Auñamendi Eusko EntziklopediaFondo Bernardo Estornés Lasa

EHUko Euskara Institutuak argitaratua, Euskal Literaturaren Hiztegian.

1971. urtean Lasa neba-arrebek, Amaia Lasak (1948) eta Mikel Lasak batera ematen dute liburu bat argitara: Poema bilduma. Ez da lau eskutara idatzitako liburu bat, baizik eta euskal literaturaren sistema ahulak bultzatzen duen konpromisozko irtenbidea. Bakoitzak bere poemak ditu, ez baina liburu osoa betetzeko haina, eta biak ados jarrita liburu bakar batean poema sorta bi argitaratzen dituzte. Batak ez du nahitaez bestearekin zerikusirik.

Izenburuak berak garbi agertzen duen moduan, poema bilduma dugu, hots, poema solteak biltzen dituen saila. Ez dago aurrez ezarritako batasunik edo osotasunik liburua argitaratzen denean. Dena dela, gerora egindako zenbait irakurketetan argi geratu da esanahi bateratu batzuen inguruan eraikita daudela bi bildumak.

Liburuaren portadan eta azalean azaltzen denaren aurka Mikel Lasa eta Amaia Lasa-ren poema bilduma jarri agertu baitzen liburua, Amaia Lasaren poema sorta lehen aldean argitaratu zen, eta ondoren zetorren Mikel Lasaren aldea. Liburu bakoitzak, baina, ez du bere izenburu propiorik. "Amaia" agertzen da orri zuri baten ondoren eta horren azpian aita eta amari adierazitako eskaintza.

Poema sortaren barnean lau atal desberdin ikusten dira, bakoitzaren artean orri zuria utzi delarik, mugarri gisa. Lehen atala, hiru poemez osatua, sarrera gisa atondua dago, hiru gai aipatzen ditu, ondoren zabalduko dituenak: lurralde berri baten premiari buruzko gaia, desioaren gaia eta maitasunaren gogoaren ingurukoa.

Sarrera horrek liburuan agertuko diren hiru zati nagusien aurrerapena egin du: bigarren atalean, zazpi poemez osatutakoan, bakartasunari eta aldatu beharrari buruz hitz egiten da. Hirugarren sailean, hamar poemez osatutakoan, desioa eta sexua ditu idazleak hizpide. Azken atalean mundu utopiko bat zabaldu nahi du gizona eta emakumea maitasun mundu batean biltzen direlarik.

1968. urtearen oihartzunak garbiak dira poema sortan. Errebolta kutsua nabari zaio poemari bere lehen bertsotik: "Nereak ez diren/ lurralde hauetatik/ ihes egin nahi nuke". Alabaina, literalitateari kasu egiten badiogu, letra larriz agertzen den poema-ohar batek ematen dio hasiera testuari: "Itsasoaren maria gora/ maria beheran hartu/ nituen hitzak ". Ez dago autopoetikarik hitzotan, baina garbi dago erritmo kontu batek (marea gora/marea behera) erritmoak sortu zituela hizkuntza poetiko honen agerbiderik behinenak. Erritmoa eta esanahia azpimarratzen dira, bada, liburuaren hasieran. Hitz berri baten bila, "nere bizitzaren hitza" lortzeko asmoz abiatzen da poeta, alfabeto berri bat sortzeko asmoz, esateko asmoz.

Alfabeto berri horren adierazpenak izango dira: askatasun nahia, emetasunaren agerbidea, nihilismoa, eta existentzialismo puntu bat.

Askatasunaren adierazpidea da Amaia Lasaren poesiaren manifestu gisa erabili izan den poema ezagun hau: "Jaungoiko guztiak ukatzen dituen/ emakume bat naiz./ Atzo, zeruko jaungoikoa ukatzen nuen,/ gero/ infernukoa, eta/ gaur,/ lurreko jaungoikoa ukatzen dut [...] Hutsunean igeri dabilen emakume bat izaten naiz ". Planteamendu zuzen honetatik hasten da Amaia Lasaren ibilbide poetikoa. Utzi nahi duen lurra, beraz, bere gainean duen eta zuzena ez den egoera bati aurre egiteko forma gisa ulertzen du. Ihesaldi hitzarekin mozorrotzen den joera horrek baditu zentzu sozialak, nahiz ukitu oso xumeak izan ("Gizon haiek " bezalako poemetan). Amaia Lasaren errebolta pertsonala da, bere izaerarekin, barnean bizi duen egoerarekin, loturik agertzen dena azken aldian, baina utopia bat osatzeko asmoz sortua: "Une batean/ ametsa/ egia/ bihurtuko genuke".

Poema sorta -gora eta behera, baikor eta ezkor, joan eta etorrian- barne pentsakizunaren eta sentimenduaren agerpena da: kezkarena, bakartasunarena, protesta nahiarena, mundu berri baten oihukatzea...

Egoera pertsonalaren agerbide bihurtu duenez, bere buruaren agerpidea oso garbi geratu da liburuan. Gizaki horrek baina, sexua du, eta Amaia Lasaren poema bilduman emetasuna, izaera emearen agerpen ideologikoa nabarmena da: "Mari Sorginaren emetasuna lozorroan zegoen/ esnatzera doa;/ beltza gorri bihurtu zen,/ eta jolaseko jostailuak,/ ez ziren aurrerantzean zikinak izan ". Esnatze hori grinarekin, eta desioarekin lotzen du egileak, harreman sexualaren agerbidea da "Atzo, bi " poeman bezala. Hala ere, Amaia Lasaren poema hiztegian badago oraindik erreparorik hitzak garbi aipatzeko, eta noizbait alusioa erabiltzen da: "Narru gorri, eskuak han nituela". Dena dela, egileak adierazpen ideologikoa nabaritu izan du sexuaren aldarrikapenaren bidez, izaki baten nortasun osoa adierazi nahi duen idazkera bat dago poema liburuan, askatasuna arlorik pertsonalenean ikusten duena, eta gaiari joera sinbolikoa emanez ibilbide poetikoa osatzen duena.

Amaia Lasak bizi duen mundua eta nahi lukeena ez datoz bat, emetasuna bizitzeko era ez da harmonikoa, zalantzaz eta kezkaz, bakartasunez eta minez osaturik dago. Desioa bera herio bihurturik agertzen zaio: "desioarekin, nahian, laztan herioan". Abaildura sentipena maiz agertu da liburuan, eta etsipen joera ere zenbaitetan adierazten da. Agian Valéry poeta frantsesaren oroimena dakarren lerroa gogoratuz, Amaia Lasa "Hutsunean igeri dabilen emakume izaten" da. Hutsunea maiz aipatu izan da liburuan. "Hutsaren hasarrean " dago nitasun poetikoa, "zentzu galdua"-n bizi dena, "zai hutsari" dago, "zulo huts/ urdin ilun"-ean du bere burua, "zentzurik gabeko heriotza" ikusten duena...

1970eko hamarkadan euskal poesian zabalduko diren existentzialismoaren zantzuak nabari dira Amaia Lasaren poesia honetan. Joera existentzialista horren erakusgarririk nabarmena izango litzateke gorputzari emandako garrantzia, ez baita bakarrik gorputza zentzu erotikoan erabiltzen, ukazioekin jarraituz, izpiritua eta gorputza aurrez aurre jartzen ditu egileak, eta bien arteko konparaketan gorputza irteten da garaile. Izpirituaren ukazioan gorputzak zentzu historikoa hartzen du. Gizakia, gorputzaren bidez, materiaren bidez, lurrari atxikia da, historian errotua eta erotua, eta joera horrek materialismo dialektikoarekin lotuko luke poesia molde horretan agerturiko zentzua.

Espresio moldeari kasu eginez gero, aipagarriak dira liburuan 1970. hamarkadan nahiko zabaldurik agertzen diren espresamoldeak: neurri librea erabiltzeko joera, poema laburrak idazteko jarrera...

Noizbait paralelismoak agintzen du poesiak, eta irudi literario horrek egituratzen du, errepikapenen bidez, poema: "Une batean", "Lotsa sentitu nuen". Beraz, egitura sinple eta errepikakorrak erabiltzeko joera nabari da eta baita hizkera arrunt bezain iradokiorra erabiltzeko joera. Hitz jokoak eta kontrajarpen nabariek, aldiz, kontzientziaren lazgarritasuna uzten dute airean.

Alegoriak ere badu tokia, ideologikoa izan nahi duen poesian. Kaio eta usoaren irudiak usu erabiltzen dira poema bilduman, izadiaren agerpena balira bezala. Baina ezin da ukatu poesia honek maite dituela alegoriak, izaki abstraktu bezain orokorren adierazgarri direnak: gizonak, mutikoak...