Kontzeptua

Elebitasuna

Euskararen eta euskal hizkuntzarenak izan diren edota diren esparruetan latinaren aurreko hizkuntza indoeuropar batzuen arteko hizkuntza-harremanen egoera baten izateak bere sustraiak, antzinateko onomastika, antroponimia eta toponimia lekukotasunetatik eratorri daitekeen bezala, historiaurreko garaietan ditu (Michelena; Lakarra, 1988: 79). Beste hizkuntza batzuekin elkarbizitzako euskal motatako toponimoen eremua kultura baskitanoaren eremuaren ea berdina den zirriborro lez agertzen da mapan eta, egun, katalandar itsasertza ukitu arte Auñamendi guztian zehar euskal toponimia oso argia azaltzen da (Corominas, 1965: 97 eta hurr.).

Etnia-talde ugarien inbatsioak eta biztanleriaren joan-etorriek seguruenik hizkuntzen arteko harreman-egoera anitz sortarazi izango zituzten. Jada K.a. 179. urtean baskoien eta erromatarren arteko lehendabiziko harremana izan zen, euskara eta latinaren artekoa. Baina euskara errealitate bizia zen auñamendiko bailarak menderatzean, jada aldez aurretik harremanik izan zen. Nagusienak ziren hiri- edo soldadu-guneak nolabait elebidunak izatera iritsiko ziren, egoera horretatik hizkuntza-liskarra izanez. (Estornes Lasa, 1960: 257-258). Euskararekin harremanetan ziren beste hainbeste hizkuntzen izate horrek elebitasun eta eleaniztasun-egoera ugari eman izango zituen, Estrabonek dioen bezala eta, hurbiltasunak, auzoen arteko gutxieneko harremanak izan baziren ere, euskaran auzoko hizkuntza ezezagunenak ziren hitzak mailegatuko zituen, hizkuntzon artean garrantzitsuenak Hegoaldetik zeltiberiarra, Ekialdetik Iberiar-motakoak eta Iparraldetik galiar-euskalkiei buruzkoak izanez. (Agud, 1980: 15). Erromanizazio garaitik aurrera, euskara erromantzeak izatera iritsiko ziren hizkuntza protorromanikoz inguratuta dago: gaztelera, hegoaldean; gaskoia, bearndarra eta gainerako euskalki okzitanoek iparraldean; goi-aragoera, eki-iparretik; gaztelera eta gaztelera-menditarra (kantauri-gaztelarra), mendebaldetik. (Agud, 1980: 23-24).

Erromatar inperioaren gainbeheratzearekin aitzineko euskaldunen egitura berreskuratzen da eta, horrekin, euskararentzako egoera hobeak, bere mugak Garonara arte, iparraldean, Riberara eta Errioxara arte hegoaldetik. Baina mendebaldetik, Enkarterri goi-mesetako erromanizatutako kristinauengatik birpopulatua izatean, ez da berdin gertatzen, ez eta Baionan ere, IV-V. mendeko erromanizazio goiztiarraren bitartez, frankoen erreinuekiko harremanei, harik eta IX. mendean bikingoen gune estrategiko izatera iristen den arte, eusten jarraituz geroztik gaskoi nabarmendu baterako bilakaera izango duen latinaren erabilera inposatzen dute (Euskaltzaindia, 1978: 241-242).

XI. mende-amaieran, musulmanengatik bertan behera utzitako errekonkistako euskal-hedapenak baskonizazio berri bat dakar, beharbada jatorrian jada zegoen euskaldun eremu-gainean, Burgosetik hurbil eta hegoaldetik Demandako Katelerroan; horrela, XIII. mendeko lehen erdian Ojacastro hiriko auzoak (1982tik Errioxako Autonomia Erkidegokoa) auzietan euskaraz aitorpenak egiteko forua zeukaten. (Agud, 1980: 18- 19). Hortik, euskararen eta latinaren arteko harremanetik erromantze gaztelarra sortu zenaren tesia eratortzen da, erromantze horrek euskarak bereak dituen xehetasun fonetiko eta linguistikoak mantenduz. (Euskaltzaindia, 1978: 241).

X. mendearen amaieran "la información acerca de la lengua vasca empieza a ser copiosa, aunque deficiente por su misma naturaleza" (Michelena; Lakarra, 1988: 26-27), eta horrek elebitasunaren egoera egiaztatzea ahalbidetzen du. Elebitasuna edo eleaniztasuna sortzeko baldintzak denbora eta espazioan zehar oso aldakorrak lirateke, beste hizkuntza batzuekin mugakide izan ez ziren euskararen eremuak, jakina, oro har elebakar iraun zutela uste beharrez, komunikazio ugaridun hiri-gune jakin batzuk izan ezik.

Erdi Aroko erdialdean zehar, euskararen eta beste latin eta erromantzeak bezalako hizkuntza batzuen arteko harremanak, Done Jakue bidearen edota klunitarren eraberritzea bezalako europartzeko korronte ugari batzuk eragindakoak izango ziren. Euskararentzako beste arriskuetako bat gizarte-atalik dinamikoenengandik (noblezia, burgesak, eliza...) hartutako tratutik datorkio, lehenengo latinaren alde ekiten diotelako eta gero erromantzearen alde (hasieran eta berariaz, idatzitako hizkuntza bezala), euskara baserri-alderako baztertuz. (Euskaltzaindia, 1978: 254-256).

XVI eta XVII. mendeetan zehar euskararen esparrua bere espazioaren luze-zabaleran aldaketa handirik gabe iraun zuen, bere gizarte-begirunean ez baina. Horrela, XVII. mendean, mendebaldeko Euskal Herrian hizkuntza ospetsu eta arrunten arteko bereizketa egiten hasten da, nobleziak kultura-mailari dagokionez bel usage edo gorte-hizkuntzaren alde ekinez, patois izenekoek herri xumearentzako utziz. 1789ko Iraultza-garaitik aurrera, salbuespenez baina, frantziar nazioaren eraikuntzarako ezinbesteko baldintza bezala frantsesa -aurrerabidearen hizkuntza- inposatzera jotzen da. (Bidart, 1991: 146-148).

Mendebaldeko Euskal Herrian XVIII. mendearen erditik aurrera Araban eta agian era finago baten Nafarroan euskararen atzerabidea, merkatari handiek eta lekaideek ere gazteleraren erabilera sustatu izatearen eraginez, gauzatzen hasten da. Baita itsasaldeko lurraldeetako Bilbo, Donostia-San Sebastian eta Baiona bezalako merkatal hirigune handienetan ere elebitasuna bilakatu zen, erromantzea -idatzizkoa eta ahozkoa- ekonomiaz eta politikaz jabetu zelako eta baita administrazioko karguetara iristeko ezinbesteko zelako. Burgesiaren eta hirietako agintarien artean euskara baserritarren eta langile txiroen hizkuntza bezala aintzat hartzeko joera errotu zen, hizkuntza zaharra beti mespretxatu edota baztertua izaten zenik ezin esan daiteken arren. Horrela, elizako agintaritzak Trentoz geroztik errotiko aldaketa izan zuena ezin ahaztu daiteke eta doktrina eta predikazioak euskaraz ematea agindu zuen (neurri hori barruti guztietan eman ez zen arren), XVI - XVIII. mendeetan zehar egindako euskarazko lehenbiziko idatzirik gehienen egilea eliza bera izanez.

Ez da ahaztu behar ere, Euskalerriaren Adiskideen Elkartetik eta bertako kide batzuengandik ere egindako ekarpen ugariak, eta ezta apologistek -euren artean lekaideren batzuk nabarmenduz- euskararen alde egindako ahaleginak ere; dena dela, erakunde honek hezkuntzarako hizkuntza-tresna bezala gaztelaren aldeko jarrera hartu zuen, hori zelako hizkuntza ofiziala. (Euskaltzaindia, 1978: 276-277). Mendebaldeko Baskonian, Frantziako Iraultzak XVIII. mendean Frantzia zentralista amorratua eraiki zuen arren, politika horrengatik mendebaldeko euskal lurraldeak eragindakoak izanez, euskaraz egindako Ahetzeko (Lapurdi) 1792tik 1796rako udal-aktak bezalako agiri burokratiko jakin batzuk salbuespenak besterik ez dira. Mendebaldeko Baskonian, borbondarren monarkiaren izaera zentralistak inguruko lurraldeak kultura- eta hizkuntza-mailan ere baztertu egiten dituen arren, 1777 inguruan, Baztan nafartarraren merkataritza izaeradun agiriak bezalako salbuespen batzuk badira. Hala ere, diglosiaren fenomenoa, baztertutako edo behe-hizkuntzak (euskara) beste goi- edo administrazio-hizkuntzarekiko (gaztelera) duen menpekotasuna, gehituz doa. (Mujika, 1980: 333-334). Garai honetara arte beharbada eztabaida ofizialetan gure udal eta toki-batzarretariko gehiengo batek euskara zerabilen eta gero idazkariek erabaki-aktak gazteleraz idazten zituzten. Batzar Nagusietan eta organismo publiko askoren arteko harremanetan euskararen eta frantsesaren edo gazteleraren erabilera (Armiarma.com) -baldin eta Bidasoaren iparraldean edo hegoaldean, hurrenez-hurren zen- sendiartekoa zen; eta hizkuntzetariko baten ezezagun ziren gizabanakoak biltzen zirenetan esku hartzeak itzuli egiten ziren, elebitasun ofiziala emanez. Nafarroako eliza-epaitegietara ordezkari euskaldunak bidaltzen ziren hizkuntza horren esparru elebakardunetarako, gehienak baitziren, eta erromanzatuak elebidunetarako eta gaztelar elebakarretarako. Nafarroako epaitegi zibiletan jardunbide berbera jarraitzen zen Bidaurre euskaldun hartzailearen eskabidez 1778an emandako egiaztagiri baten agertzen denaren arabera. (Donostiako Udala-Ayuntamiento de San Sebastián). Hegoaldeko Baskonian, batez ere gaztelagatik, eta iparraldean frantsesagatik, euskarak duen pixkanakako ordezpena, aro garaikidean areagotu egiten da. Euskararen historia XIX. mendeko bigarren erditik aurrera industrializazioak, immigrazioak, hirigintzari buruzko prozesuek, komunikabideen garapenak, kanpoko ereduak eskuratzeak eta ohiko euskal gizartearen hondamendia, foru sistema barne, bezalako aldaketek josia dago. Baina ezin ahantzi ditzakegu herri lez kontzientzia galdu, lehen mailako derrigorrezko hezkuntza ezarri edo Ebrotik Bidasoara aduana-mugak eraman izana bezalako, euskarari, bai bere hedapenean eta baita bere gizarte-funtzioetan ere, hainbat eragin zioten egitateak. XIX. mendean gizabanakoaren elebitasunak -Ladislao Velasco arabarrak egindako estatistiken arabera- hurrengo euskal hiztunen ehunekoak eskaintzen dizkigu: Gipuzkoa (1867) %96; Bizkaia (1867) %81; Ipar Euskal Herria (1866) %65; Nafarroa (1867-68) %20 eta Araba (1867) %10 (Mateo; Aizpurua, 2003).

Zazpi euskal lurraldeen biztanleriaren erdia baino gehiago euskalduna zen eta, ondorioz, gazteleraz edo/eta frantseseraz hezkuntza arrakasta gutxieneko batekin garatu ahal izateko ezinbestekoa da jatorriko hizkuntzari buruz aipamenik egitea; horretarako, euskaldunen semeei, estatu menperatzailearen hizkuntzaren sarbide soilak izan zitezen asmo bakarrez, bai Espainiako Erreinuko eskoletan eta baita frantziar Errepublikan ere gaztelera/frantsesa hurrenez-hurren irakasteko euskarazko eskuliburu eta testuliburuak egiten dira. (Rodriguez Bornaetxea). Dauden agirien arabera, Gernikako Batzar Nagusiak hitzaldietan euskaraz ere azaltzen ziren; Espainiatako Primatuaren Gutun Pastorala, 1820koa, elebitan argitaratzen da; udal jakin batzuen arteko idatzizko harremanetariko batzuk ere euskaraz bideratzen dira, etab. (Armiarma.com). XIX. mendeko azken herenean euskarak Araban eta Nafarroan atzerapauso handia jasaten du. Bestalde, hain samingarriak ziren egoera bera izan zen XIX. mende- azkenetik aurrera bertoko baloreen aldezpenean, euskararen berreskurapena barne, erantzuna sortarazi zutenak. (Euskaltzaindia, 1978: 275-277, 293-298).

XIX. mendean zehar euskara gazteleragatik ordeztearen joera, hegoaldeko Baskonian, euskara hobeto mantentzen zuten Gipuzkoa eta Bizkaia bezalako lurraldeetan nagusituz doan industrializazio- eta modernizazio-prozesuengatik, areagotu besterik ez da egiten. Aipatutako joera nagusi hori, hegoaldean, euste-ahalegin batzuk gorabehera, industria-iraultza eta modernitatetik igarotako XX. mendearen erdira arte nagusitzen da, eta gizaldiaren amaierara arte iparraldean. Horretan, aurreko mendeetan jada abiarazitako joera batzuk eta baita beste espezifikoago batzuk ere lagungarri izan ziren: ohiko euskal gizartearen ea ea guztiz desagertu arteko gizarte-garrantziaren galera, herri bezala kontzientzia galdu izana -edo bereganako errepresioa, horrelakorik sortu zenean-, garatze bidean zeuden ekonomia, gizarte-, eta kultura-jardueretatik euskara alboratu izana, frantziar eta espainiar Erresumen, bakoitzari zegokion esparruan, egitura politiko-administratiboen sendotzea, frantseserazko eta gaztelerazko komunikabideen, bai iparraldean eta baita Baskoniako hegoaldean ere, hurrenez-hurren, geroago eta garrantzi handiagoa.

Hala ere, Euskal Herria osoan euskara biziberritu eta bere irakaskuntza sustatzeko ahaleginak ematen dira, horretarako testuak sortzeari ekinaz (Rodriguez Bornaetxea); gainera, Euskadiko autonomia-aldi laburrean zehar (1936-1937), hegoaldeko Baskonian, Eusko Jaurlaritzak euskara Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan (Euskaltzaindia, 1978: 16) ofizial izendatzen du eta 1937ko Eusko Jaurlaritzaren Agintaritzaren Aldizkaria elebitan argitaratzen da. Baina Espainiar Guda Zibilean gertatutako frankisten garaipenak hasiberriak ziren euskararen berreskurapenarekiko ahalegin guztiak eten egin zituen, euskararen erabilera publikoa erabat debekatua izateaz gain euskararen gizarte-baldintzen pixkanakako gainbeheratze egoera horretan neurri handi baten eragina izan zuen lehen mailako gertakari izatera iritsiz. Frankismo berantiarraren etortzean izan zen, euskararen gramatika-korpusaren batasun-prozesuari hasiera ematen zitzaionarekin batera, euskara Eliza Katolikoaren itzalpean sortuz joan ziren euskal eskolak izenekoen bitartez sozializazio hasiberri bat lortuz joan zen, 1945era arte ixilpekotasunean izanez. 1970-80 hamarkadan geroago hasiberriak ziren arren geroago eta hedatuago zeuden ikastolentzako beharrezkoak ziren dirubideak lortze-helburuz ikastetxeek herri-mobilizazioak ekarritako eskabide berriei aurre egin behar izan zioten: Kilometroak Gipuzkoan, Ibilaldia Bizkaian, Nafarroa Oinez Nafarroan, Araba Euskaraz Araban eta Herri Urrats Iparraldean (Rodriguez Bornaetxea).