatu zituzten jendea erakartzeko, masa herrikoiaren aburuz haien eskubideak eta ekonomia tradizionala bermatzen baitzen foru horiekin.
Erregimen liberal berriaren abantaila zen liberalen bandora atxikitako sektore ugariak batu egiten zirela erregimen horri esker.
Euskal Herriko klase herrikoiek proiektu liberal-burgesaren aurreikuspen eta erreformen astindu gogorra jasan zuten eta, foruaren aldekotasuna aparte utzita, karlismoaren alde egin zuten. Mugimendu horretan gizarteko hainbat sektore batu ziren, helburu eta interes ezberdinekin; baina erregimen liberalaren ezarpenak kalte egiten zien denei eta horrek batzen zituen.
Bigarren karlistadarekin (1872-1876) foruaren azken aldia iritsi zen eta Euskal Herriko esparru guztietan izan zuen eragina, baita antolaketa politiko eta administratiboaren ereduan ere, azkenean foruak indargabetu egin baitziren. Gerra horrek, gainera, industrializazioaren lehen saiakeren eta lehen industria iraultzaren arteko zubi-lanak egin zituen.
Porrotaren lehen ondorioak oso agerikoak izan ziren. Lehenik eta behin, Euskal Herriko liberalismo burgesaren helburu ekonomikoak bete egin ziren, gerora etorriko zen Kontzertu Ekonomikoen hobaria barne. Bigarrenik, Espainiako estatua egonkortu egin zen une batez, izaera uniformista eta zentralizatzailea zuen egitura politikoa ezarrita. Azkenik, Euskal Herriaren gehiengoa proiektu karlistaren alde agertzearen zigor modura, erregimen liberalak instituzio-sistema berezkoa ezeztatu egin zuen, foruak indargabetzeko legearen bidez, 1876ko uztailaren 21ean aldarrikatu zena.
Foruen tradizioaren zati txiki bat baino ez zen mantendu. Baina zati horretan ere aldaketak barneratu ziren, estatuarekiko "Kontzertu Ekonomiko" modura. Horri esker probintziako diputazioek garrantzia handiagoa hartu zuten. Zergen antolaketa eta zerbitzuen finantzaketako harremanak ezartzen zituzten, eskumen batzuk zituzten (errepideak, polizia,...) eta oso baliagarriak izan ziren azaleratzen ari ziren klase menderatzaileentzat.
Hego Euskal Herriko populazioan 371.000 pertsona gehiago zenbatzen ziren mende batean buruan (1797 eta 1897 bitartean), 505.178 biztanle izatetik 876.735 biztanle izatera pasa zelarik. Hazkunde handiena Bizkaian eta Gipuzkoan nabaritu zen eta haien ostean Nafarroan eta Araban, hurrenkera horretan. 1877tik aurrera Bizkaian eta Gipuzkoan hazkundea nabarmena izan zen industrializazioa zela medio. Aitzitik, Araban eta Nafarroan biztanle kopuruak atzera egin edo egonkortu egin zen, izan ere, lurralde horietan ia ez zen industrializazio-prozesurik izan eta artean nekazaritza gailentzen zen. Horren ondorioz, emigrazio kasuak izan ziren, batez ere Nafarroan.
Iparraldeari dagokionez, hau izan zen populazioaren bilakaera: 1801ean 126.493 biztanle zeuden eta 1901ean 173.351.
Lehen urtetan hazkundea ematen bazen ere, mendearen erditik aurrera, nekazaritzaren krisiaren eta bestelako faktore batzuen eraginez populazioak behera egin zuen eta emigrazio kasu asko izan ziren, bereziki Hego Amerikarantz. 1832 eta 1891 bitartean 79.262 emigrazio kasu izan zirela uste da.
Iparraldeari dagokionez, barnealdean zoritxarrez populazioak behera egin zuen eta kostaldean, aitzitik, gora egin zuen.
Hego Euskal Herriko euskal populazioaren kultura-mailari dagokionez, 1860an analfabetismo-tasa %63koa zen.
Nekazaritzako eta arrantzako sektorea
Jardueren banaketari gagozkiola, 1860an Hego Euskal Herriko populazioaren %60ak nekazaritzan edo arrantzan lan egiten zuen eta urte hartan Gipuzkoa zen lurralde industrializatuena, Bizkaiaren aurretik.
Mende horretan, ekoizpenerako lur gehiago erabili zirenez nekazaritza arloko ekoizpenak gora egin zuen. Bizkaian 1775 eta 1860 bitartean %34ko igoera nabaritu zen. Laborantza anitzaren estrategia sendotu egin zen, hala, baratze-haztegiak eta bazka-landareak han-hemenka hedatu ziren. XIX. mendeko lehen erdian artoaren eta gariaren ekoizpena nagusitzen zen oraindik mendi aldeko nekazaritzako ustiategietan. 1857an Bizkaian eta Gipuzkoan arto gehiago ekoitzi zen, gariaren ekoizpena halako bi, hain justu.
Trenbidearen eraginez goi-lautadako zereala eskuragarriago zegoen Euskal Herriko merkatuetan eta prezio lehiakorretan gainera, horren ondorioz gariaren ekoizpenak behera egin zuen. Artoa, bestalde, alderdi hezeeneko arto gailen bilakatu zen. Zonalde horretan hainbat faktoreren eraginez Bizkaia eta Gipuzkoako nekazaritzaren fisionomia aldatu egin zen: laborantza aniztasuna, patataren eta baratzezaintzaren hedapena, ekoizpenaren igoera, lurraren erabilera aldatzea artoa, arbia eta bazka-landareak txandakatuz, fruta-arbolen hedapena eta baso-berritzea.
Nekazaritzan berrikuntza teknikoa oso astiro jazo zen. 1860an erromatarren goldeak alde batera utzi eta Gasteizen egiten ziren golde belarridunekin ordezkatu ziren. Kontuan izan behar da Euskal Herriaren erdialdeko nekazaritza jabe txikiek eta maizterrek osatzen zutela eta ez zutela ez kapitalik, ezta makinak eskuratzea ahalbidetuko zien finantza-entitaterik ere. Gauzak horrela ekoizpena luberritutako eremuen hedapenaren araberakoa izaten zen.
Bestalde, XIX. mendearen lehen erdian mahastiek garai zekena ezagutu zuten. 60eko hamarkadaz geroztik, izurriteen ondorioz sektoreak bizi zuen krisi larriari aurre egin nahian, berrikuntzaren politika sustatu zen. 1875 eta 1885 bitartean 1688 mahasti hektarea landatu ziren Biasteri inguruan.
Nafarroan soro ureztatuek 1885 hektarea osatzen zituzten. XIX. mendearen erdialdeaz geroztik Nafarroako Erriberan nekazaritzako elikagaien industrientzako ekoizpena handitu egin zen. Industria horien egitekoa baratzeko produktuak mantentzea zen. Eta Araban gertatu bezala, patataren ekoizpenak errentagarritasun handia ukan zuen.
Iparraldeari dagokionez, goi-mendietako zonaldetan (Basaburua, Baigorri) lurzoruen %5 baino ez zen nekazaritzarako erabiltzen. Muinoetan, lurzoruen %15 baliatzen zen nekazaritzarako. Eremu horretan jabetzaren kontzentrazio-prozesu bat eman zen, gero eta indar gehiago hartu zuena. Bestalde, seme zaharrena zorpetu egin behar zen ezinbestean gainerako senitartekoen zatia ordaintzeko. Askok jabetzak galdu zituzten eta nekazaritzako prezioen beherakadaren eraginez txirotu eta nekazari izaera ere galdu egin zuten. 1827tik 1832ra bitarteko epealdian nekazaritzaren krisiak hondamena eragin zuen eta hurrengo urteetan gainera "patataren gaixotasuna" etorri zen. Horrek guztiorrek nekazaritzaren krisia areagotu egin zuen eta miseria hedatu zen han-hemen.
Populazio mota horrek soroak utzi eta Amerikako lurretara emigratu zuen.
Kostaldeko herrietako merkatari-burgesiak lurrak bereganatu zituen eta, ondorioz, landa-komunitatearen kontrola eskuratu zuen. Lurzorua ustiatzen zuen burgesia gizarte berriaren elite "natural" gisa azaldu zen. Burgesia mota horrek soroen idealizazioa sustatu zuen eta kapitalismo industriala ohiko nekazal gizartea desagerrarazten duen eragile gisa interpretatu zuen.
Abeltzaintza nekazaritzaren mende egon zen Euskal Herriko lurralde gehienetan. Dena den, erakunde publikoek eta Bizkaiko, Gipuzkoako, Nafarroa iparraldeko eta Iparraldeko ondasundunek abeltzaina ukuiluratzeko politika sustatu zuten. 1865ean Hego Euskal Herrian 269.766 behi-buru zenbatzen ziren. Lurraldeka, Bizkaia (83.309) eta Gipuzkoa (76.791) ziren behi gehien zituzten probintziak; haien ostean Nafarroa kokatzen zen (70.125).
Ardiak, aldiz, 1.146.599 ziren eta Nafarroak zeuden gehienak (753.341); Gipuzkoa zen ardi gehien zituen hurrengo probintzia (160.945). Beste espezie batzuekin gertatzen zenaren kontra oraindik larre-aldaketak ematen ziren, batez ere Nafarroan.
Arrantzaren sektoreari dagokionez, mendeko lehen herenean arrantza jaitsi egin zen eta ontzi kopurua ere murriztu egin zen. Kofradiak desagertu egin ziren eta komunikabideak hobetu egin ziren, ondorioz, hiri-merkatuak eskuragarriago zeuden; faktore guzti horiei esker eskariak gora egin zuen eta, hortaz, baita arrantzak ere. 1860an itsasoan 2.402 euskaldun zeuden 445 arrantza-ontzietan, 4,95 milioi errealeko balioa zuen arrantzaren jabe.
Aipagarria da arrantzale baten eguneko jornala 4 errealekoa zela eta soroan edo meatzeko lanean 5 erreal ordaintzen ziren.
Lurren desamortizazioak garrantzia handia izan zuen lurzoruen jabetza birbanatzeari zegokionez. 1836 eta 1895 bitartean Mendizabal eta Madotzen desamortizazioek 216,2 milioi errealeko kopurua hartu zuten, hots, 14.659 lursailen salmentaren pare. Horrenbestez, landutako lurrak gora egin zuen (%64ko igoera kalkulatzen da), nahiz eta ekoizpena ez zen proportzio berean hazi. Zerealak, ardoa eta olioa %11 hazi ziren.
Lur berrien birbanaketak ekarritako abantailarekin ez zen lortu maizter edo jornalariek jabetza eskuratzea, izan ere, lur berriak erosteko ahalmena, kasu gehienetan, ondasundun aberatsen eskuetan geratu zen. Beraz, desamortizazioak ondarea eta errenta handitu eta botere politikoaren kontrola zuten landa-oligarkiaren, espekulatzaileen eta udaletxeetako hartzekodunen eskuetan kontzentratzea eragin zuen.
Meatzaritza eta industria
Dagoeneko 1859an, Meatzaritzaren Legearekin meatzeak ustiatzeko aukerak areagotu egin ziren eta, era berean, Bizkaiko burdina-minerala masiboki eskatzearen aurreikuspenak igo egin ziren. Horri dagokionez, erabakigarria izan zen 1855ean altzairua jasotzeko asmatutako Bessemer prozedura, izan ere, Bizkaian burdin ez fosforikoa zegoen, aipatu teknikak eskatzen zuen mineral mota, alegia.
Garai horretan beste bi aldaketa jazo ziren: alde batetik, meatzetako lehen trenbidea eraiki zen eta, beste alde batetik, 1863an Batzar Nagusiek Bizkaiko burdina-mineralaren esportazioa liberalizatu zuten.
Urte horietan Ingalaterrako, Frantziako, Belgikako eta Alemaniako burdingintza-enpresek "Ybarra y Cia" familiaren ekonomia taldearekin batera meatzaritzako bi konpainia sortu zituzten aipatu familiaren jabetzako edo kontrolpeko meatzeak ustiatzeko. Sozietate mota horietan atzerriko beste enpresa batzuk ere barneratu ziren, izaera meatzari espekulatzailea zutenak. Horrez gain, Euskal Herriko meatzaritzako enpresari gutxi batzuk ere batu ziren, esate baterako, Chavarri, Durañona, Gandarias, Lezama-Legizamon, Sota eta Aznar, etab.
1876an 432.000 mineral tona atera ziren; 1880an 2.684.000 tona; 1887an 4.692.000 tona eta 1899an 6.500.000 tona. Orotara, 1861-1900 epealdian 95 milioi tona mineral atera ziren.
1876 eta 1900 bitartean mineralaren %90 esportatu egiten zen, esportazioaren %70 Ingalaterrara bideratzen zelarik.
Sektoreak mozkin handiak sorrarazi zituen eta Bizkaiko industriaren garapena finantzatzen lagundu zuten, hein batean. Mozkin-marjinaren adibide gisa Sota eta Aznarren Setares Meatzaritzako Konpainiaren adibidea aipa daiteke. Konpainia horrek 1886tik 1907ra bertako jabeen artean banatu zituen dibidenduak, ordaindutako kapitala halako 55 izan ziren.
Merkataritza-ontzidien tona kopurua berehala handitu zen. Bilbon, ontzien matrikulazioa 65.775 tonakoa zen 1882an eta 1900ean 305.000 tonakoa zen. Urte horretan, Bilboko matrikulazioak Espainiako matrikulazioaren erdia baino gehiago osatzen zuen (%53). Meatzaritzako burgesiaren kide gorenak topa ditzakegu ontzi-enpresari gisa, besteak beste, Sota eta Aznar, Gandarias eta Durañona, Martinez de las Rivas, Ybarratarrak, etab.
Mende horretako lehen hamarkadetan burdinolen gainbehera iritsi zen. Adierazgarria da Bizkaian egur-ikatzezko lehen labe-garaia 1807an eraiki zela Basaurin eta 1828ra arte soilik aritu zela jardunean.
1841ean Boluetako Santa Ana Sozietate metalurgikoa sortu zen. Hasiera batean, egur-ikatzezko labe-garai bakarra zuen eta 1848an hasi zuen jarduna. 70eko hamarkadan hiru labe-garai zituen. 1850ean dagoeneko 210 langilek lan egiten zuten bertan.
1854an Barakaldon nuestra Señora del Carmen sortu zen, "Ybarra y Cia" familiak sustatuta, kapitalaren %60 baitzuen. 1866an 420 langilek eta 60 emakumek lan egiten zuten bertan. Langile espezialista batek 24 eta 36 erreal inguru irabazten zituen eguneko. Kualifikaziorik ez zutenek 9-12 erreal, haurrek 6-12 erreal eta emakumeek 5 erreal. Konparazio batera, eguneko ogiak erreal bat balio zuela adieraz daiteke.
Arabako eta Gipuzkoako burdinola zaharretan antzeko berrikuntza teknikoa barneratu zen. 1865ean "Ybarra y cia" sozietateak koke-ikatzezko lehen labe-garaia sortu zuen eta urtean 16 mila tona metrikoko ekoizpena erdiesten zuen. 1880an "San Francisco de Mudela" (Sestao) fabrikak ateak ireki zituen, Francisco de las Rivasen ekimenez; bi urte beranduago ireki ziren "La Vizcaya" (Sestao) Chavarri buru zela eta Ybarratarren "Sociedad de Altos Hornos y Fabricas de altzairu de Bilbao" (Barakaldo).
Planta horien jardunari esker Bizkaia nagusi zen Espainiako burdingintzaren ekoizpenean.
Euskal burdingintza modernoaren (Ingalaterrako eta Belgikako teknologia aurreratua erabiliz) eraikuntzan hainbat faktore aipatu behar dira: espazioa (Bilboko itsasadarrean zehar) eta denbora (70eko eta 80eko hamarkadak), kapitalak, hematite-minerala eta teknologia egokia bateratzea, eta burdina ekoizteko kanpo- eta barne-merkatu bat izatea.
Industria oso bestela garatu zen Gipuzkoan Bizkaiarekin alderatuz gero; gainera, motelagoa eta berantiarragoa ere izan zen. Antzina ere bazen probintzian burdinaren kultura. Baina artisau-ekoizpena oso zaharkituta zegoen, berezko meatzea oso urria zen eta harrikatza ere gutxi samar zegoen. Horren guztiaren eraginez industria berriaren sektoreak bestelako norabidea hartu zuen oinarrizko metalurgiatik urrun. Manufaktura metalikoen, eraldakuntzako industriaren eta kontsumo artikuluen alde egin zen.
Arabari dagokionez, probintzia horretan ez zen industria moderno bat garatzeko beharrezkoak ziren oinarrizko elementurik, hots, lehengai ugari, inbertsiora bideratutako kapitalak, merkatu zabal eta irisgarria, indar eragilea, eskulan kualifikatua eta burgesia ekintzailea falta ziren.
Nafarroan XIX. mendearen erdialdean ekonomia tradizionala zen nagusi; nekazaritzaren sektoreak garrantzia handia zuen eta artisau-industria zegoen finkaturik. Oraindik 20 burdinola zeuden jardunean. Horietan 400 langilek lan egiten zuten eta Bizkaiko burdina-mineralaz hornitzen ziren. Labe-garaien moduko berrikuntza teknikoak oso leku gutxitan barneratu ziren (Donamaria, Oroz-Betelu eta Oronozen, kasu), Orbaitzetako fabrikan ez ezik.
Iparraldeari dagokionez, zonaldeko baliabide naturalak ustiatu ahala jardun berriak sortu ziren: irin-errotak (Ustaritz eta Donibane Lohitzune), gaztandegiak, artilea garbitzeko eta haragizko estraktuak ekoizteko fabrika txikiak (Ortzaine, Behe Nafarroa), erauzteko industriak (Baigorri, Bidaxune eta Urt) eta gatzagak (Beskoitze eta Mugerre). 1880tik aurrera trenbidea iritsi zen eta aldaketak izan ziren, hala, lehengaiak eskuratzeko eta merkaturatzeko lanak erraztu egin ziren eta eskulanaren mugikortasuna areagotu egin zen. Bertan ateratzen zen mozkinaz gain, Uruguaiko eta Argentinako aberkideen kanpo-merkatuak ekoizpenaren zati handi bat hartzen zuten. 1895ean 511 pertsonek lan egiten zuten abarketak ekoizten. Industria-ekimen exogenoak, metalaren industria handiak eta arrain-kontserben fabrikak batu egin ziren.
1881ean burdingintzaren sektoreko fabrika bat sortu zen Adur ibaiaren ibai-ahoan, bi labe-garaiekin funtzionatzen zuena. Industria hori Ingalaterrako ikatzarekin eta Bizkaiko burdinarekin hornitzen zen, hala ekoizpena gero eta handiagoa zen.
Kontserba-industria berandu sartu zen Euskal Herriko kostaldean. Iparralden aise eskuratzen ziren sardinak, hori dela eta, errazagoa zen industria mota hori bertan abiatzea.
Zerbitzuak
Arestian aipatu dugunez trenbidea oso garrantzitsua izan zen baina, horrez gain, errepideen garapena eta Bilboko kaiarekin lotutako lanak ere oso garrantzitsuak izan ziren.
Iparraldeari dagokionez, trenbidea 1854an iritsi zen Baionara eta 1884an Hendaiak bazituen burdinbideak. Horri esker, turismoak gora egin zuen. Adibide batera, Miarritzek 2.048 biztanle zituen 1851n eta hirurogei urte beranduago (1911) 18.200.
Bankaren garapena are garrantzitsuagoa izan zen. XIX. mendean sortu ziren bankuen artean Bilboko Bankua (Banco de Bilbao) aipatu behar da (1857), hasiera batean 2 milioi pezetako kapitala zuena. Beranduago, 1862an, Donostiako Bankua (Banco San Sebastián) sortu zen milioi bat pezetako kapitalarekin. 1864an sortu zen Gasteizko Bankua (Banco de Vitoria), kasu honetan ere milioi bat pezetako kapitalarekin. Urte horretan bertan (1864) sortu zen Iruñeko Bankua (Banco de Pamplona).
Bankuak agertzearekin batera azaleratu ziren Aurrezki Kutxak. 1850ean Gasteizko Aurrezki Kutxa sortu zen (Caja de Ahorros de Vitoria) eta 1872an Iruñekoa (Caja de Ahorros de Pamplona).
XIX. mendean Euskal Herriko bankuen jarduna etengabe igo zen industriaren garapenari esker, izan ere, aipatu garapena ahalbidetzen zuen kredituak ematen zituzten.
Halaber, aipagarria da Bilbo Espainiako ekonomiaren eta finantzaren gune aktiboena bihurtu zela. Hala, 1901. urterako estatuko banku-sistema moderno eta dinamikoena zuen Bilbok.
Nekazaritzako eta arrantzako sektorea
Jardueren banaketari gagozkiola, 1860an Hego Euskal Herriko populazioaren %60ak nekazaritzan edo arrantzan lan egiten zuen eta urte hartan Gipuzkoa zen lurralde industrializatuena, Bizkaiaren aurretik.
Mende horretan, ekoizpenerako lur gehiago erabili zirenez nekazaritza arloko ekoizpenak gora egin zuen. Bizkaian 1775 eta 1860 bitartean %34ko igoera nabaritu zen. Laborantza anitzaren estrategia sendotu egin zen, hala, baratze-haztegiak eta bazka-landareak han-hemenka hedatu ziren. XIX. mendeko lehen erdian artoaren eta gariaren ekoizpena nagusitzen zen oraindik mendi aldeko nekazaritzako ustiategietan. 1857an Bizkaian eta Gipuzkoan arto gehiago ekoitzi zen, gariaren ekoizpena halako bi, hain justu.
Trenbidearen eraginez goi-lautadako zereala eskuragarriago zegoen Euskal Herriko merkatuetan eta prezio lehiakorretan gainera, horren ondorioz gariaren ekoizpenak behera egin zuen. Artoa, bestalde, alderdi hezeeneko arto gailen bilakatu zen. Zonalde horretan hainbat faktoreren eraginez Bizkaia eta Gipuzkoako nekazaritzaren fisionomia aldatu egin zen: laborantza aniztasuna, patataren eta baratzezaintzaren hedapena, ekoizpenaren igoera, lurraren erabilera aldatzea artoa, arbia eta bazka-landareak txandakatuz, fruta-arbolen hedapena eta baso-berritzea.
Nekazaritzan berrikuntza teknikoa oso astiro jazo zen. 1860an erromatarren goldeak alde batera utzi eta Gasteizen egiten ziren golde belarridunekin ordezkatu ziren. Kontuan izan behar da Euskal Herriaren erdialdeko nekazaritza jabe txikiek eta maizterrek osatzen zutela eta ez zutela ez kapitalik, ezta makinak eskuratzea ahalbidetuko zien finantza-entitaterik ere. Gauzak horrela ekoizpena luberritutako eremuen hedapenaren araberakoa izaten zen.
Bestalde, XIX. mendearen lehen erdian mahastiek garai zekena ezagutu zuten. 60eko hamarkadaz geroztik, izurriteen ondorioz sektoreak bizi zuen krisi larriari aurre egin nahian, berrikuntzaren politika sustatu zen. 1875 eta 1885 bitartean 1688 mahasti hektarea landatu ziren Biasteri inguruan.
Nafarroan soro ureztatuek 1885 hektarea osatzen zituzten. XIX. mendearen erdialdeaz geroztik Nafarroako Erriberan nekazaritzako elikagaien industrientzako ekoizpena handitu egin zen. Industria horien egitekoa baratzeko produktuak mantentzea zen. Eta Araban gertatu bezala, patataren ekoizpenak errentagarritasun handia ukan zuen.
Iparraldeari dagokionez, goi-mendietako zonaldetan (Basaburua, Baigorri) lurzoruen %5 baino ez zen nekazaritzarako erabiltzen. Muinoetan, lurzoruen %15 baliatzen zen nekazaritzarako. Eremu horretan jabetzaren kontzentrazio-prozesu bat eman zen, gero eta indar gehiago hartu zuena. Bestalde, seme zaharrena zorpetu egin behar zen ezinbestean gainerako senitartekoen zatia ordaintzeko. Askok jabetzak galdu zituzten eta nekazaritzako prezioen beherakadaren eraginez txirotu eta nekazari izaera ere galdu egin zuten. 1827tik 1832ra bitarteko epealdian nekazaritzaren krisiak hondamena eragin zuen eta hurrengo urteetan gainera "patataren gaixotasuna" etorri zen. Horrek guztiorrek nekazaritzaren krisia areagotu egin zuen eta miseria hedatu zen han-hemen.
XIX. mendean zehar (gehienbat 1876tik aurrera) Euskal Herriko burgesia eta, bereziki Bizkaikoa sendotu egin zen. Gogoan izan behar da antzinako aberastasunaren hiru oinarriak merkataritzaren garapen aspaldikoa, meatzaritzaren, burdingintzaren eta industriaren garapena eta neurri batean desamortizazioarekin lotutako nekazaritzaren aberastasuna direla. Prozesu horiei zor diegu Euskal Herriko burgesiaren sorrera.
Batez ere 1876tik aurrera Euskal Herriko burgesia Espainiako merkatuari begira zegoen, bai ikuspegi ekonomiko batetik, bai ikuspegi politiko eta kultural batetik.
Klase hori gorpuzten ari zela-eta, meatzetako langile gehienak elkartu eta erresistentzia osatu zuten beren bizi-baldintza penagarriak eta etengabeko esplotazioa salatuz.
Oso denbora-tarte laburrean, 13.000 langile emigrante inguru finkatu ziren, ahal izan zuten moduan, Bizkaiko meatzetako lurretan. Bilbo eta Somorrostro artean pilatuta, haiei harrera egiteko hiri-edukiena nahikoa ez zegoen lekutan. Ez zegoen inolako kontrol edota araudirik eta jasotzen zuten soldata apurra meategien ondoan xahutzen zuten, ohea eta zer jana ordaintzeko. 1887an urteko gutxieneko gastua 743 pezetakoa zen eta soldata 687 pezetakoa zen soilik.
Harrigarria bada ere, leku horiek alokatzeko sekulako prezioak ordaintzen ziren. Meatzari baten ohiko soldataren %20 edo %25 ingurukoa izaten zen zenbaitetan.
1886-1911 bitartean Bizkaian liskar ugari izan ziren: 160 greba inguru, horietatik 5 orokorrak. Greba horien arrakasta ez zegoen araututako negoziazioen arabera, baizik eta langileen eta haien senitartekoen erresistentziaren arabera; bestela gobernuaren esku-hartzearekin amaitzen ziren, sarritan militarren bidezkoa izaten zena, edo patronatuaren ekoizpen premiak eraginda.