Ibaiak

Ebro

(H)Iberus latinezko hitzetik dator. Antzinatetik hainbat historialarik eta geografo latindarrrek zein greziarrek aipatu izan dute termino hau. Hiberus (Hiberum) izendatu ohi dute ibaia.

Beste batzuen artean, Tito Liviok: "cis Hiberum Hipania predomita erat", Plinio Zaharrak: "Hiberus amnis, navigabili commercio dives eta "Hibero" edo Julio Cesarrek: "flumen Hiberum" (Segura, 2001: 16,59,60,119). Bestalde, Avieno poeta latindarrak "Ora marítima" izeneko poema ezagunean Hibero izendatu zuen.

Kalagorriko Prudencio poetak (348-415) Emeterio eta Zeledoniori eskainitako kantuan ibaia "nos vasco Iberus" deitzen du. Azkenik, Bordelen jaiotako Paulino poetak (353-431) bere "Peristephanon" izeneko lanean hiberus izena ere badarabil.

Alberto González Rodríguezek Diccionario etimológico de la toponimia mayor de Cantabria liburuan izena lehen aldiz Scylax-en bidaldian, K.a.-ko V. mendean agertzen dela diosku, ondorengoa gaineratuz: "Para que la forma romance Ebro sea posible, es preciso seguir la acentuación griega -hecho que según M. Pidal, sucede con términos verdaderamente populares- (...) Nuestros topónimos Valderrible y Fontibre suponen ambos el sustantivo Iberus con una terminación -e inflexionada del genitivo latino en -i (...) Ambos topónimos son palabras compuestas mediante idéntico procedimiento morfosintáctico: sustantivo modificado ( fonte, ripa) + sustantivo modificador en genitivo (Iberi). * Fonte Iberi 'la fuente del Ebro' y Ripa Iberi 'la ribera del Ebro'.

Mikel Belasko bere Diccionario etimológico de los nombres de los montes y ríos de Navarra liburuan izena dokumentazio arabiarrean Abroh edo Ibro formekin ohikoa dela esaten digu.

Erdi Aroko dokumentazioari dagokionez, hainbat formakin ageri zaigu: (H)Ebro, (H)Iberum, Ibero, Iberis, Hiberim,(H)Iberi. Hauexek dira lehen agerpenetako batzuk: 917an Cardeñako kartularioan Ebro (Líbano, 1996: 374) Eta honelaxe dugu Donemiliagakoan 1045 urtean (Ubieto, 1976:231). Leireko kartularioan, berriz, 1047an flumen Hyberum moduan agertzen da, Hebro 1072an eta flumen Hiberim 1085ean (Duque, 1983). Llorentek bere " Noticias Históricas" -ko 3. liburukian 1012 urteko Nava de Albura hiriko foruetan Iberis flumen jasotzen du. (Líbano, 1996:80). Eta era bertsuan, flumine Ybero forma Iratxeko monasterioari eginiko dohaintza bateko testu batean aurki daiteke 1067(?) urtean. (Lacarra, 1965). XII. mendetik aurrera oraingo Ebro forma orokortzen da.

Bere etimologiaz asko hitz egin den arren, enigmatikoa da eta ez dago adostasunik. Alberto Gonzálezek (González, 1999: 153-156) ondoko sintesia ematen du izenaren jatorriaz: "Dejando a un lado las interpretaciones fantásticas que lo quieren relacionar con el legendario rey hijo de Tubal, el dios Bel o vocablos fenicios Ibrin/ Eberim ('término, fin', extremo'), las hipótesis lanzadas sobre la etimología del radical Iber-son:

  • Del céltico Ber 'corriente de agua', 'barranco'. Éste radical se encuentra bien representado en el territorio considerado como céltico (M. Dolç)
  • Perteneciente al sustrato mediterráneo pre-indoeuropeo, el griego tomándolo como prestamo lo utilizó como gentilicio y como fitónimo para denominar al berro, planta que crece en lugares húmedos, significado relacionado con el primitivo 'tierras pantanosas'(Fletcher)
  • Del vasco Iber 'corriente de agua', forma paralela a ibar/ibai íd cuyos derivados ibaica, ibaia significan vega y río.
  • Del ibérico vaika 'vega', derivado de vai 'río', aunque sin excluir un claro parentesco con el vasco".

Antonio Tovarrek, bere aldetik, Humboldt, C. Battisti edo N. Holmer bezalako beste autoreekin bat etorrita, Ebro izena , Iberus flumen (Iberus - Ebro) hidronimotik datorrela dio, eta ibar (ría, estuario), edo ibai (río) euskal hitzen bidez interpretatzen du. Ibar hitza marinel eta merkatari joniar-grekoen ahotan Iberus (>ibero, río) bilakatuko zatekeela gaineratuz.