Mendearen amaieran 500.000 bizilagun bizi ziren Hego Euskal Herrian. Hazkunde handiena Araban nabaritu zen. Bertan 69.000 biztanle zenbatzen ziren.
Gipuzkoan 120.000 pertsona bizi ziren.
Nafarroan hazkundea motelagoa izan zen, baina, hala ere 224.000 pertsona baino gehiago bizi ziren.
1787an Bizkaian 115.840 biztanle zenbatzen ziren.
Biztanleriaren dentsitateari zegokionez, Gipuzkoa eta Bizkaia ziren dentsitate handiena erregistratzen zuten probintziak; 60.5 biztanle/km² eta 52,3 biztanle/km² zituzten, hurrenez hurren.
Iparraldeari dagokionez, mendearen lehen erdian biztanleriak gora egin zuela adierazi behar da. Alde batetik, artoaren laborantzak hedadura handiagoa hartu zuelako, modu horretan, bizilagun gehiagoren arteko biziraupen hobea ahalbidetzen baitzen. Beste alde batetik, merkataritzaren trafikoaren garapenak ere gorakada hori ahalbidetu zuen, izan ere, bide asko modernizatu egin ziren eta ostatu hartzeko eta bidean atseden hartzeko gune gehiago sortu ziren.
Bizkaian eta Gipuzkoan landutako esparruen hazkundea mantendu egin zen. Hala, artoaren hazkundea nabarmena izan zen, nekazaritzako ekoizpenaren %60 artoaren ekoizpenak osatzen zuelarik. Haren ostean, gariaren ekoizpena kokatzen zen %39 batekin.
Araban, XVIII. mendeko lehen herenean ardoaren ekoizpenaren hazkundea mantendu egin zen, gehiegizko eskaintza gertatu zen arte. Bestalde, zerealaren ekoizpenak ere gora egin zuen. Modu horretan, 1775ean %10eko ekoizpeneko gaineratikoa izan zen.
Arabako nekazaritzaren "per capita" errentak 2,5 bider gainditzen zuen Gipuzkoakoa eta Bizkaikoa.
Mende horretan Hego Euskal Herriko lau lurraldetan lur gehiagoren nekazal ustiapena gauzatu zen, landu gabeko azalerak hartuz. Presio demografikoak gora egiten zuenean baterako lurrak erabiltzen ziren aipatutako laborantzetarako eta ondorioz gatazkak sortzen ziren.
Landutako azalera berrietan sostengatzen zen nekazaritzaren hedapenak eragina izan zuen abeltzaintzan, batez ere azienda librearen kasuan (ibiltaria, ardiak, ahuntzak eta behorrak); aitzitik, ukuiluetan edo baserrietatik gertu egoten zen aziendak gora egin zuen landa-lanak egiteko erabilgarria zelako eta haragia ere ematen zuelako. Bestalde aipatzekoa da, zonalde batzuetan, esate baterako Enkarterrietan bena-garraioaren jarduerak arrasteko azienda sorrarazten zuela, bereziki, idi eta mandoen bidezkoa.
Industriako jarduerari dagokionez, mendearen zatirik handienean burdinolek garai oparoak bizi izan zituzten. Hainbat arrazoik eragin zuen jarduera hori berrabiaraztea. Alde batetik, Koroaren politika protekzionistari esker Penintsulako eta kolonietako merkatuak bermatuak zituen euskal burdingintzak. 70eko hamarkadan penintsulara burdina Suediatik eta beste herrialde batzuetatik sartzen zela ikusita olagizonak kexu azaldu ziren eta lehenengo Felipe V erregeak eta beranduago Carlos III erregeak hainbat xedapen ezarri zituzten Amerikan eta Espainiako merkatuan atzerriko burdingaiak sartzea debekatzeko.
1752an 141 burdinola zeuden Bizkaian, 86 Gipuzkoan, 35 Nafarroan eta 20 Araban. Honakoa zen produkzioa: 5.140 tona metriko Bizkaian, 4.300 tona metriko Gipuzkoan, 1.930 tona metriko Nafarroan eta 1.000 tona metriko Araban. Horrenbestez, orotara 12.460 tona ekoizten ziren.
Metalurgiaren sektorean ekoizpen-modu tradizionalekin jarraitzen zen. Eta burdinolen kasuan ere egoera antzekoa zen: behe-labea, langile gutxi eta kapital-inbertsio urria. Bestalde, egur-ikatza garestitu egin zen eta 1762an burdinolaren kostuaren %56 eragiten zuen. Haren ostean zeuden mineralaren kostua (%30) eta soldatena (%9). Gipuzkoako burdinoletako langileen eguneko soldata nominalak heren bateko igoera izan zuen; hala, mendearen hasieran 4,5 erreal kobratzen baziren, mendearen amaieran 6 erreal kobratzen ziren. Soldata horien balioa zenbatekoa zen ulertzeko gariaren prezioa hartu behar da erreferentzia gisa. Gari-anega batek (11,5 kilo) 40 erreal balio zituen eta arto-anega batek, berriz, 30 erreal.
Mendearen amaieran argi eta garbi zegoen harrikatza erabiltzea zela arazoari irtenbidea emateko modua; dena den, XIX. mendearen erdira arte ez zen erabili.
Euskal Herriko ontziolei dagokienez jarduera berrabiarazi egin zela azpimarratu behar da, alde batetik, Caracaseko Konpainia Gipuzkoarraren eskariari esker eta, beste alde batetik, orokorrean ekonomiak gora egin zuelako. Baina, alturako arrantza-tokiak galtzearen eragin kaltegarriak ere nabaritu ziren. Mende horretan 426 ontzi eraiki ziren, gehienbat Gipuzkoako ontzioletan.
Halaber, Koroak arma-hornigaiak eskatu zituen eta horrek on egin zion Soraluzeko Errege Arma Fabriken jarduerari.
Orobat, merezi du beste industria-jarduera batzuk ere aipatzeak, esate baterako, kobrearena, ehunarena, zurrategiena, beirarena, txokolatearena eta errotena. Kobrea ateratzeko industria eta meatzeak Baigorriko haranean, Iparralden eta Aralarreko mendilerroan (Nafarroa) lekutzen ziren.
Iturria: Agirreazcuenaga, J.; Basurto, R; Lopez Atxurra, R.: "Historia de Euskal Herria". Donostia. 1980. II. alea, 212 or.
Merkatal jarduera zen isurialde atlantikoko ekonomiaren funtsa. Bi zutabetan sostengatzen zen: burdingintzako produkzioaren eta merkataritzaren handitzea, eta kanpoko merkantziak berriz esportatzearen bidezko bitartekaritza jardunen gorakada.
Bilboko kaia Europa mailako birbanaketa eta bitartekaritza gunea zen. Kai horretatik bideratzen zen Gaztelako artile gehienaren esportazioa. Beste produktu batzuek ere (pattarra, ardoak eta olioak) Nerbioi itsasadarra ukitzen zuten Frantzia, Ingalaterra, Holanda, Alemania eta Baltikora bideratu aurretik. Itzulerako pleita gisa elikagaiak eta manufakturak inportatzen ziren herrialdera, baina baita Gaztelara eta Amerikako merkatura, Cadiz eta Sevillatik barna.
Nafarroari dagokionez, probintziaren egoera fiskal eta geografiko lehiakorra zela medio eta merkatari atzerritar batzuei esker merkatal jarduera oparoa zen. Atzerriko merkatari horiek Gaztela eta Aragoaren arteko merkatuko bitartekaritza ahalbidetzen zuten alde batetik eta, beste alde batetik, Iparraldean barna nazioarteko merkataritza ahalbidetzen zuten. Mendearen lehen erdian merkataritza nahiko erraza zen. Bigarren erdian, ordea, merkatariek kontrol eta presio gehiago zuten, bai Nafarroako Gorteena, bai Madrileko Gorteena. Kontrol hori, gainera, areagotu egin zen 1779an foru-lurraldeetan mugako zergak ezarri zirenean.
Donostia zen merkataritzaren beste gune nagusia. 1728an sortutako Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarrak hango merkataritza bereganatzea erdietsi zuen. Berez, konpainia Donostiako merkatarien eta Espainiako Koroaren arteko transakzio baten ondorioz sortu zen.
Caracaseko Konpainia Gipuzkoarrak 30 ontzi erabiltzen zituen merkatal jarduera burutzeko eta Europa eta Amerikako produktuen trukean oinarritzen zen, atzerriko generoak ere barneratuz. Hala, ez zuen mendekotasun zuzenik sortu tokiko ekoizpenaren eta merkataritzako trafikoaren artean. 1742an merkataritzaren monopolioa eskuratu zuen Venezuelarekin.
Beltzen salerosketan ere esku hartu zuen. Orokorki jarduera hori itsas potentzia handiek kontrolatzen zuten eta Caracaseko Konpainiako euskaldunek 1.000 beltz garraiatzeko proposamena egin zuten, 1785eko errege araudiz onartu zena. Hala ere, azkenean Ingalaterrak eta Frantziak eman zuten gizakien karga, Puerto Rico irlaraino helarazi zutena, handik Gipuzkoako Konpainiak Venezuelara eraman zitzan.
Mendearen bigarren erdian beltzen salerosketan ibiltzen ziren euskaldunak (Arostegi eta Uriarte kasu) merkatariak ziren eta haientzat salerosketa hori garrantzitsua zen beren negozioetan, baina ez zen lehentasunezko kontua.
Azkenik, Baionak Nafarroako eta Aragoiko kanpo-trukeen bidea baliatzen asmatu zuen; modu horretan, 1759-1780 bitartean Baionatik pasatzen ziren itsasontzietako asko penintsulatik iristen ziren, eta Baionak Bilboko eta Donostiako kaiekin zuen harremana oso nabarmena zen beste kai batzuekin (Santander edo Ferrol) zuen harremanarekin alderatzen badugu.
Mendean zehar kontraesanezko egoerak sortu ziren landako nobleziaren eta merkatari-burgesiaren artean. Lurraren aristokraziak errenta feudalak pilatzen zituen apurka (lurren errenta, hamarrenak,...) eta ondorioz kapitala pilatzen zuen. Halaber, merkataritzatik eratorritako kapitala ere eskuratzen zuen. Garapen teknikoak nekazaritza arloan garrantzia gehiegirik ez zuenez, errenta feudala blokeatu egiten zen eta, horrenbestez, kapitalekin juroak (zor publikoak) edo antzekoak erosten zituzten, mailegu mota horien interesa handiagoa zelako. Hala, desamortizazioak eta lurren deslotura kapitalaren ezinbesteko ezaugarri ziren ugaritzeko nahia gauzatzeko.
Ez da harritzekoa euskal "ilustratuek", besteak beste, garai horretan meatzetatik etekin gehiago ateratzeko premia adieraztea, bai jabetzaren garapen kapitalista baten bidez eta baita soldatapeko lanaren garapena zela medio. Hala, ilustratu ezagunenetako batek, Fausto de Elhuyarrek 1788an halako ohartarazpenak egiten zituen: "orain egunean lau orduz lan egiten duten langileei lan bikoitza eginaraztea jornala igo gabe; horren ondorioz, kostu berean mineral kopuru bikoitza atera ahal izango litzateke, edo jornalaren edo langileen erdia baliatuz orain ateratzen den kopuru bera atera ahal izango litzateke". Dena den, horretarako udalerriko ondasunen (kasu honetan meatzeak) gozamenerako askatasuna bertan behera utzi beharko litzateke eta ekoizpen modu kapitalistak garatu beharko lirateke soldatapeko eskulana ezarrita.
Jauntzako eta burgesiako zenbait sektore aberastean klase herrikoien baldintzak eta bizi-kalitatea okertu egiten ziren. XVIII. mendean zehar hainbat matxinada gertatu ziren arrazoi ugari zirela medio, esate baterako prezioen etengabeko igoera, aleen eta premia biziko produktuen espekulazioa, lurzoruen alokairuen igoera eta alokatze aldien murrizpena, populazioaren hazkundea eta burdinolen krisia. Horien artean honakoak azpimarratu behar dira: aduanekin zerikusia zuen matxinada (1718); aleen merkataritzarekin zerikusia zuen matxinada (1766); eta Lapurdiko emakumeen altxamenduak (1773-1774).