Concept

Casa-Torre

Dorretxe hitzaren sorburua dorre eta etxe hitzetan aurkitzen da. Etxe hitzaren esanahia pertsonen bizilekua eta aterpea da, eta dorre hitzaren esanahia defentsarako eraikuntza mota bat da. Hortaz, hitz hau erabiltzen da defentsara zuzendutako eraikuntza mota bat izendatzeko, hau da, dorretxe tipologia babeserako arkitekturaren arloan sartuta dago.

Etsaien aurkako babesa sentimendua gizakiari atxikia da eta, gizon-emakume funtzeskoa izanik, kontzeptu hau Historiaurreko aztarnetan eta Antzin eta Erdi Aroko garaietako arkitekturan islatuta gelditu da.

Historiaurreari dagokionez, lurralde gehienetan defentsarako aztarnarik ez da jada gelditzen baina jakina da babesa naturaleko guneak (ikuspegi zabalekoak eta gune maldatsuak, beste faktore batzuen artean) aukeratu eta finkatu zirela.

Aintzinako zibilizazio zaharrenetan (Mesopotamian, Egipton eta Greziako eta Erromako kulturetan) hainbat elementu eta eraikuntza defentsarako adibide dugu, besteak beste, harresiak, talaiak, dorre gotorrak eta gotorlekuak.

Nolanahi ere, aztarnek eta agiriek adierazten dutenez, Erdi Aroko garaian, feudalismoaren ondorioz, aurkitzen dira arrasto eta eraikuntza esanguratsuenak Europan zehar, nabarmenduz Frantzia, Inglaterra eta Espainiar estatua. Aro Berrian, hau da, XVI. eta XVII. mendeetan, altxatutako dorretxeek eta dorre gotorrek galdu zituzten defentsarako osagai nagusienak eta, apurka-apurka, ekonomia eta politika egoera berriarekin, bizitoki funtzioak gaina hartu zion eta eraikuntza mota hau ospearen edo sinboloaren adierazgarritzat hartu zitzaion.

Gure artean aurkitzen ditugun erainkuntza mota honen arrasto garrantzitsuenak Erdi Aro eta Aro Berriaren hasierara eramaten gaitu, izan ere, garai hauetan, hots, XIII. XIV. eta XV. mendeetan, altxatu ziren eraikuntza mota honen adibide deigarrienak.

Dorretxeak eraikitzeko zenbait arrazoi aurkitzen dira, besteak beste, aipatzekoak dira: barbaroen eta musulmanen inbasioetatik defendatzeko, bideak eta mugak babesteko eta menperatzeko, eta bandoen arteko liskarretan jaunek zeuzkaten botereari eta ondasunari eusteko.

Kokaguneari dagokionez, landetan edo hirietan altxatzen dira, isolatuan ala taldean eta, kasuaren arabera, ezaugarri desberdinak nabaritzen dira. Landatarrak badira, orokorrean, leku estrategiko batean eta erreka baten ondoan daude, gainera, errota bat, burdinola bat edo nekazal eremu bat sarritan dituzte inguruan. Horretaz gain, landa arloko dorretxea da lekua non leinuaren asentamendua, prestigioa eta egonkortasuna gauzatu egiten diren, hori dela eta, zuzenean oinordekoen eskuetara pasa da, belaunaldiz belaunaldi, alegia. Hiritarrak badira, hiribilduko leku pribilejiatu batean kokatzen dira eta militar kutsua izateaz gain, bizitoki izaerak leku nagusia du. Bestalde, jabetza erregimena ezberdina da; dorretxeak saldu eta erosi daitezke eta dorretxearen esanahiak jabearen arrakasta sozial eta ekonomikoarekin harreman estua dauka. Arrazoi honengatik, estilo arkitektoniko berriei irekiagoak dira eraikuntza mota hauek eta azkarrago bilakatzen dira. Dena den, esan behar da ezin dela ezarri sailkapen zehatz bat zeren, denbora pasa ahala eta gertakizun historikoen ondorioz, kokaguneak eta jatorrizko egiturak aldatu egin baitira.

Eraikuntza mota honetan, bai landatarra, bai hiritarra, ezaugarri arkitektoniko zehatzak sumatzen dira.

Materialari dagokionez, Euskal Herriko dorretxe gehienak harlangaitzez egindako eraikuntzak dira, nahiz eta izkinak, dintelak, ateak, leihoak, arkuak eta baoetako zangoak harlanduz landuta egon. Kasu gutxitan erabat harlanduz egindako eraikuntzak agertzen dira, adibidez, Luzea Dorrea, Zarautzen. Hala ere, hainbat elementu arkitektoniko eta gorputz osoak egurrez eta adreiluz agertzen dira, batez ere, barruko egituran, goiko solairuetan eta hegalkinetan. Beste batzuen artean, Etxaburu Dorretxean, Izurtzan, eta Lekue Dorretxean, Usansolon, biak Bizkaian kokatuak, ikusi daitezke egurrezko hegalkinak, eta Zumarragako Legazpi Dorretxean, Gipuzkoan, kontenplatu daiteke adreiluz egindako goiko gorputza.

Dorretxeen oinplanoak karratuak eta, batez ere, laukizuzenak dira. Altxaeran, zaila da jakitea zeintzuk diren jatorrizko neurriak zeren gure lurraldeko dorre asko moztuta agertzen baitira. Gertatakari hau adierazteko beharrezkoa da gogoratzea bandoen arteko borroketaz eta, batez ere, 1457. urtean monarkiak agindutako dekretuz, honen arabera, dorre askori mozketa egin zitzaion. Dena den, jakina da Euskal Herriko dorretxeen altuera, beste lurralde batzuekin konparatuz, xumea zela, batzuek hogei bat metro inguruko altuera izan arren. Kasu honetan aipagarria da Mendozako dorrearen altuera, Araban dagoena eta 21 metrokoa dena.

Dorretxeen sendotasuna agerian dago zeren harlangaitz hormen neurria metrora eta batzutan metro eta erdiraino (eraikuntza zaharrenetan) heltzen baitira. Hormetako egiturak, denborak aurrera egin duen heinean, aldatu egin dira eta gero eta ugariagoak izan dira irekitzen diren baoak. Kontuan hartu behar da defentsarako multzoaren alde ahulenak baoak direla, sarbideak batez ere, eta horregatik, zaharrenetan, gutxi eta oso estuak eta luzeak dira leihoak eta ateak, Salazar Dorretxean, (Nograro) eta Kondestablearen Dorretxean (Fontecha), biak Araban, gertatzen den bezala. XV. mendean eta XVI.aren hasieran altxatutako dorretxeak, berriz, zabalagoak eta argitsuagoak dira; oso gutxitan balkoiak agerian dira, adibidez, Ortiz de Molinillo Velascotarren Dorretxean, Artziniegan, Araban. Arkuen itxuran ere, bai sarrerako ateetan, bai lehioetan, bilakaera kronologikoa nabaritzen da. Eraikuntza zaharrenetan agertzen diren baoak, erdi puntukoak eta arku zorrotzak dira baina, evoluzio arkitektonikari jarraituz eta defentsarako funtzioa galdu joan ahala, arku konplexuagoak zabaltzen dira, konopialak, mistilineoak, beheratuak eta dintelduak.

Aipatutako bilakaera arkitektonikoa berriro sumatzen da dorretxeetako sarrerako ateetan. Normalean, sarrera nagusia lehenengo pisuaren altueran dago eta dorretxerako sarbidea egiten zen hormara itsatsitako eskailera baten bidez edo, pezoia bazegoen, zubi baten bidez. Iturriotz Dorretxean, Gipuzkoan, aurkitzen da itsatsitako eskaileraren adibide ona eta Arangureneko Dorretxea, Orozkon, Bizkaian. Araban berriz, kokatzen da Varonatarren Dorretxea, Villanañen, bost metroko pezoia daukana eta sartu ahal izateko harrizko zubi bat gurutzatu behar da.

Aipatutakoaz gain, beste defentsarako elementu batzuk eta aztarnak aurkezten dira dorretxeetan, besteak beste, azpimarratzekoak dira: gezi leihoak eta itsu leihoak, egurrezko kadalsoak, almenak, garitoiak, saietera multzoak, harresiak eta aipatutako pezoiak. Osagai hauen gehienak arruntak dira gure lurraldeko dorretxeetan. Adibidez, garitoiak ikusi daitezke Mendietako Dorretxean, Mendietan, Araban dagoena; almenak eta saietera multzoak, adibidez, Ibarguen Dorretxean, Sandamendian, Bizkaian, eta Kejanako Dorretxean, Kexaan, Araban, agertzen dira.

Apaingarriari dagokionez, nahiz eta elementu hauek urriak izan, defentsa izaera galtzen doan heinean, osagai apaingarriak gero eta ugariak dira. Arkuetan agertzen diren motiboen artean aipatu ditzakegu bolak, lauhostoak eta kordelak; horretzaz gain, moldurak erlaitzetan eta armarriak fatxadetan. Dena den, izpiritu praktikoa nagusia zen eraikuntza mota hauetan.

Euskal Herriko dorretxe gehienak hutsik daude gaur egun eta jatorrizko barruko egitura, egurrezkoa izanik, desagertu egin da edo oso desitxuratuta heldu zaigu. Hala eta guztiz ere, aztarnari batzuei esker, ezagutzen da nolakoa zen barruko egitura eta antolamendua. Jakina da barruko egitura osoa egurrezko zutabe baten bidez, erdigunean kokatuta zegoena, mantentzen zela, beheko solairutik teilaturaino. Bi edo hiru solairukoak izan daitezke eta banaketa hau egurrezko bilbadura edo armazoi lau baten bidez egiten zen. Euskal Herriko dorretxeetan estalki gangatuak ez dira oso arruntak baina adibideren bat badago. Goiko atalean agertzen dira ganbara, gorputz almenatua eta saieterak. Normalki, dorretxe gehienek lau isurialdeko teilatua daukate.

Dorretxeen funtzionaren arabera, zenbait antolamendu nabaritzen da, baina oinarrizkoa zen hurrengoa: beheko solairuan sukaldea, biltegiak, ukuilua eta, hiritarren kasuan, bulegoak eta dendak kokatzen ziren; bigarren pisuan, solairu noble eta nagusia izateagatik, jabearen edo jaunen bizitokia zen; amaitzeko, kasu askotan, hirugarren solairuan zeuden ganbara eta defentsarako elementuak, adibidez, almenak eta garitoiak. Pisu guztiak egurrezko eskaileraz komunikatzen ziren.

Dorretxe anitz agertzen dira gure lurraldean eta esan daiteke Euskal Herriko arkitekturaren elementu interesgarrienetako bat dela. Gehienak Araban eta Bizkaian biltzen dira, Gipuzkoan eta Nafarroan, berriz, ez dira bezain ugariak baina, dena den, garai honetako ezaugarririk bereziena da dorretxea.

  • AGUINAGALDE, B.: Gipuzkoako dorretxeak eta leinuak. Bertan, nº 11. Gipuzkoako Foru Aldundia. Kultura eta Euskara Departamentua. San Sebastián: 1997.
  • AGUIRREMAULEON, J. y ARAGÓN RUANO A.: Iturriozko torrea, historia eta kultur ondarea. La casa "torrea" de Iturriotz, historia y patrimonio cultural. Oiartzungo Udala, Kultura Batzordea. Mugarri. 2003.
  • ASPIAZU, R.: "Arquitectura civil doméstica de Guipuzcoa. La vivienda urbana y la vivienda noble entre los siglos XV y XVI". Ibaiak eta Haranak. Vol. 2: Guía del patrimonio histórico-artístico y paisajístico. Ed. Etor. Bilbao: 1990.
  • BEGOÑA, A. de: Arquitectura doméstica en la Llanada de Álava. Siglos XVI-XVIII. Diputación Foral de Alava. Vitoria: 1986.
  • DE YRIZAR, J.: Las casas vascas. Biblioteca Vascongada Villar. Librería Villar. Bilbao: 1929.
  • LAMPÉREZ ROMEA, V.: Arquitectura civil española de los siglos I al XVIII. Volúmenes I y II. Madrid: 1922.
  • LLANOS, A.: Defentsarako arkitektura-Una arquitectura defensiva. Euskal Herriko Gazteluak eta Dorre Gotorrak-Castillos y Torres Fuertes del País Vasco. Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia-Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. Vitoria-Gasteiz: 2006
  • ORELLA, J.L. y ESTÉVEZ, X.: (Coord): Casas Torres y Palacios de Gipuzkoa. Colegio oficial de aparejadores y arquitectos técnicos de Gipuzkoa. San Sebastián: 1996.
  • PORTILLA, M.: Torres y casa fuertes en Álava. 2 Volúmenes. Caja de Ahorros Municipal de Vitoria. Vitoria: 1978.
  • SAN JOSÉ SEIGLAND, C.: Castillos y torres fuertes del País Vasco. Colección Castillos de Iberia. Ediciones Lancia. León: 1994.