Filologoak

Zabala Zabala, Juan Mateo

Euskarazale bizkaitarra. Bilbon jaio zen 1777ko irailaren 21ean eta Zarautzen hil zen 1840eko otsailaren 6an.

1792an nobizio bezala sartu zen Frantziskotarren lagundian, Arte eta Teologiako ikasketak burutuz. 1800. urtean predikari eta sekularren konfesore izendatu zuten. 26 urte zituelarik euskaren inguruko ikerketei ekiten die Larramendiren idazlanak aztertuz. 1804ean Bilboko komentuan Filosofiako Irakurle izendatu zuten eta 1815ean -Galizian pare bat urte eman ostean- Zarautzeko (Gipuzkoa) eskolan hasi zen. Bertan Zaindaria eta Zuzendaria izan zen, baita eskolako Kronikaria ere. Gaztelera nagusi zen eremura etorriz zen heinean, ama hizkuntza galtzeko zorian egon zen. Bere bizitzan zehar hainbat guda eta gerra karlistak bizi izan zituen, elizaren inguruko eztabaidekin batera, erlijio ordenak ezabatzeak eragindakoak alegia. Zabala, batez ere, misiolaria da. Beti Bizkaia inguruan aritu zen predikatzen, bertako euskalkia ezin hobeto ezagutzen baitu. Baina misiolari horrek bere bisitaldietan bertako lexikoa jasotzeko ere aprobetxatzen zituen, herriz herri zebilenean. Horrela, Colección de voces y frases bascongadas eratu zuen Bizkaiko misioetan ibili ostean eta 1828an Bordeleko Unibertsitateko Lecluse irakasleari bidali zion. Izugarrizko zaletasuna ageri zuen horrelako lexikoa jasotzeko. Horrela 1820an Baranbiotik (Araba) arrebari idatzi zionean, honela zioen:

"ayer me entregaron una tuya, en que me preguntas si yo he tomado la proclama de Aragón. Dígote que no, ni he padecido la más leve tentación sobre el particular. Si hubiera sido alguna proclama en buen vascuence o aunque hubiesen sido unos medianos villancicos, tal vez hubiera tenido alguna tentación por traerla, por ver si traía alguna voz, frase o expresión que me hiciera al caso...".

1803an jada irakurri zuen Astarloaren Apologia de la lengua bascongada baina zen zuen haren filosofiaren ildotik jo, aitzitik jarrera errealista eta objektiboa hartzen du hizkuntza eta argitalpenak direla eta. Bere lan nagusia ikerlan bat da da, Verbo Regular Vascongado vizcaino alegia, baina ez zen argitara eman bera hil eta zortzi urte igaro arte. Zabala oso gizon lasaia zen. gauzak patxadaz hartzen zituen eta xehetasun osoz ikertzen zituen. Bere kaligrafiaren kalitatea eta azalpenen ordena horrela erakusten digu. Era berean, liburuzalea ere bada, esaterako Noticia de las obras bascongadas que han salido a luz después de las que da cuenta el P. Larramendi idazlana prestatzerakoan. Azken lan hori Bonaparte Printzeak argitara eman zuen 1856an. Aurretik Larramendik ere antzeko zerbait egina zeukan, euskarazko beste hamar idazlanen zerrenda prestatu baitzuen, baina Zabalak bilduma berri aosatu zuen beste berrogeita hamar liburu gehituz. Beraz, Pirinioetako bi aldeetako idazlanak biltzen ditu, eta horrez gain horien inguruko balorazio kritikoa eskaintzen du. Ez du horrelakorik egiten egilea oraindik bizirik dagoenean. Beste alde batetik, Azkuek berak Pariseko Liburutegi Nazionalean D'Abbadie fondoan zegoen esaera zaharren bilduma ezezaguna daukagu. Berez, ezkutuan bazegoen ere, berak El Verbo Regular Vascongado idazlanean aipatzen zituen (166. or.). Bilduma txiki horretan hogeita bi Zabalarenak dira, hamaika Juan Antonio Moguelenak, bat Vicenta Moguelenak eta beste Salaberryrena. Atsotitz horiek Julio Urkixok argitaratu zituen Revista Internacional de Estudios Vascos aldizkarian 1907an eta 1934an Ariztimuñok. Azken argitalpen horretan, Zabalari egokitzen diote berez Moguelena den Bela gaiskin txikia, otso gaiskilla andia ta gizona.

Bere bizitzaren azken urteak zoritxarrezkoak eta ilunak izan ziren. Napoleonen garaiko gerrak bizi izan zituen eta jarraian gerra zibilak. 1839ko Bergarako itunaren ondorioz, gorriak ikusi zituen. Berak aitortzen duenez, bitan Getariara eraman zuten baioneta artean eta preso izan zuten, zaintzailea eta guzti, Zarautzeko zerga ordaindu gabe zituelako. Beste bitan ere ofizioz atxilotu zuten. Horrez gain, berak kontatzen duenez, komentua bitan eraso zuten Getariako "kristinoak".

Epaiketak:

"...el P. Zabala se nos revela en seguida como un intelectual frío y sesudo, que todo lo analiza con exactitud matemática, que busca la expresión clara y sopesada, evita toda gala y todo brillo de estilo, se ciñe al método positivo de observación y rehuye toda polémica.". "...De hecho, en el P. Zabala se sobrepone siempre el gramático, el hombre dedicado al estudio reflejo del idioma. Su lenguaje es irreprochable. Denota un vizcaino conocido a las mil maravillas y estudiado hasta los últimos pelos; pero por eso mismo esta atención preferente concedida al aspecto formal del idioma y del dialecto, les resta la espontaneidad, gracia, chispa y sal que el género requiere".

Villasante: Historia de la Literatura Vasca, 238, 239 or..

Inguruan bizi zuen erromantizismoa alde batera utzi zuen:

"...no obstante vivir en los días en que el Romanticismo se apoderaba, con más avasallador imperio de las almas, y dejaba marcada su huella no sólo en la esfera puramente literaria, sino en construcciones pseudo-científicas en que los fueros que más se respetaron fueron los de la imaginación, supo abstenerse a la presión del ambiente..."

C. Echegaray, El verbo regular vascongado en dialecto vizcaíno idazlana aipatzerakoan, Revista Internacional de Estudios Vascos, 1927, 298. or.

Era berean, El verbo bascongado idazlanaren inguruko zuzenketak eta gehigarriak idatzi zituen eta horiekin batera Astarloaren Urteco domecac lanaren inguruko Correcciones delakoa.