Kontzeptua

Lauburua

Jarraian ikusiko dugun bezala, badirudi hau dela Euskal Herriko forma ohikoena, Euskal Herritik zabalduta dauden adibide guztiak aintzat hartuz, lorratzetan, hilarrietan, ateburuetan, etab.

Euskaraz eman zaion izen bakarra lauburu da, eta izen horren esanahiak Fidel Fitak azaldu ditu. Colas jaunak signe oviphile terminoaz izendatzen du, eta horretarako jarraian ikusiko dugun azalpena eman zuen. M.A.Riff-ek, L'Art Populaire en France aldizkarian, rosace á quatre petales massues izenez deitu zuen. Croix a virgules izenarekin ere ezagutzen da.

Svastika lerromakurra ia Euskal Herri osoan oso modu oparoan aurkitu da, eta bereziki, hizkuntzari eutsi zaion eremuan, arte herrikoiaren adierazpen guztiekin gertatzen den bezala.

Jatorriari dagokionez, oso zaila da iritzi zehatz bat osatzea. Naturala dirudien moduan, svastika lerromakurra svastika zuzenetik dator, edo bat-batean sortutako elementua al da? apaintzeko zenbait gai batuz lortutakoa? Badirudi Ph. Veyrin jauna, osatu dituen lanetako batzuetan eta bereziki Bergarako hitzaldian, svastika lerromakurra komak edo gallonak konbinatzearen ondorioz sortu zela dioen iritziaren aldekoa dela, bi gai horiek oso ohikoak baitira Euskal Herriko dekorazioan. Ikus dezagun M.Ph. Veyrin jaunak zer dioen:

"En fin, en toda la extensión del País Vasco, en toda clase de objetos, figura la más decorativa combinación de comas, a saber; la cruz gamada. Personalmente no creo en las relaciones que unen este armonioso tema, sea a la antigua swástica, sea al misterioso signe oviphile de Paracelso".

(Euskal Herriko hedadura guztian, mota guztietako objektuetan, komen konbinazioen dekorazio-adierazpen erabiliena agertzen da, hau da: gurutze gamatua. Maila pertsonalean ez dut gai harmoniatsu hau lotzen duten harremanetan sinesten, dela svastika zaharra, dela Paracelsoren signe oviphile misteriotsua).

Horren aurreko lan batean, Bulletin du Musée Basque de Bayona-n argitaratutakoa, hau gaineratzen du, koma edo gallonei buruz ari dela:

"Se encuentran aisladas, sea enlazadas por pares, sea alineadas en una frisa, sea acopladas con estrellas, flores de lis, etc., ya sea, en fin, radiando alrededor de un centro único. En éste último ensamblaje, la combinación más decorativa y la más fácil de construir está formada por cuatro ramas; no es sino la cruz gamada o signo ovifilo". (Isolatuta daude, binaka lotuta, frisa baten gainean, izarrekin, lisloreekin eta abarrekin egokituta; hau da, zentro bakar baten inguruan distira eginez. Eta azken lotura horretan, dekorazio-konbinazio erabiliena eta eraikitzen errazena lau adarrek osatutakoa da; ez da gurutze gamatua, baizik eta signo ovifilo delakoa).

Badirudi M.Veyrin-en teoria hori finkatu egiten dela Euskal Herriko zenbait eskualdetan dauden figura batzuk aztertzen direnean. Ikus ditzagun, adibidez, izarrak, eta antzemango dugu izarren puntak komez osatzen direla. Bitxiagoak dira Aribe eta Orbarako (Aezkoa bailara, Nafarroa) idazkun batzuen dekorazioa osatzen duten bi marrazkiak. Bi irudi horietan argi ikusten da svastika lerromakurra zatitu egiten dela, osagaiak beste dekorazio-gai baterako erabili baitira. Hiru besoko svastikak ere bitxiak dira; komoda zahar baten goiko aldean irudikatuta daude. Ezaugarri bera ikus dezakegu Geispolsheimeko (Alsazia) baserri baten hegalean grabatutako svastika batean. Tolosa (Gipuzkoa) inguruetatik datorren kutxa batean apainduren beste konbinazio bat ikus dezakegu. Kasu honetan, artistak svastika bat irudikatu nahi izan du, edo erratu egin da, gurpileko radio guztiek ez baitute noranzko berean biratzen, eta binaka akoplatuta daude, edo besterik gabe, lau komako irudi bat konbinatu du.

Beste alde batetik, nahiko naturala dirudi lerromakurra lerrozuzenaren oinordeko zuzena izatea, eta svastikaren eraikuntza geometrikoan sinestera garamatza horrek; horretan, ikus dezakegu, svastika bat geometrikoki marrazten hasteko, lehendabizi radio makurren gurutze bat eraikitzen hasi behar dugula, hau da, M. Decheletten iritziz forma zahar, eta ziur asko, primitiboenetako bat, alegia, forma zaharren eta horien eboluzioaren laukian. Horrez gain, ikusten dugu svastikak zenbait interpretazio eta aldaketa izan dituela, Omorin, Tokiotik hurbil (Japonia) dagoen svastika irudikatzen duen figuran ikus daitekeen bezala. Horrek nolabaiteko analogia izango luke gure herrialdean dagoenarekin, eta duen itxura elegantea eta estilo japoniarra mirestea baino ezin dugu egin. Ziur asko, lerromakurraren eredu egokiena da.

Litekeena da, aldiz, euskaldun egileek svastika lerromakurraren besoak apaintzeko elementu gisa erabili izana, eta komak independenteki erabili izana. M.L. Colasek, svastikari buruzko ikerketa sakonean, signe oviphile izenez deitzen du. Svastika lerrozuzenaren eta berak signe oviphile deitzen duenaren arteko lotura zuzena dagoela ukatzen du, eta horretarako arrazoi hauek ematen ditu:

"La swástika está siempre aislada. El signo ovifilo está casi siempre inscrito en un círculo, como una gran cantidad de signos mágicos. Si verdaderamente procede de la swástika, no se ha podido pasar de una a otra sin una (forma) intermedia y hasta ahora no ha sido señalada en el País Vasco".

(Svastika beti isolatuta egon da. Lauburua ia beti zirkulu baten barruan agertzen da, zeinu magiko kopuru handi bat bezala. Benetan svastikatik badator, ezin izan da batetik bestera pasatu bitarteko (formarik) gabe, eta gaur egun arte ez da Euskal Herrian adierazi).

Badirudi Colas jaunak sinesten zuela lauburua Paracelsoren zeinutik zetorrela, eta horretarako arrazoi hauek eman zituen: Deigarria iruditzen zaio lauburua zuten lorratzak hilerri guztietan, salbuespenik gabe, barreiatuta ez egotea. Euskal Herrian oso zabalduta dago hildakoaren ofizioa gogorarazten duten tresnak lorratzetan irudikatzeko ohitura. Horren ondorioz uste du zendutakoak zuen lanbidearen eta zeinu horren artean lotura zegoela pentsatzea logikoa dela, eta zeinu hori mendialdean askoz ere hedatuago dagoela uste du, batez ere artalde handiak dauden tokietan. Kointzidentzia hori azaltzeko, Colas jaunak azaltzen du Paracelso alkimista suitzar ospetsuaren Archidoxis magicae testuak ganaduaren gaixotasunak sendatzeko errezeta ugari ematen dituela, eta horietako batean animalia gaixoa irudikatzen duen buztinezko estatua txiki batean zeinu batzuk hiru aldiz marraztu behar dira; zeinu horietako bat svastika lerromakurraren oso antzekoa da. M. Colasek zeinu hori ukuiluetan eta artegietan aurkitu du, eta hilobietan marrazteak bertan dagoen zendutakoaren lanbidea adierazi nahi duela azaltzen du. Eta apaizen hilobietan ere aurki daitekeenez, kasu hauetan badirudi interpretazioa erraza dela: bertan artzain espiritual bat dagoela esan nahi du. Aurreko iritzietan antzeman daitekeenez, svastika lerromakurraren jatorriari buruz iritzi andana dago.

Euskal Herrian aurkitu diren adibide anitzak sakonki aztertu ondoren, badirudi batez ere Nafarroa Beheran eta Nafarroa Garaian agertu dela. Horrez gain, Lapurdin ere horrelako adierazpen ugari aurkitu dira, baina Araban eta Bizkaian, aldiz, ez da horrelako adierazpenik ezagutzen.

Aztertutako adibideen arabera, badirudi bat ere ez dela XVI. mendekoa. Ia guztiak XVIII. mendekoak dira, eta XVII. mendean ere nahiko ohikoa zen. Adierazpen zaharrenetako bat XVI. mende bukaerakoa edo XVII. mende hasierakoa da, eta Makean dago, Nafarroa Behereko herri txiki batean.

Donostian ere bi adibide zoragarri ikusteko aukera egon zen. Biak Abuztuaren 31ko kalean daude, zenbaki bikoitien aldean, hau da, San Telmo Museoaren alboko aldean. Horregatik, XVIII. mende bukaerakoak direla suposatzen da, hau da, Donostian ingelesek eragindako sutea baino lehenagokoak, irudiak dituzten etxeak sute horretatik babestu zirela dirudielako. Adierazpen horietako bat 12. zenbakiko etxearen balkoiko barandan dago, eta Luis XV. estiloko boluta artistiko batzuen barruan dago. Balkoi horrek analogia handia du eta Baionako olagizonen adierazpen bikainetatik oso gertu dago. Bigarren adibidea benetan bitxia da, eta nolabait esatearren, bakarra da, svastika bikoitza delako, dimentsio handietako lau besok eta bigarren figura bat sortuz horien artean tartekatutako lau beso txikiagok osatzen baitute. Zentroa zirkulu batek osatzen du, eta hori ere bitxikeria paregabea da, bakarra. Gipuzkoako beste adibideren bat aipatu digute, baina ez dago horri buruzko datu edo marrazkirik. Hala ere, horrelako irudi asko egon behar dira, eskualde horretan apainketa-zeinu hori daukaten kutxa eta beste altzari asko daudelako.

Nafarroan ere leku askotan aurkitu dira, eta erreinuaren iparraldean ehunka adibide aipatu ditzakegu. Zugarramurdin, 1757an hildako Joanes de Iriarte jeneralaren hilarrian ikus dezakegu adibide bat, baita beste harri zabal batzuetan ere. Ripa-Latasan (Nafarroan), Jauregizaarrea etxean, baxu-erliebe batzuk daude:

Horietako bi horma-hobi edo nitxo batean daude, baina ezin da definitu zein objektu izan duen horrek.

Horietan, svastika ilargi erdi batzuen alboan ageri da. Beste batek etxe horren ateburua irudikatzen du, eta goialdean askotariko marrazkiak dituzten bi harri ditu. Bestea, Ostizeko (Nafarroa) puntu erdiko ate paregabe baten giltzarriaren goialdean dago, eta bi svastika eta IHSaren azpian, Ostizeko bizilagun ziren Pedro de Baraibarrek eta Maria de Ericek 1704an eraiki zutela dio. Bi irudi horien besoen artean koma batzuk tartekatuta izatearen bitxitasuna dute, apaingarri gisa. Beste adibide batzuk Espinalekoak (Erro bailaran) dira, eta ateburuaren gainean kokatutako bi plakatan daude. Batak 1865eko data du, eta horri esker jakin dezakegu hurbileko garaietan ere svastika erabiltzen jarraitzen zutela. Orreagako etxe batean ere adibide ezin hobeak daude, eta etxe hori, hain justu, Kolejiatarena da. Kalonjeen artzain-makiladun heldulekua duen ezpata-gurutzea eta beheko aldean marrazki artistiko batzuk ikus daitezke bertan. Azpimarratzekoa da Kolejiatan svastika zenbait lekutan dagoela, eta bereziki elizaren fatxadan. Adibideak biderkatu daitezke, Nafarroako iparraldean zeinu hori benetan hamaika lekutan ikus daitekeelako.

Svastika lerromakurra ez da soilik Euskal Herrian agertu. Beste herrialde batzuetan ere agertu da, baina noizbehinkako moduan eta intentsitate gutxirekin. Nahiko ohikoa da Biarnon eta Goi Pirinioetako bailara batzuetan. Saint Savinen elizaren atearen gainean dago, baita sakristian dagoen armairu batean ere. Lourdesera doan errepidean eta Betharramen inguruan, ateburuen gainean dauden hilarri batzuetan dago, apaindura gisa. Svastika lerromakur horiek Euskal Herriarekin lot daitezke gertu daudelako eta zeinu hori askotan agertzen den eremu jarraitu bat osatzen dutelako. L.Colasek aipatzen digunez, Fayauxen ere badago, Frantziako Aisne departamentuan, ateburu bateko giltzarrian. Alsaziako Goi eta Behe Rhinean dagoela ere badakigu. Tarmenkirchen (Goi Rhin) zenbait ateburutan agertzen da, eta data nahiko berria da, 1839koa. Geispolsheimeko (Behe Rhin) hegal bateko astazaldietan dauden svastikak ere ikus ditzakegu. Horrez gain, Oberdeutsche Zeitschrift aldizkarian Hugo von Preenen marrazki bat ikusi dugu; von Preen Ostenbergekoa zen, Braunautik gertu (Austria), eta marrazki horrek Tiroleko 1807ko aletegi bateko atea irudikatzen du; bertan, bi koloretan pintatuta izatearen bitxikeria duten zenbait svastika lerromakur ikus daitezke, hau da, bi beso kolore batekoak eta beste biak beste kolore batekoak pintatuta dituzte. Riff jaunaren ikerketan zeinu hori rosace a pétales-massues izenarekin jaso da, hau da, mazo itxurako arrosetoia edo arrosa-hostoak.