Hiru Erregeen Mahaiaren gailurrean amaitzen da itsasotik Aragoirako Pirinioetako mugaren azterketa. Muga puntu hori 1856ko Baionako Itunak finkatu zuen, eta demarkazio-lanaren lehen zatia tontor horretan gelditu zuen, beste garai batean Frantziako, Nafarroako eta Aragoiko Erresumak elkartzen ziren lekuan. Pirinioetako mugaren antolaketa, bere konplexutasun osoan, bi ordena juridikoren gainjartze gisa agertzen da: haranen tradiziotik eta ohituratik sortutako tokiko ordena juridikoa eta Frantziak eta Espainiak hitzartutako Baionako Itunetik sortutako estatu arteko ordena juridikoa, euskal tokiko ordena juridikoa bere autonomia errespetatuz barneratu zuena. Multzo hori, Ondarolle (Arnegi) izan ezik, fenomeno juridiko komun batek lotzen du bere bilakaeran: federalismoak. Izan ere, ikus dezagun muga, gaur egun antolatuta dagoen bezala, milaka urteko oinarri batzuen gainean, bi isurialdeetako euskal haranen federalismo iraunkorraren egitura dela. Federalismoa itxuraz nahiko desberdinak diren fenomeno horiei batasuna ematea ahalbidetzen duen prozesu juridiko komun bakartzat hartzeko, ateratako ondorioak azaltzea komeni da, haien kausari eta izaerari dagokienez, nazioarteko zuzenbidearen planoan mugaren teoriarako dituzten gorabeherak finkatu aurretik. Pirinioetako muga antolatzea eragin duten arrazoien artean hiru talde erabakigarri bereiz daitezke, batez ere Euskal Herrian, gaur aurkezten den bezala. Eskualdeak, Baionako Ituna sinatu eta berehala zedarritua, botere zentralaren ekimen ororen aurreko tokiko antolaketa zuen. Arrazoi geografikoengatik: populazio autoktonoak haran dibergenteetan edo paraleloetan bildu ziren, gutxienez. Batzuetan lautadarako irteera eztarri estuek osatzen dute, eta biztanleek portuetan zehar komunikatu behar izaten dute. Arrazoi ekonomiko eta soziologikoengatik: "merkataritza" terminoaren zentzu zabalean, artzaintza-ekonomiako sistema baten arabera antolatutako auzo-taldeen artean ezartzen da. Bertan, jabetza indibiduala haranean kontzentratuta dago, eta haranaren jabetza komuna mendiko belardi eta larreak dira. Belardi horiek haranen gailurrean daudenez, hau da, kontaktuak egiten diren tokietan, eskubideak inbrifikatzen dira. Batzuetan haran bat da larreen jabea eta bere bizilagunak du gozamena; beste batzuetan, bi haranek kudeatzen dituzte zatitu gabeko lurralde nahiko zabalak. Azkenik, Euskal Herria, osatzen zuten zatiei dagokienez, oso egituratuta eta antolatuta zegoen (Estornés Lasa: Historia del País Vasco, Editorial Vasca, Zarautz 1933). Arrazoi juridiko eta historikoak direla eta, zatitu gabeko eremuen kudeaketa hori, haranak bezain zaharra den fenomeno juridikoa, artzaintza-ohituratik ateratako zuzenbide-arauen arabera egiten da, ohitura hori arautzeko hitzarmen kolektiboetan adierazitakoak, "lies y passeries" izeneko fazerien hitzarmenetan. Hitzarmen horiek funtsezko garrantzia dute haranentzat, beren bizitza ekonomikoaren oinarriari berari eragiten baitiote: larreei, transhumantziari, artaldeei. Haraneko barne-zuzenbideaz gain, bada kanpoko eskubide bat, nazioarteko zuzenbidearen lehen zirriborroa. Hitzarmen horiek aldi berean arautzen dituzte mugak eta eremu komunak. Muga, beraz, botere zentrala Frantzian eta Espainian eratu aurretik ere antolatzen dute, aginte subiranoa alde batera utzita. Pirinioetako haranek, hein handi batean, ihes egiten diote mundu feudalaren antolaketari, bai ofiziozko autonomiari eusten diotelako, bai beren eskubideak berreskuratzen dituztelako. Eta ihes egiten dute, izan ere, sistema feudalak ez baitu gorpuzten, arau ezberdinen arabera antolatuak baitaude, eta beren artean elkartzen baitira merkataritzak, hizkuntzak, ekonomiak eta antzekoek lotuak, eta, horrela, beren talde menditarren antolaketa lautadako feudoen aurka jartzen dute. Haranen elkartasun ekonomiko eta juridikoari, apurka-apurka, berehalako jaun feudalen eta botere zentralaren aurkako defentsa-harremana gehitzen zaio. Defentsa-erreakzio horrek bi helburu ditu: 1. Nork bere antolaketa eta zatitu gabeko eremuen kudeaketa komuna mantentzea. 2. Alde bakoitzeko jauntxoei aurre egiten dieten gatazketan neutraltasuna gordetzea. Hori dela eta, haranetako hainbat sistema biltzen dituzten hitzarmenak egin dira (d 'Arrem plana). Nahiz eta gatazka ugari izan larre indibisoei buruzko arazoengatik, haranek gudua aurkezten dute, botere zentralaren aurrean biltzen dira eta beren fazerien hitzarmenak zabaltzen dituzte neutraltasun eta gerra-luzapenetarako hitzarmen politiko bihurtuz. XVIII. mendearen hasieran, mehatxua desagertu egin zen, itun handiak bakanagoak izan ziren, eta ez zituzten haran-multzoak bildu, baizik eta bi edo hiru haraneko taldeak, beren izaera politikoa galdu eta hitzarmen ekonomikoen hasierako helburua berreskuratu zutenak. Bailarek autonomia galtzen dute eta aurreko antolaketara itzultzen dira. Denbora horretan, botere zentrala Frantzian eta Espainian antolatzen da, eta mugei buruzko gaiak oztopatzen ditu, eta nazioarteko batzorde batzuk izendatzen dira. Baina erakunde menditarra ez da makurtzen, eta batzorde horiek porrot egiten dute. Haranen arteko gatazkak aldian-aldian sortzen dira, eta, gehienetan, fazeriak amaituz konpontzen dira, botere subiranoaren esku-hartzearen bidez baino gehiago. 1856ra arte itxaron behar da behin betiko antolaketa honako oinarri eta printzipio hauen gainean ezartzeko: 1. Tokiko antolaketa errespetatua izan zen; izan ere, itunaren xedea mugan bakea mantentzea zenez, antzinako ordena juridikoa apenas mantendu zen modernizatuta, hainbesteraino non autore batek esan baitzezakeen Baionako Itunak fazeriak modernizatu besterik ez zituela egin. "Garrantzi berezia eman zaio muga naturalak bilatzeari, baina helburu nagusia ahaztu gabe, hau da, premia eta eskubide aitortuak asetzea, funtsezko baldintzak baitira mugan ordena eta harreman onak mantentzeko”. [Callier jeneralaren txostena -X liburukia, 165. or.]. Eta eskubideak eta beharrak aitortzea ez al da Euskal Herriko eta Pirinioetako bi aldeetako haran eta parrokia horien autonomia finkatzea? 2. Muga maiz urruntzen den muga naturalei dagokienez, Baionako Ituna lehendik zeudenetara makurtu da, edo, beste era batera esanda, zatirik handienean antolaketa sekularrari jarraitu dio, eta 1785eko tratatuan, akordio zaharrenetan ere oinarritutakoan, oinarritu zenean, ez zuen ezer berritu. 3. Egitate nagusia, fazeriak kontserbatu egiten dira eta M. de Lapradellek, laburpen nabarmen bezain zuzen batean, sorreratik 1856ko itunera arteko bilakaera marrazten du. "Hala ere, 1785eko mugarriztatzea apur bat aldatu zen Iparraldera eta Luzaideko ekialdera Frantziaren probetxurako, geroago Zuberoa eta Nafarroako zintzurren arteko muga zaharreko beste leku batzuetan bezalaxe, Iratiko oihanaren zati bat Espainiari lagatzea konpentsatzeko asmoz. " [Callier jeneralaren txostena, X. liburukia, 164. or.] "Fazeriek, gainera, larre eta larre komunen mugak finkatzen dituzte, belardien, uren eta basoen erabilera arautzen dute, larreetako aziendaren igarobidea arautzen dute, ganadu gaixoarentzako osasun-araudi baten oinarriak eta arbitrajera jotzea ere finkatzen dituzte; artzaintza-estatuaren berezko mugen eta mugen benetako itunak dira. Frantziako eta Espainiako estatuen arteko muga-itunak baino lehenagotik ere bazeuden, eta, gero, monarkek errespetatutako frankizia gisa irauten dute, benetako nazioarteko itunak eratuz, merkataritza-askatasuna eta, gerra-egoera gorabehera, elkarren arteko bake-bermea bermatzen dutenak, eta, subiranoek armak hartzea eskatzen badiete, gutxienez hogeita hamar eguneko epea, haiek, artaldeak eta merkantziak babesteko. Frantziar eta espainiar subiranoek haiek murrizteko eta mugatzeko ahaleginak egin zituzten arren, itun horiek Iraultzara arte iraun zuten. Bere gainbehera ez zen monarkiaren zentralizazioaren ondorio zuzena izan, baizik eta gerra-egoerarekin batera sortuak, itunak, bakearekin batera, letra hil bihurtzen dira. Iraultzak, frankiziak eta foruak ezabatuz, desagertzea ekarri zuen. Bestalde, Iraultzaren eta Inperioaren gerrek abertzaletasuna piztu zuten eta Pirinioak muga politiko bihurtzen lagundu zuten. Baina "passeriek" izaera politiko guztia galdu bazuten, artzaintza-hitzarmenen jatorrizko izaerari eutsi zioten mendeetan zehar. Pirinioak mugatzeko batzordeak, 1856an mugako herrien eskubideak kontuan hartuta bi estatuen mugak definitzeaz arduratu zenak, itunetako klausuletan sartu zituen. Azken batean, tratatuak kontrol-organo goren bat aurreikusten du Pirinioetako Batzordearekin, tratatuko akordioak errespetatzen direla ziurtatzeko.
Ikusi MUGA (Ahots erakuslea).