Izurrite aldi ugari tartekatu arren, izurrite horiek ez zuten eragin nabarmena izan populazioaren hazkundean. Mende horren erdialdera Araban 72.000 biztanle bizi ziren, Gipuzkoan 70.000 (mende amaieran), Bizkaian 69.000 bizilagun zenbatzen ziren mende hasieran eta Nafarroak 162.000 biztanle hartzen zituen 1587an.
Atlantikoko kostaldean artatxikia zen nolabaiteko maiztasunez ekoizten zen zereal bakarra, sagarrarekin batera. XVI. mendearen hasieran aziendaren eta basoen ustiapena nagusitzen zen zereala lantzeko nekazaritzaren aldean.
Nafarroako Erreinuan nekazaritza anitzagoa jorratzen zen. Garia, olioa eta mahatsa lantzeaz gain baratzeko eta soro ureztatutako produktuak ere eskaintzen ziren. Bestalde, Gipuzkoa eta Arabatik gertuen lekutzen ziren zereal-zonaldeetan kontrabando bidez garatzen zen mugako merkataritza baliatzen zen.
Abeltzaintzari dagokionez, Bizkaian eta Gipuzkoan behi-azienda zen nagusi, hori baitzen animalia kutunena esne eta haragiari dagokienez. Zaldiak eta mandoak garraiatzeko erabiltzen ziren. Landutako lurrek eta fruta-arbolek zituzten mugetatik eta kontrolpeko gau-zaintzaren premiatik haratago, baterako larreak elikadura iturri librea ziren aziendarentzat.
Nafarroan, Pirinioetako zonaldean, azienda ibiltariari esker artile ugari ekoizten zen, atzerrira esportatzeko soberakina ere ematen zuena.
Mende horretan arrantzak ere gora egin zuen nabarmen. Euskaldunek Ternuako arrantza-tokiak kontrolatu zituzten baleak bilatu eta harrapatzeko, izan ere, XV. mendeaz geroztik Bizkaiko golkoan gero eta bale gutxiago ibiltzen zen. Ternuako merkataritzatik eskuratutako irabaziak (bakailaoa eta, batez ere baleen gantza) itzelak izan ziren; horri esker, marinelen komunitateek aberastasun iturri handi bat zabaldu zuten, irabazi gehienak armadore edo finantzarioek bereganatu arren.
Orobat, mende horren erdialdean Euskal Herriko kostaldean eskabetxe-industria finkatu eta garatu zen, bereziki, atuna eta bisiguarena.
Lapurdiko kostaldeko arrantzaren egoerari buruz, Bizkaiko eta Gipuzkoako arrantzaleekin lankidetzan aritzen zirela adierazi behar da eta baterako proiektuak taxutzen zituzten. Ternuako arrantza-tokiei zegokienez, Euskal Herriko txangozaleak (bizkaitar, gipuzkoar eta lapurtarrak) elkarren artean antolatzen ziren.
XVI. mendearen hasieran Baiona oso merkatu garrantzitsua zen arraiaren sektorean. Arraia Frantziako hainbat eskualdetara esportatzen zen bertatik baina Gaztelako, Frantziako eta Ingalaterrako monarkien artean lehertutako gerraren eraginez, Gipuzkoan eta Bizkaian gertatu bezala, Lapurdiko marinel kopuruak behera egin zuen eta, aldi berean, bertako ontziteria ezerezean geratu zen.
Mende horretan burdinolek garrantzia handia hartu zuten, alderdi ekonomikotik so. 300-400 burdinola inguru zeuden martxan eta 6.000-7.000 tona burdin ekoizten ziren, Europako ekoizpenaren %5-12, alegia. Burdina-mineralen kontsumoari gagozkiola, Enkarterrietako (Bizkaia) meatzetatik ateratzen zen burdina-mineralarekin Europako kontsumoaren %20 betetzen zen, hots, Europan 100.000 tona ekoizten baziren 20.000 aipatutako meatzetatik erdiesten zen.
Iturria: Agirreazcuenaga, J.; Basurto, R; Lopez Atxurra, R.: "Historia de Euskal Herria". Donostia. 1980. 188 orr.
Sektore horretan barneratzen ziren egurgileak, ikazkinak, meatzariak eta mandazainak. Modu horretan, Euskal Herriko agroaren ahuldadea orekatu egiten zen, izan ere, demografia soberakinak burdingintzako lanpostuekin betetzen ziren eta, horrez gain, burdingintzako lanei esker kanpotik iristen ziren hornigaien eskarietara bidera zitezkeen diru-sarrerak lortzen ziren.
Burdingintzaren bultzada esportaziora bideratutako industrian nabaritu zen, metalurgia-industrian eta ontzi-industrian, alegia.
Lotura horiek argi erakusten dute burdingintzaren eta metalaren sektoreak zuen garrantzia, izan ere, sektore horren bidez diru-sarrerak sortzen ziren biztanleria aktiboaren ehuneko handi batean. Bizkaian eta Gipuzkoan biztanleria aktiboaren %30 burdingintzarekin lotutako jardunetan ibiltzen zela uste da, lanpostu finko edo aldizkakoak izanik; horri, gainera, metalurgian lan egiten zuten langileen kopurua erantsi behar zaio (forja, etab.).
1575etik aurrera eta XVII. mendean zehar Europan merkatu-kuotak jaitsiera nabarmena izan zuen, barne-merkatua uzkurtzearekin batera. Europako merkatuan Liejako burdina eta Suediako burdina merkeagoak ziren, izan ere, hango teknikak aurreratuagoak ziren gure burdinolekin alderatuta. Horren ondorioz, atzerriko burdin ekoizpenak tradizioz "bertako" izandako merkatuetan barneratu ziren, esate baterako, Amerikako kolonietan eta monarkiaren eskaeratan. Burdingintzaren beheraldiaren eraginez burdinolak itxi egin ziren eta Bizkaian eta Gipuzkoan ekoizpena nabarmen jaitsi zen (%25-50).
Burdingintzaren krisiaren eraginez hornigaiak pilatzeko arazoak izan ziren, izan ere, burdinak merkatuaren balantza orekatzen zuen.
Ontzien sektoreari dagokionez, garai horretan Erregearen Armada Euskal Herriko ontziolen bidez hornitzen zen. XVI. mendean Gipuzkoako ontzioletan 375 ontzi eraiki ziren, gehienak itsasontziak. Bizkaiko ontzioletan, ordea, 100 ontzi eraiki ziren, gehienak Armadara bideratzen ziren galeoiak, 600-800 tona metrikokoak.
Merkatal jarduerari dagokionez, Bizkaiko merkataritza-harremanak Europako hainbat herrialderekin izaten ziren nagusiki. Euskal Herriko burdina funtsezkoa zitzaion Ingalaterrari. 1517-1518 bitartean Bristolen bakarrik 450 tona metriko burdin hartu ziren. Amerikako merkataritzak Sevillatik igaro behar zuen Indietako ontziterietara barneratzeko.
1511n Bilboko Kontsulatua sortu zen. Horrek argi erakusten zuen Bilboko kanpo-merkataritzak zenbaterainoko garrantzia hartu zuen, Burgos eta Bilboren arteko lehia etengabearen barruan. Halaber, mende horretan Europako hainbat erreinuk merkatal jarduera zehatza garatzen zutela adierazi behar da, esate baterako, Amerikara bideratutako esklabo beltzen merkataritza. Merkataritza horretan euskaldunek ere parte hartu zuten eta jakina da 1523an Urrutia familiak 45 beltz igorri zituela Afrikatik Amerikako kostaldera. Eta 30eko hamarkadan antzeko ekintzak egin ziren bestelako manufaktura batzuen merkataritzarekin batera.
Mende honetan Bizkaiko eta Gipuzkoako nekazarien %40k jauntzekin lotutako lurretan lan egiten zuten, eta lursail-jabe ziren nekaraziak %50 zirela esan daiteke.
Baina lursail-jabe horrek kapital tekniko urria zuen eta langileak senitartekoak izaten ziren soilik, ondorioz, ekoizpena ere nahikoa urria izaten zen, neurri handi batean autokontsumorako baliatzen zena. Zorrak pilatzen bazituen eta zorren interesak handiak baziren, lurraren jabetza galdu eta errentari bihurtzea beste aukerarik ez zen izaten, beste jabe batzuen lurretan lan eginez.
Artisautzen finantzarako gaitasun eskasaren ondorioz merkatarien mende geratu ziren. Modu horretan, merkataria artisauak sortutako soberakinarekin geratzen zen merkataritza-zirkuitua kontrolatzearen, lehengaia eskuratzeko artisauei emandako kredituaren eta salmenta gauzatu artean igarotako denboraren eraginez.
Burdinoletako merkatariek ere antzeko estrategia erabiltzen zuten, zenbaitetan haien jabe ere bihurtzen zirelarik.