Concepto

Euskal Herriko Historia

Informazio osagarria


         · Euskal Herriko Historia
         · Historiaurrea
         · Antzin Aroa


         · Erdi Aroa
         · Aro Modernoa
         · Aro Garaikidea


Euskal Herriko sarrera honetan, kontakizunaren ildoa eta ardatza argitu beharko dugu hasiera honetan. Gurean, Bizkaiko golkoaren bazterretan bizi diren euskal herritarrak hartu ditugu oinarri eta ardatz.

Ikus: Euskal Herriko Historia. Historiaurrea

Lehendabiziko galdera dugu, gizakian noiztik bizi izan ohi diren gure lurraldean eta bigarrena: Zen da euskal gizakien jatorria?

Euskal Herriko lurraldean eta itsasaldean gizakien ekintzen aztarnarik zaharrena duela 200.00 urtekoak lirateke. Baina hurbil, Burgoseko Atapuercako mendi lerroan, duela 600.000 urteko gizakien aztarnak agiri dira, homo antecessor izenekoarenak.

Ohiko sailkapenak jarraituz, behe paleolitoz aroan, Atxelense garaian (duela 150.000-75.000 urte). Aztarnen arabera, ehiztariak eta fruituen biltzaileak ziren. Erdi paleolitoko musteriense garaian, 75.000-35.000 urte bitartean neardentalak eta Sapiens leinukoak agiri dira baina azkenik Sapiens espeziekoak iraun egin zuten, seguru asko izozte garai berrian irauteko eta egokitzeko gaitasun malguagoa erakutsi zutelako. Isturitz, Lezetxiki edo Axlor (Diman) dira aztarnategi esagunak.

Azkenik goi paleolitoan (35000-10.000) izozte garai berria bizi zen Euskal Herrian eta haitzuloak bihurtu zituzten bizileku: neguak oso hotsak izozte giroan eta udarak epelagoak. Haitzuloetan arte lan ederrak egin zituzten, adibidez, Aitzbitarte, Ekain, Santimaminen. Leinu zabalak bizi ziren, ehiztariak ziren bai lehorrean eta arrantzan itsasaldean eta naturako frutez ere elikatzen ziren. Gehienak 20-25 urte inguru bizi ziren.

Hemeretzigarren mendetik euskaldunen jatorriaz galdera eta eztabaidak biztu ziren. Telesforo Aranzadi eta Jose Miguel Barandiaran antropologoen azterketen ondorioz, paleolitoz garaiko gizakien ondokoak lirateke klima aldaketa gertatzen hasi zenean duela 10.000 urte.

Azken azterketa genetikoen bidez (DNA) frogatu da, Baztanen duela 7000 urteko gizakiak eta gaur egunekoak enbor genetiko berberekoak direla, aldaketa neurri batzuen baitan. Bestalde oraintsu Santimamiñeko haitzuloan (Kortezubi) duela 4000 urte bizi ziren zazpi gizaki desberdinen DNA lortu ondoren alderatu egin dituzte Santimamiñe inguruko gaur egungo biztanleen DNAz eta frogatu da enbor bereko jatorri leinuak iraun egiten duela.

Beraz, antropologo klasikoen ikuspegi eta hipotesiak bete egin dira. Euskal lurralde menditsuetan behintzat jende taldeen leinuen iraunkortasuna agiri da. Jende talde hauek euskal herritar gisa ezagun eta definituak izan ohi dira eta hizkuntza berean euskaldunak lirateke azken 3000 urteotan gutxienez. Baina historian barrena euskal nortasun eta izaera hori aldatuz eta egokituz joan ohi da. Paleoeuskaldunen eta gaur egungo euskaldunen artean loturak daude baina aldaketa sakonak ere bai isolamenduan ez direlako bizi izan. Eta historiak erakusten du euskal herritarren izatea historian barrena anitza eta aldakorra izan dela baina erresilientzia sakoneko mekanismoak izan dituztela ere bai, iraunkortasun elementuak dirautelako. Euskal hizkuntza bera litzateke horren adibide eta euskal herritarren historian zergatik iraun duen izango da bereizgarrietako bat.

Duela 10.000 urte klima aldatuz joan zen. Izotz plakak ipar bururantz atzeratu joan dira eta XXI mende honetan badirudi izotz plaka horiek ere erabat desegingo direla.

Euskal Herriko biztanle batzuk haitzuloetan bizitzen jarraitu zuten eta beste batzuk leku zabaletara joan ziren. Abereak bereganatzen hasi ziren. Lehendabizikoa txakurra eta gero bestelakoak. Neolitoz aroan triku harrietan ehorzten zituzten eta ondoren pixkanaka nekazaritzaren hastapenak zabaldu ziren.

Euskal Herriko lurraldea Europako mendebaldeko jendeentzat igarobide bihurtu zen eta horren ondorioz, aurrerantzean azken 3000 urteotan jende desberdinen bidegurutzetzat ere har daiteke. Baina bestalde, populazio iraunkorra ere badugu, baina batetik besterako mugikortasun nabarmena zuela artaldeen joan etorriari loturik. Beraz, lurraldean nomadak agiri dira baina bestalde nekazaritza indartu hala populazio iraunkorrak herrixketan bizi zirenak agiri ziren.

Horregatik, azken 3000 urteotan, Euskal Herriaren bereizketa geografikoaren garrantzia azpimarratu beharra dugu, erromatarren garaian jadanik azpimarratua: Saltus edo oihana eta ager edo lur landua. Euskal Herriko urak bi itsasora bideratzen dira: Kantauri itsasora eta Ebro ibaiaren bidez Mediterraneora, batean mendixkak eta lautada estuak zuhaitzez orniturik eta Mediterraneora doazen urak lur eremuak zabalak eta nekazaritzarako egokiak: Garia, ardoa eta olioa.

Kristo aurretiko 500 urtean kastroak edo hiribildu ugari egonkorturik daude. Mendixketan herrixkak eraikitzen zituzten. Eta honela Erromatarren bidez, lehen aipamenak agiri dira euskal sustraiko jendeei buruz.

Ikus: Euskal Herriko Historia. Antzin Aroa

Mediterraneo itsasoko mendebaldean Cartago agiri zen aginte militar eta merkatalgo buru izaten eta penintsulako mendebaldera zabaldu zuen eragina. Aldi berean Erromak ere bere agintea hedatuz joan zen. Mendebaleko Mediterraneoaren hegemonia zegoen jokoan, elkarren arteko gerrak biztu ziren eta Astrudalek Ebro aldean armadarako jendea hartzen hasi zen. Giro honetan, duela 2.200 urte, hau da 202/170 urteak Kristo aurretik agiri dira aipatuak euskal jatorriko jendeak. Erromak irabazi zuen lehia eta Ebro aldeko erromatarkuntza hasi zen.

Hiru gai eta arazo agiri dira garai hau aztertzerakoan:

  1. 1.- Euskal jendeen antolaketa erromatarren garaian
  2. 2.- Erromatarren sarrera eta zibilizazio berriaren egonkortzea eta zabalkundea.
  3. 3.- Erromatar zibilizazioaren gainbehera eta lekuko jendeen agerkunde indartsua, antzinate garaiaren amaieran.

1.- Erromatarren autoreetan, euskal lurraldeetan bizi ziren herritarren edo "gens" izenak agiri dira : "vascones" eta singularrean "vascus", barduloak, autrigoiak, karistiarrak, Akitania aldean Auscorum. Bostgarren mendean aldiz, lurralde izena agiri zaizkigu bertakoen nortasunak adierazteko. Honela, Vasconia edo Bardulia.

Vascones delakoen lurraldea, gens zabalena zen eta garai bateko Nafarroako erresumaren lurraldean zeuden kokaturik, Pirinio aldeko mendietatik Ebro ibairaino. Beraz gens edo populazio taldea ikuspegi geografiko desberdinean kokaturik dugu: Saltus vasconum baso eta oihanak Iruineatik Piriniora eta Ager vasconum, nekazalgo lur landuak, Iruinerritik Ebrora. Badirudi bi lurralde motaren konplementoan hedaturik zeudela, nekazari lur landuen eta mendietako basoen artean. Beste gens delakoak ere horrela agiri dira: Barduloak, Karistiarrak eta Autrigoiak, penintsula aldean. Bestalde, euskarazko euskalkien banaketa jende talde horien mugen arabera agiri zaizkigu.

Erromatarrek konkistaren ondoren bere agintaritza segurtatzeko, mendi gailurretan kokaturik zeuden herrixka eta bizilekuak desegin zituzten eta populazioak bailaretan kokatzera behartu zituzten. Aurrerantzean haranak nortasun administratibo eta antolatzaile bihurtu ziren. Horrez gainera Ebro aldean zeuden hiriak indartu egin zituzten. Hiribildu baskoiak izen berriak hartu zituzten, Iruñea Pompaelo eta Ebro ondoan Gracurris (Alfaro). Calagurris ere baskoien hiritzat hartzen zen. Hiriak nortasun juridiko eta administratibo berezitua zuten eta batzuk txanponak egiteko baimena ere.

2.- Erromatarren arteko gerra zibiletan ere aipatuak izan ziren euskal jendeak. Beraz, 500 urtetako zikloa hasi zen eta Erromako arauen eta zibilizazioaren sustraitzeari deitzen zaigu erromatarkuntza, Euskal Herrian eragin handikoa alegia.

Gaccurris(Alfaro) fundatu zuten eta errepideen kontrolerako hiribildua zen. Bestalde tokian tokiko leinu nagusien leialtasuna segurtatzen saiatu ziren erromatar agintariak. Horrez gainera Ebro aldean joera berritzaileak nabari ziren: diru txanponak, epigrafiak eta lurrontzi moeta berriak.

Gerra Sertorianoaren giroan, Kristo aurretiko 81/72 urteotan, bi hiribildu indartu ziren, erromatarkuntza garaian garrantzitsuak izango zirenak: Pompaelo (Iruiñea) aurretik eta Lugdunum Convenarum Lug jainkoaren (St. Bertrand de Comminges. Crasok Akitania erromatarra bihurtu zuen (55.k.a.). Hala ere gerra giroan eta ingurua hobe kontrolatzeko Ibañetan Imus Pyrenaeus gotorlekua antolatu zuten. Pompeyo eta Caesarren arteko gerran (49 k.a.) euskal inguruko jendeak bi aldeetan parte hartu zuten.

Azkenik kantabroen gerrak aipatu behar dira (38-15 k.a.).

Erromatarrek errepideak, harriz landuzko kaltzadak, antolatu zituzten lurraldean kontrola hobeto hartzeko, indar militarrak batetik bestera bideratzeko erraztasunez: Tarracotik Ebro goi aldera eta euskal lurraldeetan sarturik. Bestalde, Pompaelo-Oeasson dugu adar bat eta beste bat Portus (S)amanum, Flaviobrigara doana. Ikuspuntu juridiko-administratiboan oinarriturik Iaccetani, Vascones, Berones Tarraconense eremuan daude eta besteak, Varduli, Caristii, Autrigones Cluniako eremuan agiri dira. Iparraldean Akitania.

Beraz errepideen bidegurutzea zen Baskoien lurraldea eta ipar-hego, zein ekialde mendebaleko harremanak bideratzeko prestatuak izan ziren.

Inperioaren garaian, pax romana delakoa indartu zen 300 urtez, beraz gure aldiko lehen mendetan erromatarkuntzaren zibilizazioa egonkortu egin zen. Erromatarren aldeko militar ekimenetan partaide dira eta erromatar hiritartasuna edo civitas irabazteko bide bihurtzen da.

Erromatarren eragina erabatekoa izan zen bereziki "ager vasconum" eremuan. Lurrak, fundoetan zatikaturik zeuden. Toponian gaur egunean ere agiri dira -ana, -ano bukaturik aurretik izena dutela: Berbinzana, Fustiñana Nafarroan edo Antoñana Leciñana, Galdeano Araban. Bakoitzean gutxigorabehera 260 hektareazko eremuak (200 lur landu, 100 mahasti eta 50 landa, eta horrez gainera basoak) bertan 30 inguru sendi zeudela. Euskal Herriko erdialdean egitura lurraldea antolatzeko egitura horrek XX mende arte iraun du. Ebro aldean berriz, latifundioak agiri dira. Lurren antolaketaren epe luzeko egiturak ditugu, "centena" adibidez Iruinerriko zendea agiri da.

Kristautasunaren agerkundea hirietan agiri da IV mendean, bereziki Calagurrisen eta Novempopulaniako hirietan iparraldean. Ondoren elizaren antolaketa administratiboa erromatarrean oinarriturik egon zen.

Germani izenekoak erromatarren muga edo limes 407an apurtu zuten. Herri desberdinak batetik bestera agiri dira eta aldi berean hirien arteko merkataritza gainbehera zihoan. Erdi aroan barik, oraindik antzinate aroan baitan zeuden. Erromatarren egitura sozial eta ekonomikoak iraun egiten zuten. Baina aginte militarren bidez, nagusi berriak agiri zaizkigu. Eta giro honetan euskal jendeek berebiziko protagonismoa irabazi zuten, Pirinio mendiko alde bietan: Iparraldeko Akitanian Garona ibai mugatzat zutela eta hegoaldean Ebro ibaia. Agiri idatziak urriak dira eta euskal jendeak beti dira "besteak" "bestelakoak". Protagonismo ez zuena eta maiz "etsaitzat" definituak dira. Baina arkeologiaren bidez euskal jendeen ezaugarri kulturalak hobeto ezagutzen dira. Bostgarren eta seigarren mendetan herrien migrazioak nabarmen agiri dira. Erromatarren gero eta zerga gehiago eskatzen zuten. Matxinadak ere agiri dira, bacaudae izenekoenak 454-456 urtean. Bereziki ager lurraldeetan dute eragina. Baina mendialdeetakoak ere ager delakoetan ezinegona sortzen zuten.

Tolosan bisigotuen erresuma antolatu zen eta erromatarkuntzaren zaintzaile izaten hasi ziren baina ondoren frankoen aurka galdu ondoren Vouillen (507) Toledon jarri zuten beraien "regnum" hiriburua.

Giro honetan baskoien biziberritzea indartsua agiri da. Horrez gainera, Aldaieta ( Nanklares de Ganboa-Araba) eta Buzagako ( Elorz, Nafarroa) nekropolisetan agiri diren aztarnak, Akitaniakoekin bat datoz eta hein berean Iruiñakoak. VI-VII mendeetan kokatu behar dira. Akitanian nortasun politiko berria errotu zen eta baskoiak bertan agiri dira. VII mendean gerra ugaritan parte zuzena hartu zuten eta bereziki zaldunak ziren eraginkorrenak. Akitaniako hiriak frankoak konkistatzen zituztela, defendatzaileak euskaldunak agiri dira. VIII mendean, Lupo izeneko bat Wasconum dux edo princeps Wasconum izendaturik agertzen da dokumentazioan. 778an Orreagan Carlomagnoren armadak galdu egin zuen. Ondoren Akitanian aginte berezitua nabarmendu zen. Ravenako kosmografoak Wasconiako lurraldea Akitaniakoan jartzen zuen eta bestalde Spano-wasconia hegoaldean. VIII mendean, musulmanen indarra agiri zen eta 721an Eudonek Akitanian irabazi egin zien baina gero nabarmen galdu egin zuen.

Laburbilduz, baskoiak edo euskaldunak nabarmendu egin ziren, indar militarra erakutsi egin zuten eta agintaritzak antolatu zituzten. Bederatzigarren mendean frankoen kronikan Pamplonakoak eta "navarri" izenekoak aipatzen dituzte. Eta Alfonso IIIren kronikan Alabanque, Biscaj, Alaone, Urdunia, Pampilonia, Berroza, toponimoak agiri dira. Beraz nortasun berriak eta Iruinean erresuma baten egituratze indartsua egituratu zen.

Ikus: Euskal Herriko Historia: Erdi Aroa

Laburbilduz, bi garai bereiz genitzake: IX-XIII mende bitartean erdi aroan bete betean sarturik, garapen aldia izan zen. Demografia aldetik gorakada, Nafarroako erresuma sendotu zen, hiribilduak sortu ziren, Santiagora joateko erromesak ugaritu, merkataritza eta itsas ekonomia zabaldu. Berrikuntza garaian izan zen. Erlijio arloan kristautasuna eta ohiko paganismoaren artean sinkretismoa gertatu zen. Agintaritza latinez eta erromantzez hitz egiten du baina herritarrak euskara.

XIV-XV mendeetan aldiz, krisialdia arlo guztietan nabarmendu zen. Handikiak nabarmendu egin ziren eta errege agintaritza mugatu. Handikien arteko leinu nagusi ezagunen araberako gerrak, Oinaztarrak eta Ganboatarrak edo Agramontesak edo Behamontesak. Burdingintza eta itsas ekonomiaren gorakada. Erlijioan, kristau elizaren sendotzea, elizak eraikiz.

Agintaritza politikoaren esparruan, erdi aroaren hasieran, rex edo dux eta horrelako titulu ponpoxoak hartu arren, agintari nagusiak nahia eta benetako errealitatea nahastatzen zuten beraien kroniketan. Agintaritzak tokian tokikoak dira eta egitura ekonomiko eta sozialak oraindik zaharrak dira. Euskal Herri aberatsa, Gasteiz, Lizarra, Iruñearen hegoaldeko zen, hau da, mediterranear nekazaritzan oinarritua. Demografia aldetik gorakada agiri da.

Garai honetan gertatu zen fenomeno nagusiena, hiribilduen sorrera izan zen. Jendeak mendialdean ere erdi nomada izatetik toki finko eta iraunkorretan bizitzen hasi zen. Garai honetan Euskal Herriko egitura berriak, hirietan oinarriturik sendotzen hasi ziren. Santiagoko bidean, hainbat hiri sortu eta garatu ziren. Europako historian, hiribilduen sorrera eta garapena izan zen fenomeno berezi eta eraginkorrena. Europako historian faktore eragile nagusia izan zen eta Euskal Herriko historian ere bai. Fundatu ziren hiribildu gehienak arrakasta izan zuten.

Baina "gerrarako buruzagiak" dira agiri zaizkigun beste protagonista nagusiak, IX mendean, lurralde jakin batzuen jabe eta buru zirenak eta guzti hauen artean une batez horietako batzuk rex izendapena hartzen dute. Iruñerria eta Leire bitarteko lurraldean egonkortu zen agintea Eneko Aristaren bidez, Iruñeako erresuma alegia. Ebroaldeko buruzagiak aldiz, musulmanen sinesmenak beregatu eta agintean jarraitu zuten, Banu-Qasiaen buruzagitzapean.

Musulmanek idatzitako kroniketan herritar taldeen izenaren arabera dira ezagunak. "Matxuak" sua gurtzen zuten, Gorbeia, Aitzgorri Aralar mendietan. 816an Iruñeako jaunaren aurka Belask al-Yalshqí (Belasko gaskoia agian?). Lehenago Abd al-Rahman I erasoaldiak egin zituen jende taldeen izenen bidez identifikatzen dira. Lurraldeak ez dute izen berezia. Eneko Aritza, Berruezo-Deio inguruan du oinarria eta hori da Nafarroaren sorrera gunea. Eta honela 1000-1035 urteetan Santxo Nagusia, III, da Iruñeako erregea da eta Wasconum gens, wasconum nationem, erregetzat agiri da. Ondoko urteetan agiri da Enneco Lupz Vizcayensis comes. Enkarterriak, Bizkaia eta Gipuzkoa daude mendebaldean, garai bateko autrigoiak, karistiarrak eta barduluen ildoan.

1076an euskal edo baskoien leinuen erresuma Iruineatik antolatua zegoena, erabat zatikatu egin zen. Buruzagiek, Sancho IV Garces erregea hil egin zuten eta Gaztela alde batetik eta Aragoi bestetik agiri dira indarrezko erresuma antolatzailetzat. 1200 bitartean egin eta deseginik agiri da Nafarroako erresumaren agintea iparraldean eta bereziki mendebaldean.

Araba, Bizkaia eta Gipuzkoak nortasun politiko berria hartu zuten Gaztelako erresumaren inguruan XII eta XIII mendeetan. Gasteiz konkistatua izan zen 1200 urtean eta ondoren mendebaldeko Nafarroa behin betiko Gaztelako erresumaren zati bihurtu zen. Nafarroak ez du itsasora irtenbiderik eta ipar Euskal Herrian agiri dira alde batetik Nafarroako erresuma eta bestetik Inglaterrakoa.

XIV mendean krisialdi orokorra gertatu zen Europa osoan. Demografia aldetik, izugarrizko atzerakada gertatu zen. Adibidez Lizarra aldeko merindadean herri osoak desagertu egin ziren. Bestalde buruzagiak elkarren aurka borrokan agiri dira. Bandoak sortu ziren leinu federazioen artean eta bi agiri dira Bizkaia eta Gipuzkoan bereziki: Oñaztarra eta ganboatarrak. Nork edo nortzuk zuten balio gehien zegoen jokoan Lope Garcia de Salazarrek azaldu zuenez gero. Nafarroan agramontesak eta behamontesak zeuden borrokan eta giro horretan Erresumaren ondamendia gertatu zen.

Euskal Herrian beste erakundetze prozesu nabarmena gertatu zen, eliza kristauarena. Monastegiak eta elizak antolatu ziren ondasun eta lur jabedun handiak bihurtu ziren. Elizaren antolakunde administratiboak erromatarrenaren jarraipen finkoa erakusten zuen.

XI-XIV mende bitartean erabateko aldaketa gertatu zen, hirigintza prozesuaren bidez. 25 Gipuzkoan, 23 Araban, 21 Bizkaian, 19 Nafarroan eta Iparraldean, guztira 88 hiribildu.

Gaztelako erresumak kostaldeko portuekin loturak eraiki nahi zituen, ipar Europako merkataritzari begira. Hiribilduak, mugak erakusten dute eta seguritatea inguruko buruzagi eta jauntxoen bortxazko eskakizunen aurrean. Legedi berezia zuten.

Erdi aroan eguneroko bizimodua aldatu egin zen. Hiribilduetan merkataritzan, artisautzan oinarriturik ekonomia berria agiri da. Horrez gain, burdinaren produkzioak gorakada egin zuen. Etxebizitzak egurrezkoak dira hiribilduetan baina harrizkoak ere tartekatzen ziren. XV mende ondoren suteak ugariak zirenez gero, harrizkoak egiten dira. Merkatua zen hiribilduen erakunde nagusia, bertan era guztietako salerosketak antolatzen zirelako. Honela merkatuzko hiriak inguruko produkzioaren arautzaileak bihurtu ziren. Emakumezkoak buruan tokatuak zituzten, oihalez egina eta forma ugarikoak, adinaren eta jatorriaren arabera. Azkenik, kostaldeko hirietan itsasuntziteria garatu zen. Arrantza eta merkataritzaren bidez, kostalde bihurtu zen mendialdeko Euskal Herrian gune aberatsa, Baionatik Bilbora. Tradizio nautiko biren uztar lekua bihurtu zen Euskal Herria: Ipar atlantikoa alde batetik eta bestetik Mediterraneo aldekoa. Koka izeneko itsasontziak egokitu egin zituzten eta karabela eta karraka izenekoak garatu zituzten. Itsas nagusian ibiltzeko gaitasuna irabazi zuten kostaldetik Flandriako portuen bidaietan, kabotajea albo batera utzita. Horrelako gaitasunean trebaturik, laster izango dira itsas gizon trebeak Atlantiko itsasaldean. Lehen mundializazioaren unean, euskal itsas gizonak aurrenekoak izan ziren prestakuntza bereziz, XV mende amaieratik. Beharbada itsas kulturan gertatu zen ekarpenik bereziena Europako testuinguruan.

Gizartea mailakaturik zegoen: Nafarroako erresuman pribilejiatuen estamentua zegoen alde batetik: militarrak, elizako buruzagiak, "hirietako gizon aberatsak". Eskubide gabekoak ziren nekazariak petxeroak eta azpiko zerbitzariak lurrari lotuak. Talde marjinatuak judutarrak eta moroak. Mendebaldean, buruzagi jauntxoak ditugu alde batetik eta inguruan leinuzko jendea loturik. Hirietan aldiz, handikiengandik aparte agiri dira merkatariak eta artisauak.

Artean ere eraikin monumentalak burutu ziren: Aipatzekoak erromanikoan Leirekoa eta gotikoan Baionako katedrala edo Bilboko Santiago eliza.

Ikus: Euskal Herriko Historia. Aro Modernoa

Aro berrian hasieran Europa bihurtu zen mundializazio joera baten erdigunea. Zuzenago esanik, europarrak munduko erdigune boteretsua bihurtu ziren eta Europear zibilizazioak munduan barrena zabaltzen dira. Prozesu horretan euskaldunak eragile zuzenak izan ziren itsasgizon gisa, Atlantiar itsasoa erdigune izanik. Ameriketarantz joateko joera areagotu egin zen Gaztelako erresumaren zati izanik eta bestalde aitorsemetza edo kaperatasun hedatua eta onartua zelako euskaldunentzat. Etxeetako semeak Ameriketara joaten hasi ziren eta etxea goratzea zen helburu nagusia. Horrela, XVI eta XVIII mende bitartean erabateko aldaketa eta aberastasunak bideratu ziren Euskal Herrian.

Etxea eta etxetiarrak, zentzu sinboliko eta materialean euskaldunen erdigune gertatu zen. Euskaldunak herri eta etxe mina erakutsi zuten eta sare garrantzitsuak antolatu ziren, ez bakarrik Ameriketan baita Gaztelako gorte eta aginte sisteman. Euskalduna "vizcaino" gisa ezaguna bihurtu zen Gaztelako literaturan eta Aragoikoan aldiz, euskalduna "navarro"ren sinonimoa zen.

Beste aldaketa politiko sakona gertatu zen: Nafarroako erresuma Gaztelak azkenik konkistatu egin zuen 1512an. 1521ean gertatu zen Amaiurren azken askatasun arnasa. Iparraldean jarraitu zuen Nafarroako erregeen agintaritza harik eta Enrike IV Frantziako errege bihurtu arte.

Beraz, aurrerantzean, euskal herritarrak Europako bi erresuma nagusitan zatituri bizi eta erakundeturik egon ziren: Espainietako eta Frantziako erresuman. Hala ere, nortasun politikoa lantzen eta gordetzen saiatu ziren eta tokian tokiko aginteak sendotu egin zituzten.

Garai berrian Erregearen inguruko Gorteak aginte nagusiak izaten saiatzen ziren. Baina berez, erresuma hauek eraketa konposatua izan zuten. Erregeak tokian tokiko agintaritzak onartu behar izaten zituen. Beraz, aginteen antolaketa izan zen arazo nagusiena hegoaldean. Aginteak orekan zeuden eta lanbideen arabera biltzen ziren (olagizonak, merkatariak,) Aldi berean lurraldeetakoak antolatzen ziren, batzarrak eskualde edo herrialde esparruan. Bilboko kontsulatua sortu zen 1511n eta hiru herrialdeetan izan zuen merkatarien agintaritza eta liskarrak bideratzeko epai ebazpena. Bere jurisdikzio propioa zuen. Horrela lege zaharraren garaian, lege aginte ugari agiri ziren. Elizak ere bere zuzenbide eta lege berezia zuen eta inkisizioak ere bere epaitegi berezituak. Horra lege ugari eta epaitegi ere. Bizkaikoen liskarrak Valladoliden ebazten ziren Bizkaitarrentzat bereziturik zegoen epaitegian. Azkenik, Gaztelako Kontseiluak hartzen zituen azken erabakiak.

Beraz agintea bi edo alde ugariren arteko hitzarmen gisa ulertu behar dira. Aginte guztiak alboko edo ondoko aginte baten ondorioz mugaturik agiri zen. Giro horretan erakundetuz joan ziren eta Batzar Nagusien inguruan lurraldeko legedia indartzen joan zen. Batzar Nagusiak handikien aurka antolatu ziren eta Gipuzkoan edo Lapurdiko biltzarrean adibidez handikiak debekaturik zuten parte hartzea.

XV mendean argitaratu ziren legedien koadernoak hermandadeak edo anaideak eratzeko, Araban (1463) eta XVI mendean erabateko nagusitza lortu zuten: Foru legediak erakundetu ziren idatziz, XVI mendean barrena: Laburdi (1514), Zuberoa(1520), Bizkaia (1527) Gipuzkoa (1583) Behenafarroa (1632). Nafarroa konkistatu ondoren, 1686an argitaratu zuen Nafarroako Foru Nagusia.

Lurralde bakoitzean oinarrizko eta herrialdeen arteko loturak eta zabalkundeak burutu ziren.

XVI mendetik Araba, Bizkaia eta Gipuzkoaren artean "Bilkurak" edo Konferentziak antolatzen zituzten eta 1800.n Erresumako aginduz erabat erakundetu egin ziren.

Foruen bidez legedietan, elizateak eta udalak indarberriturik agiri ziren. Azken batean, errepresentazioaren bidezko kultura politikoa XVI mendeaz geroztik antolatu zen eta honek autogobernurako gaitasuna eta zaletasuna indartu zuen. Ohore handia zen komunitatearen gobernuan partaide izatea.

Nafarroan, lege zaharraren araberako Korteak edo ordezkaritzaz osoturiko erakundea, hiru beso edo ataletan antolaturik: Estamentu militarra, eliztarrak eta hirietako ordezkariak.

Kulturan eta komunikazioaren arloan, euskara hasi zen goren graduko hizkuntzen lekua hartzen eta Jean Albretekoak Leizarragaren bidez Bibliaren euskarazko itzulpena hasi zuen argitaratzen. (1571) Europako testuinguruan Eliza erreformatuaren ildoan, garaian garaiko baina tamalez ez zuen jarraipenik izan. Baina ondoren Eliza Katolikoa ere tokian tokiko hizkuntzetan predikazioa egiten hasi zen eta 1643an Gero argitaratu zen goi mailako euskal literaturaren gailurra.

Gizarte eta ekonomiaren arloan, XVI mendean gorakada mendea izan zen. Populazioaren %40 Bizkaian hiribilduetan bizi zen. Merkataritza eta kostaldeko itsas ekonomiak gora egin zuen.

XVII: Krisialdia, lurrak lantzen, populazio eta baserriak zabaltzen, sagastien ordez, Ameriketako artoa zabaldu zen eta aberastasuna sortu zuen hainbat pertsonentzat janaria erraztasunez lortzen zelako.

XVIII mendean, mendialdean nekazaritzan oinarrituriko zibilizazioa zabaldu zen. Burdingintzazko industriak ere aldi onak izan zituen eta Ameriketarako merkataritzak. Populazioak %50 gora igo zuen.

Erlijioaren giroan, joera katolikoa nagusitu zen. Baina azpimarratzekoa izan zen sorginkeriaren aitzakian Piriniotako mendialdean, Lapurdin eta Bizkaiko zenbait lekutan, tokian tokiko agintariak inkisizioaren laguntzaz sorturiko beldurrezko giroa eta errepresio soziala bereziki emakumezkoen kontra.

Dinamika sozialen arloan, matxinadak aipatu behar dira: azpikoak buruzagi eta merkatarien aurka altxatu ziren. XVII eta XVIII mendean ugariak izan ziren. Ekonomia jadanik oinarri kapitalistetan sustraitzen zen eta populuaren arabera inmorala zen aberastasuna behartsuen eta herri xehearen lepotik lortzea. XVIII mende bukaeran tokian tokiko hiri eta herrixketan polarizazio soziala sakondu egin zen.

Aipatu behar da Oihenartek kontakizun baskonikoa argitaratu zuela euskal herritarrez historiaz, Notitia Utriusque Vasconiae (1636) liburuan. XVIII garaian, buruzagi ekonomikoak XVIII mendean goi mailako buruzagi eta agintarien artean zientziaren bidezko argitasunaren izpiak zabaldu egin ziren. 1765ean Xabier Munibek Euskal herriaren aldeko batasuna aldarrikatu eta bultzatu egin zuen "irurac bat" izenpean. Bergaran Europear giro eta mailako irakaskuntza eta ikerkuntza teknikoak eta utilitarioak bultzatu zituen.

Aldi berean Oñatiko Unibertsiatean 1775ean, zuzenbide eta karrera eklisiastikoetarako irakaskuntza lantzen zen eta aldi berean zuzenbide forala ere erakusten hasi ziren hiru herrialdeetako agintariak katedra berezituak finantziatzen zutelako.

Ikus: Euskal Herriko Historia: Aro Garaikidea

Gaur egungo aroa eta hein batean garaikide duguna, bi fenomeno nagusiren garaia dugu: Iraultza liberala alde batetik eta iraultza industriala bestetik. Bi gertakizun hauek ez dira halabeharrez aldi berean eta garai berean gertatzen. Euskal Herriaren baitan, herrialde eta esparru bakoitzean bere aldi berezia izaten dute eta modu uniformean ez dira errotzen gizartean.

Iraultza liberalaren aldaketa bidea, eten gabeko gerra giroan erne zen. 1789tik XIX mendeko belaunaldi guztiek gerra bizia eta ondorio latzak ezagutu eta sufritu zuten: 1793-1795, 1808-1814, 1821-1823,1833-1839, 1872-1876. Hogeigarren mendean ere beste gerra suntsigarria jasan zuen euskal gizarteak: 1936-1937 eta ondoren gerra zibilaren jarraipena izan zuen diktadura frankista, 1975 arte.

Iraultza liberalak gizarte eredu berrirako abiapuntuak sortu zituen: Gizakiaren eskubideak aldarrikatu ziren ipar Ameriketako iraultzan (1776) eta gero Iraultza Frantzesaren giroan (1789). Azkenik "Giza eskubiden aldarrikapena" 1948an Nazio Batuen erakundeak (United Nations) egin zuen Parisen, 1946an San Franciscon (USA) abiatu zen egitasmoaren ondorioz.

Bestalde, XIX mendean barrena erresuma desberdinetan konstituzio politiko berriak sortu ziren eta ohiko erresumak nazio-estatuari egitura hartu zuten. Honela Frantzian eta gero Espainian, euskal herritarrek hiritartasuna bi nazio-estatu horietan barneraturik hartzen zutelarik. Aginte politikoen banaketa eta parlamentuak hartzen zuen bizitza politikoaren egituraketaren ardatza. Euskal Herrian bazeuden batzar nagusiak ere eta ondorioz, zer egin batzar nagusien aginte politikoaz parlamentu berrien garaian arazo bihurtu zen. Frantziako estatuan,besterik barik ezabatu egin zituzten. Espainian aldiz, 1841.arte Nafarroan eta 1877.arte Araba Bizkaia eta Gipuzkoan indarrean jarraitu zuten. Euskal Herritarren aginte politikoaren jarraipena edo ezeztapena, beste era batera esanda, txertatze edo egokitzapena Espainiako nazio-estatu berrian, arazo bihurtu zen eta honela "euskal auzia" izenekoa sortu eta garatu zen.

Bestalde, iraultza industrialaren ondorioz berrikuntza ekonomikoa gertatzen da eta jende gehienen ogibidea industrigintzan eta honi loturikoetan gihartzen da.

Euskal Herria Europa mendebaldeko gunean kokaturik izanik, bi fenomeno hauek noiz eta nola gertatu ohi ziren izan da azken aldian ikergai.

Iraultza liberalaren abiapuntua Frantziako iraultzaren unean jartzen ohi da, 1789an. Lege zaharreko ohiko matxinada bat erresuma osora zabaldu zen eta aldi berria abiatu zen. Herrialde anglosaxoietan aldiz 1945 jartzen dute mugarri gisa. Euskal Herrian 1766ko matxinada har genezake mundu berriaren abiapuntutzat. Matxinada honetan populua, biztanleentzat ezarritako ekonomia liberalaren printzipioak, mantenugaien prezio libreak eta mugagabeko salerosketaren aurka, matxinatu zen. Zergatik? ekonomiaren oinarria ikuspegi moral batean oinarriturik egon behar zuelako. Ekonomia liberalaren oinarriak jende xumearentzat ez ziren moralak. Beraz zatiketa kronologikoak eginez gero, gertakizun politikoak oinarritzat hartu ezkero, aipaturiko gerrak tarteko, honakoak berezitu behar ditugu: 1766tik 1877ra lehena, bigarrena 1877-1937, hirugarrena 1937-1980-82 eta laugarrena 1980-2012.

1766tik-1877ra Euskal Herriko ohiko ekonomikaren oinarriak hondatu egin ziren, jendea pobretu egin zen, Euskal Herritik alde egiten saiatu ziren bereziki Ameriketarako emigrazioa izugarri gehitu zen, bandolerismoaren fenomenoa euskal gizartean gihartu egin zen. Eta aldi berean hainbat gerra gertatu ziren guzti honek ere gizartean oinarriak desegin zituelarik. Gerra hauetan, sarritan Euskal Herritik kanpo eragindakoak izan arren azken batean euskaldunen artekoak bihurtu ziren. Eta honek bizikidetza zaildu egin zuen.

Aldi honetan Euskal Herriaren zatiketa bi nazio-estatutan sakondu egin zen. Lege zaharreko aldian, erresumako aduanak Balmaseda, Urduña eta Ebro aldean kokaturik zeuden, ekonomikaren esparru librea antolatu zen Ebrotik kostaldera eta iparraldeko lurraldeetan eraginez. Honelako esparruan nortasun politikoak eta sozialak modu askeagoan antolatzeko aukera zegoen. Bertako guztiak eskubideak zituztela sinisturik, pertsona desberdinen erlazioa lantzeko gaitasuna garatu zen.

Erakundeen arloan Batzar Nagusiek berebiziko garrantzia hartu zuten eta bertan aukeraturiko Diputazioak euskal aginte politikoaren isla bihurtu ziren. Honela, Bilbon, 1793an Frantziako konbentzioko errepublikanoen aurkako gerra, hiru herrialdeetako ordezkariak bildu egin ziren, Bilbon, aldarrikatzeko besteak beste, ohiko euskal herrialdeen konstituzio politikoa eta elkarren arteko bateratasuna. Geroztik bilkura hauek konferentzien izena hartu zuten eta euskal politikagintzaren gidaritza gunea bihurtu ziren 1877 arte eta ondoren 1936 arte bereziki Espainiako nazio-estatuan antolatzeko garaian. Bilkura batzuetan Nafarroako ordezkaritzak ere parte zuzena hartu zuen.

Espainietako ordezkariek Cadizen 1812an konstituzio politiko liberal onartu zuten. Bizkaiko eta Gipuzkoako batzar nagusiek herrialdeetako konstituzio forala ere indarrean izatea eskatu zuten eta horretarako bi konstituzioen arteko uztartzea erabaki zuten. Baina Espainiako agintariek ez zuten onartu horrelakorik eta beraz 1812koa soil soilik ezarri zen. Espainiako Parlamentua egonkortu zenean 1837tik aurrera, azkenik 1839ko Urriaren 25eko legearen bidez berriz ere Foru konstituzioaren eta Espainiako Konstituzioaren arteko elkarkidetza edo uztartze prozesua hasi zen. 1837an espresuki espainiar lege aginduz ezabatu zena, 1839ko Espainiako Parlamentuan berriz foruen bidezko konstituzio politikoa biziberritu egin zen. Aurrerantzean gaur egun arte eztabaida hau bizirik iraungo du, "euskal auzia" deitu ohi zaio bereziki Parlamentuko eztabaidetan. 1841.n Espainiako Parlamentuak Nafarroako Foru konstituzioa aldatu egin zuen, foru moldaketa burutu, indarrean egon delarik 1982 arte. Araba Bizkaia eta Gipuzkoan Foru konstituzioaren bidezko erakundetzea 1877an desegin zuen Espainiako gobernuak eta hurrengo urtean 1878an dekretu batez autonomia fiskala onartu zion. Autogobernuaren eskaria izan zen ondoko urteetan behin eta berriz. 1917an Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako Diputazioak autonomiaren eskakizuna egin zuten. Nafarroarekin batera Eusko Ikaskuntza sortu zuten 1918an eta urte berean autonomiarako estatutuen egitasmoak idatzi zituzten. Autonomiaren eskakizuna ez zen soilik euskal abertzaleena, baina autonomia estatuaren eskakizuna bereziki euskal abertzaleen ekimenez bultzatu zen. Beste horrenbeste gertatu zen 1931.n eta azkenik 1936.n Eusko Jaurlaritza sortu zen eta 1980an Eusko Legebiltzarra eta honetan aukeratu egin zen Eusko Jaurlaritza berria. XX mendea euskal naziogintzaren mendea izan da. 1981.n Kontzertu ekonomikoa berriz ere indarrean ezarri zen Bizkaia eta Gipuzkoan eta ondoko urteetan finantza publikoak euskal autonomia erkidegoan garapen sakona bezain zabala izan dute. XXI mendearen hasieran erronka berriak sortu dira, bereziki, Europar batasun ekonomiko eta politikoaren bidean. Europako erakundeen baitako txertatzea eta kokapena dago jokoan. Fiskalitatearen arloan Espainiar ordezkaritzaren baitan euskal erakundeak ordezkatze zuzena lortu du. Bestalde Eusko legebiltzarra autodeterminaziorako eskubidea eta ekimena onartu zuen 1990.n. Ondoren, autogobernuan sakontzeko helburuetan dihardu, Europear Batasunaren aginduak eta egituraketaren eragina gero eta nabarmenago den garaian.

Nafarroan, 1841eko legea oinarritzat harturik, 1982an Foruen bidezko moldaketa egin zuen eta autonomia egituran antolaturik bere kabuz hasi zuen ibilbidea. Baina azken urtean bere finantza publikoak hondaturik agiri da eta Volkswagen enpresaren produktuen BEZ zerga itzuliz Estatu zentralak izatez laguntza zuzena egin dio eta horrela autonomia finantzazioaren printzipioa hautsi egin du, Estatu espainiarra agiri delako Nafarroako finantza publikoen azken uneko babesle, kontu publikoen bidegarritasun ekonomikoari eusteko.

Iraultza industrialaren prozesua edo modernizazio ekonomikoaren aldiak, data politikoekin parekatuz gero desberdinak izan ziren. 1778an, euskal portuak Ameriketako portuekin zuzenean merkataritza egitea debekaturik eduki zuten harik eta Ebroko lerroan zeuden aduanak kostaldera eraman arte. Foruen bidezko merkatu librea eta merkataritzarako aukera berriak aurrez aurre jarri ziren. Ohiko protoindustriak ere beherakada hasi zuen eta giro honetan, ahaleginak izan arren 1880 arte ez zen berrikuntza ekonomikoaren abiadura berria asmatu. 1841ean aduanak aldatu ziren eta Hego euskal Herria bete betean Espainiako merkatuan txertatu zen. Burdin mearen salmenta Erresuma Britainiarra tokian tokiko merkatarien burgesia aberastu egin zuen eta honek tokian tokiko eskualdean burdingintzan inbertitu zuen. Baina 1850.n beste ahalegin handia Euskal Herriko erdialdean Araia-Bakaikoa lerroan egin zen baina azkenik iraultza industrialaren abiada Ibaizabal ibaiaren inguruan aurreratu eta errotu zen XIX mende amaieran. Bessemerrek Inglaterran indarrean jarri zuen altzairua produzitzeko sistemak fosforo gabeko burdin mea eskatzen zuen, Trianoko mendietan zegoenaren berdina. Inglaterrara esportatzen zen burdin mea eta itzuleran ikatza ekartzen zen. Ondorioz, tokiko burgeseriak industrigintza berritzailea aurreratzen asmatu zuen eta ondorioz, Bizkaia iraultza industrialaren ildoan kokatu zen mende bukaeran. Labe garaien ondoan burdinaren bidez produktu manufakturatuak egiteko sortu ziren bestelako industriak. Horrez gainera itsasontzigintza eta finantzak bideratzeko bankuak indartu zen.

XX mendean Gipuzkoan bestelako industrigintza sustraitu zen, sektore ugaritakoak eta enpresa txikiak tokian tokiko eragileen ekimenez.

Araban eta Nafarroan ahaleginak izan arren, XX mendearen erdialde arte nekazaritzan zuen ekonomiaren oinarri baina 1960ko hamarkadan gizarte industriala bihurtu ziren. 1975-1980an, XIX mendearen bukaeran errotu zuen eredua suntsitu egin zen. Burdingintzaren inguruko egiturak erabat berrantolatu ziren eta Euskal Herriko ekonomikaren dibertsifikazio prozesua burutu zen.

Demografiaren arloan, XX mendean euskal populazioa erabat berritu egin zen inguruko herrialdeetatik Euskal Herrirantz immigrazio prozesu handia gertatu zelako, bereziki 1955-1975 aldian. XX mende bukaeran euskal gizartearen zahartze prozesua areagotu egin da. Euskal gizartea erabat hiritartua bihurtu da ohitura eta balore sisteman. Gizartearen aniztasuna nabarmena gertatu da eta gizartearen kohesio soziala eta bizikidetza erronka nagusiak bihurtu dira.

Bestalde, gogoratu behar da, Bizkaiko golkoko Euskal Herritik at, munduan barrena baina bereziki Ameriketan, beste Euskal Herri batzuk ere sortu zirela. XIX mendean barrena, Europako beste herrialdeetan bezalaxe, izugarrizko migrazio joera Ameriketarantz antolatu zen. Argentina-Uruguay aldeko Rio de la plata inguruan kokatu ziren ugari baina Estatuko populazio orokorraren araberako portzentajea aintzat harturik, Chilen zegoen handiena. XX mendean, USAko mendebaldeko estatuetarantz abiatu zen. 1937an migrazio politikoak bereziki Venezuela eta Argentinarantz bideratu zen.

Zientzia eta kulturgintzaren esparruan, euskal kultura agerikoa bihurtu da berriz ere XX mendean barrena, bereziki bukaeran, 50 urte baino gehiago ikusi ezina izan ondoren. Euskarazko literaturgintzak indarra hartu du. Aldi berean, hezkuntzaren maila guztietan euskara bitarteko hizkuntza komunikatiboa bihurtu ohi da. Goi mailako hezkuntza eta ikerketa sendotu egin da, Euskal Herriko Unibertsitatea azkenik, 1918an Eusko Ikaskuntzen lehen kongresuan helburu nagusi zena, egiaztaturik eta erakundeturik agiri da XXI mendearen hasiera honetan, beste unibertsitate batzuen bidez, goi mailako irakaskuntza unibertsitarioa aberastu eta bete egin delarik. Komunitate zientifikoaren ondoan, artearen arloan ere ekarpen handiak geratu dira XX mendean barrena, bereziki, eskulturaren arloan.

Bibliografia orokorra gaietan sakontzeko, ikus:

  • AGIRREAZKUENAGA, Joseba (Zuzendaria). Historia de Euskal Herria. Historia general de los vascos. Donostia, Lur argitaletxea, 2004. 6 liburuki nagusi.
  • AGIRREAZKUENAGA, Joseba (Zuzendaria). Gran Atlas histórico de Euskal Herria. Donostia, Lur argitaletxea, 1995.