Monarkia eta noblezia

Nafarroako Karlos ii.a Gaiztoa

"Gorputzaren errege txikia zen, baina buru-argitasun eta ausardia handikoa, begirada bizikoa eta elokuentzia limurtzailekoa, besteengan bere borondatea sartzen zuena; maitatzeko artean zebilena eta, horregatik, herritik oso maitea",

dio Saint-Deniseko monjeak (Grandes Chroniques de France).

"Izaera txar batek kaltegarri bihurtzen dituen ezaugarri on guztiak zituen: energia, elokuentzia, ausardia, asmamena, liberaltasuna",

agrega Mercier (Portraits des rois de France). Simeon Luce (B. Du Guesclin et son époque, Paris, 1888, or. 240), hemeretzigarren mendean bezala, tintak kargatzen ditu:

"Ademanes felinoz, begi distiratsuz, begirada nondikoz, fakundia agortezinez (sugearen eta tigrearen izaeran parte hartzen zuena) osatutako hombrecillo".

Historialari frantsesek "El Malo" deitu zioten, eta frantsesari kontrajarri zioten bere subiranoari, "El Bueno" deitu baitzioten. Hala ere, ez dago uste duenik (Duverge) erremoketea nahiko modernoa izan zitekeela, Avalos de la Igerilekuko luma erresentidoari esker. Nolanahi ere, arrazoi du Moretek esaten duenean ezizen horretan "norberaren akatsak adina izan zirela inoren gorrotoak". Karlos ii.ean Locustra ospetsuaren gizonezkoen baliokidea ikusi nahi izan da; baina historiografia galadunak ahaztu egiten du XI. mendetik XV. mendera bitartean toxikoei buruzko lanak ugaritu egiten direla (adibidez, Maimonideak); horrek frogatzen du pozoitzea maiz egiten zela, batez ere pozoitzaile on bat ordain zitekeenean. Shakespeareren drama gutxi izango dira —berreraiki aurreko garaiak— heriotza-tresna zentzugabe hori sortzen ez den horietan. Urrutirago joan gabe, nola hil ziren Vianako Printzea, Lope García de Salazar, Nafarroako Andre Maria Zuria, Francisco Febo, etab. Medidas de seguridad.

"Pozoia arma gisa erabiltzearen famak —zenbaiten ustez egiaztatua— irudimenezko krimenak egozten zizkion. Bestalde, historiografia ofizial luze batek, guztiz kontrakoa, propaganda adimentsu baten emaitza besterik ez zena ematen lagundu zuen.

(Lacarra: Historia política del..., or. 151).

Laburbilduz, ahaltsuek gaizto deitu zioten, ez zelako "zintzo" utzi, eta ez zuelako izan babes ofizialeko apeuta ziren lumaren mertzenario batzuk elikatzeko bezain aberats zen altxorrik. Baina zer uste zuten goi-goi eta behe-nafarrera, gipuzkoar, arabar eta gaskoiek, proba orori fideltasunez balio izan baitzioten? Zer eman zion kleroak bere laguntza materiala 1357an eta 1359an eman zuen herriak? Zer onura izan zuten 1361eko testamentuagatik, eta komentu eta elizek, opari apartak irabazi baitzituzten, eta laborariek, berriz, txirotasunaz jositako pintzak barkatu zizkieten (1368 erreinuko guztiak, 1386 Allingo haranekoak, 1362 denak, 1376 Tuterako musulmanak...)? Beata kritikan erori gabe, Castrorekin esan liteke:

"ez da bidezkoa nafarrean bizitzea egokitu zitzaion garaiko bizio, biolentzia, desleial eta irain guztiak pertsonalizatzea"

(Karlos ii.a "El Noble", Nafarroako erregea. Iruñea, 1967, or. 15).