(H)Iberus latinezko hitzetik dator. Antzinatetik hainbat historialari eta geografo latindarrek zein greziarrek aipatu zuten termino hau.
Beste batzuen artean, Tito Liviok: "cis Hiberum Hipania predomita erat", Plinio Zaharrak: "Hiberus amnis, navigabili commercio dives eta "Hibero" edo Julio Cesarrek: "flumen Hiberum" (Segura, 2001: 16,59,60,119). Bestalde, Avieno poeta latindarrak "Ora marítima" izeneko poema ezagunean Hibero gisa aipatu zuen.
Kalagorriko Prudentzio poetak (348-415) Emeterio eta Zeledoniori eskainitako kantuan ibaia "nos vasco Iberus" deitu zion. Azkenik, Bordelen jaiotako Paulino poetak (353-431) bere "Peristephanon" izeneko lanean hiberus izena ere badarabil.
Alberto González Rodríguezek Diccionario etimológico de la toponimia mayor de Cantabria liburuan, izena lehen aldiz K.a. V. mendeko Scylax-en bidaldian aipatu zela esateaz gain, beste hau ere gehitzen du: "Ebro erromantze forma ager dadin, grekerazko azentuazioari jarraitu behar zaio, gertaera hau, M. Pidalen arabera, benetako herri izenekin gertatzen da (...) Valderrible eta Fontibre toponimo biek Iberus izena daramate, latinaren -i genitiboa -e bihurtutakoarekin batera. (...) Toponimo biak hitz konposatuak dira prozedura morfosintaktiko berberaren bidez: aldatutako izena (fonte, ripa) + izen modifikatzailea genitiboan (Iberi). * Fonte Iberi 'Ebroren iturburua' y Ripa Iberi 'Ebroren ibaialdea'.
Mikel Belaskok bere Diccionario etimológico de los nombres de los montes y ríos de Navarra liburuan, izena dokumentazio arabiarrean Abroh edo Ibro formekin ohikoa dela esaten digu.
Erdi Aroko dokumentazioari dagokionez, hainbat formarekin ageri zaigu: (H)Ebro, (H)Iberum, Ibero, Iberis, Hiberim,(H)Iberi. Hauexek dira lehen agerpenetako batzuk: 917an Cardeñako kartularioan Ebro (Líbano, 1996: 374) Eta honelaxe dugu Donemiliagakoan 1045 urtean (Ubieto, 1976:231). Leireko kartularioan, berriz, 1047an flumen Hyberum moduan agertzen da, Hebro 1072an, eta flumen Hiberim 1085ean (Duque, 1983). Llorentek bere " Noticias Históricas"-eko 3. liburukian 1012 urteko Nava de Albura hiribilduko foruetan Iberis flumen jasotzen du. (Líbano, 1996:80). Eta era bertsuan, flumine Ybero forma Iratxeko monasterioari eginiko dohaintza bateko testu batean aurki daiteke 1067(?) urtean. (Lacarra, 1965). XII. mendetik aurrera oraingo Ebro forma nagusitu zen.
Bere etimologiaz asko hitz egin den arren, enigmatikoa da eta ez dago adostasunik. Alberto Gonzálezek (González, 1999: 153-156) ondoko sintesia ematen du izenaren jatorriaz: "Tubalen semea zen errege mitikoa, Bel jainkoa edo Ibrin/ Eberim (“muga”, “muturra”) fenizierazko hitzak aparte utzita, Iber- erroaren inguruko etimologiaz planteatutako hipotesiak hauexek dira:
- Ber zeltiko 'ur korrontea', 'sakana'. Erro hau eremu zeltikoan oso zabalduta agertzen da. (M. Dolç)
- Mediterranear oinarri aurre-indoeuroparra izanik, grekoak, mailegu gisa hartuta, jentilizio eta fitonimo gisa erabili zuen iturri-belarra izendatzeko. Landare hau eremu hezeetan hazten da. Horrela jatorrizko “zingirarekin” lotuta. (Fletcher)
- Euskarazko Iber 'ur korrontoa', ibar/ibai hitzen sinonimoa. Ibaika, ibaia hitz eratorriek ibaia, ibarra esan nahi dute.
- Iberierazko vaika 'ibarra', vai 'río' hitzetik eratorria, euskararekin lotura nabarmena alboratu gabe".
Antonio Tovarrek, bere aldetik, Humboldt, C. Battisti edo N. Holmer bezalako beste autoreekin bat etorrita, Ebro izena , Iberus flumen (Iberus - Ebro) hidronimotik datorrela dio, eta ibar, edo ibai euskal hitzen bidez interpretatzen du. Ibar hitza marinel eta merkatari joniar-grekoen ahotan Iberus >ibero, (ibaia) bilaka zatekeela gaineratuz.
--
Jatorrizko testua: Kike Fernández de Pinedo
Itzulpena: Elia itzultzaile automatikoa
Itzulpenaren berrikusketa: Joseba Rodriguez Zuazua