Alegiazko Bizkaiko lehen jauna, jatorriari buruz hiru bertsio dituena, Pedro de Barcelós konde portugaldarrarena (1320) eta Lope García de Salazar kronista handiaren beste bi (1454). Jon Bilbaok honela laburbiltzen du legenda: Lope García de Salazarren arabera, Eskoziako erregearen alaba ontzi batean iritsi zen Mundakara. Mundakara iritsi eta han haurdun geratu zen, eta seme bat zan zuen.' Handik aurrera, ama-semeak Busturiako Altamiran bizi izan ziren. Semeak 22 urte zituenean, bizkaitarrek beren tropetako kapitain hautatu zuten Bizkaia inbaditu zuen Leongo erregearen seme baten gudarosteari aurre egiteko. Printzesaren semea armada buru aukeratzeko bere errege-odolagatik izan zen, Leongo erregearen semeak baldintza hori ezarri baitzuen borroka formalean borrokatzeko. Leongo erregearen semea eta haren armada garaitu egin zituzten Arrigorriagan, eta bizkaitarrek printzesaren semea aukeratu zuten Bizkaiko Jaun. Jaun Zuria izena eman zioten haren azalaren edo ilearen zuritasunagatik.
Lope García de Salazarren bertsioa, 1471n hasitako « Libro de las Bienandanzas e Fortunas» (“Zoriontasunen eta lanen liburua”:Seyendo este don Çuria ome es / forçado e valiente con su ma / dre allí en Altamjra cavo / Mondaca, en edad de XXII años entró / un fijo del Rey de León con poderosa gente / en Vizcaya quemando e Robando e matando / en ella porque se quitaran del señorío de León / e llegó fasta Baquio, E juntados todos / los viscaynos en las çinco merinda / des, tañjendo las çinco vosinas en las / çinco merindades segund su costumbre / en Gernjna, e oviendo acuerdo de yr pe / lear con él para lo matar, o morir todos ! allí, E enbiáronle desir que querían poner este fecho en el juysio de Dios e de la / batalla aplasada a donde él quisiese E / por él les fué Respondido que él no apla / saría batalla sino con Rey o con ome / de sangre Real e que les quería faser su / guerra como mejor podiese, e sobre / esto acordaron de tomar por mayor e / capitán desta batalla aquel don Curia que / era njeto del Rey descoçia, E fueron / a el sobre ello, e fallámnlo bien presto / para ello, e enbiando sus mensajeros, a / plasaron batalla para en Padura, a / çerca de donde es Viluao, E llamaron a / don Sancho Astegis, señor de Durango / que les venjese ayudar a defender su / tierra, e vino de voluntad e juntose con / ellos todos en uno, E oviendo fuerte / batalla e mucho profiada e despu / és de muertos muchos de anbas las / partes fueron vençidos los leoneses, e mv / erto aquel fijo del Rey, e muchos de los / suyos. E morió allí aquel Sancho Aste / gas, señor de Durango, e otros muchos / viscaynos. E sigujeron el alçancce ma / tando en ellos que no dexauan njnguno a vida / fasta el árbol de Luyaondo, e porque se tor / naron de allí pesándoles llamaron el / árbol gafo, e los leoneses que escapar / podieron, salieron por la peña Goro II bel que es sobre Ayala, e como ençima de la sierra dixeron a salvo somos. / E por esto le llaman Saluada, e porque / en Padura fue de Ramada tan / ta sangre llamaron Arigorriaga, que di / se en vascuence peña viciada de san / gre como la llaman agora. E loma / dos los viscaynos con tanta onra a / Gernjca, oviendo su consejo desiendo que / pues tanto eran omjçiados con los le / oneses que sin aber mayor por quien se / Regiesen, que no se podrían bien defen /der. E pues escusar no lo podían, que to / masen a este do Çuria que era de sangre / Real, e valiente, pues que los él también / auja ayudado fasiendo grandes fe / chos darmas en esta batalla, e to / máronlo por Señor, e partieron con él / los montes, e las selas, e diéronle to / do lo secaye e verde que no es de fruto le / var pata las ferrerías e çiertos de / rechos en las venas que sacasen, e de / hesaron para si los Robres, e ayas, e / ensinas para mantenjmjento de sus pu / ercos, e los aseuos para / mantenjmjento de sus vestias, e los fres / nos para faser astas de armas, ce / llos de cubas, e los salser para ce / Radura de setos. E diéronle ereda / des de los mejores, en todas las co / mamas a donde poblase sus labra / dores, porque se serujese dellos, e no e / nojase a los fijos dalgo, en las queles / fueron poblado e aforadas como / lo agora son en sus pedidos e derechos.
(Rodríguez Herrero arg, IV. liburukia, 8. orr.).
“Jaun Zuria gizon kementsua eta ausarta izanik, bere amarekin Altamiran, Mundakaren ondoan, zegoela, hogeita bi urte zituenean, Leongo erregearen seme bat Bizkaian sartu zen erretzen, lapurtzen eta hiltzen, Leonekiko menpekotasunetik atera zirelako. Bakioraino heldu zen. Ohi bezala, bost adarrak jo ostean, bost merindadetako bizkaitarrak Gernikan bildurik, denak hiltzeko prest hiltzera aterako zirela erabaki zuten. Jaungoikoaren epaia egiteko data jartzeko eta borroka egiteko nahi zuen lekua aukeratzeko mezua bidali zioten. Berak (Leongo Erregearen semeak) ez zuela inorekin gerrarik egingo Errege batekin edo errege odoleko batekin ez bazen, eta horrela egin nahi ziela gerra egin. (Hori entzunda) Eskoziako erregearen biloba zen jaun Zuri nagusi hartzea erabaki zuten. Berarengana jo zuten eta prest agerturik mezulariak bidali zituzten eta Paduran, Bilbotik hurbil, borroka egitea erabaki zuten. Antso Astegisi, Durangoko jaunari, deitu zioten lurra defendatzera etor zedin, baietz erantzunez, besteekin batu zen. Borroka latza eta lehiatua izan zen eta alde bietatik hildako asko egon ondoren, leondarrak garaituak izan ziren eta Erregearen semea eta bere kide asko hilik geratu ziren. Antso Astegis, Durangoko jauna, ere hilda geratu zen, baita beste bizkaitar asko ere. Jarraitu zieten besteei horietako asko hilez, bat bera ere bizirik utzi gabe, Luiandoko zuhatzeraino eta penaturik atzera egin zutenez, zuhaitzari “zoritxarrekoa” deitu zioten. Ihes egin ahal izan zuten leondarrak Aiala gainetik dagoen Gorobel haitzetik atera ziren eta mendi gainean “salbaturik gaudela” esan zutenez, horregatik “Salvada” deitzen diote. Paduran horrenbeste odol isuri zenez, lekuari orain Arrigorriaga deitu zioten, euskaraz “odolez beteriko haitza” esan nahi duena. Ospe handiko bizkaitarrak Gernikara deituak izan ziren, batzarra egin zuten eta adierazi zuten leondarrekin etsaituta, nagusirik gabe ezin izango zutela euren burua defendatu. Hori onartu ezin zutenez, jaun Zuria aukeratu zuten, errege odolekoa eta ausarta zelako. Laguntza handia eman zien bataila horretan eta ekintza ausartak eginak zituen. Jaun hartu zuten eta berarekin mendiak eta kortak edo saroiak partekatu zituzten eta lehorreko eta berde guztia, burdinoletara eramaten ez dena, baita zenbait eskubide ateratzen zituzten meategietatik, beraientzat gorde zituzten haritzak, pagoak eta arteak zerriak elikatzeko, gorostiak abereentzat eta lizarrak arma kirtenak eta upel zigiluak egiteko, eta sahatsak hesien itxiturak egiteko. Nekazariak zeuden leku guztietan soroak eman zizkioten beraiez baliatzeko, baina aitonen-semeei haserrearazi gabe bizi ziren lekuan eta euren eskubideetan eta eskarietan”
Pedro de Barcelós kondearen bertsioa, Livro de Linhagens (“Leinuen liburua”).«Biscaya fue Señorió aparte antes que huviesen Reyes en Castilla i después estuvo sin Señor. Avia en Asturias el conde don Moniño, que vexando a aquella tierra le obligó a pagarle cada año una vaca, un buey i un cavallo blancos. Poco después deste acuerdo llegó allí, una nave, en que venía un hombre bueno, hermano del rey de Inglaterra, expulso de allá; y se llamava From: traía consigo a Fortun Froes su hijo. Supo de aquella gente la contienda con el conde don Moniño; dixoles quien era, i que si le aceptasen por señor los defendería. Hizieronlo ellos así i estando ya en posesión del Estado, llegó el tiempo de pagar al conde don Moniño el tributo, que él embio a pedir. Respondiole From, que viniese él a pedirlo. Juntó sus gentes el conde, i From con sus Biscainos le salió al encuentro cerca de la aldea de Vusuria, adonde el Conde quedó vencido, i muerto, con gran parte de su exercito. Por la mucha sangre que se derramó por allí, se dio al campo el nombre de Arrigurriaga, que en Vacuence quiere decir piedras bermejas. Muerto don From quedó su hijo don Foltun Froes señor de Biscaya...».
“Bizkaia Jauregi independentea izan zen Gaztelan erregeak izan baino lehen eta gero jaunik gabe egon zen. Asturiasen bazen Moniño jauna kondea, lurralde hura umilierazi zuena urtero behi zuri bat, idi zuri bat eta zaldi zuri bat ordainaraziz. Hitzarmen hau egin eta handik gutxira, hara itsasontzi bat heldu zen, gizon on bat zekarrena, Ingalaterrako erregearen anaia handik kanporatua izan zena. From izena zuen eta berarekin batera bere seme Fortun Froes zekarren. Hango jendeak azalduta Moniño jaun kondearena jakin zuen; nor zen esan zien eta, jaun bezala onartzen bazuten, defendatuko zituela. Honela egin zuten eta buruzagia zela, Moniño jaun kondeak zor zitzaiona ordaintzeko unea heldu zen eta jasotzeko norbait bidali zuen. Fromek bera bila etortzeko erantzun zion. Kondeak bere jendea bildu zuen eta Fromek bizkaitarrekin batera aurre egin zion Vusuria izeneko herrixka batean. Kondea garaitu zuten eta bere armadaren parte handi batekin hilda geratu zen. Isuri zen odolarengatik lekuari Arrigurriaga izena eman zitzaion, euskaraz “harri gorriak” esan nahi duena. From jauna hilda, bere semea, Foltun Froes bihurtu zen Bizkaiko jauna…”
Alegiazko istorio hau, Arrigorriagako bataila eta Jaun Zuriaren jaurerria, Mañaricuak eta aipatutako J. Bilbaok aztertu dute. Mañaricuaren iritziz, Lope García de Salazar, Barcelósen ondorengoa izan arren, ez zen harengan inspiratu, baina agian bai autore portugaldarraren aurretik zegoen ahozko iturri batean. J. Bilboren iritziz, Barcelósek Bizkaiko Jaunen ezpainen bertsioa jaso zuen.
Erref. J. Bilbo. Jaun Zuriaren kondairari buruz, Bizkaiko lehen Jauna. Bilbo; 1982; Andrés E. Mañarikua. Bizkaiko jaurerriaren jatorria. «Vizcaya en la alta edad media», Bilbo, 1976: Estornes Lasa, B. Euskal Herriaren Historia Orokorra. Iruñaldia (824-1234). Donostia, 1984 (12. or.) 140-141).
--