Espainiako biztanleek zoritxarrez jasan behar izan zuten Gerra Zibila amaitu ondoren, ikuspegi politikotik, Franco jeneralaren diktadura definitzen zuen garai berri bat hasi zen. Ez da azpimarratu behar zer esan nahi izan zuen ikuspuntu horretatik, eta berrogei urte horiek entzefalograma lau gisa azal daiteke. Hala ere, ikuspegi ekonomiko eta sozialetik bi azpi-etapa oso argi bereiz ditzakegu, demografiaren bilakaeran oso ondorio zuzenak izan zituztenak.
Alde batetik, 1939. eta 1953. urteen arteko etapa, Bigarren Mundu Gerrak markatua. Espainiak neutral iraun zuen, baina, aldi berean, ezin izan zen berreskuratu bere lurraldean jasandako gerratik. Francok Espainiari buruz zituen ideia ekonomikoak herrialde autosufizientea, zentzu guztietan, izan ziren. Horregatik, garai gogor horri Autarkia esaten zaio, baina herritar arrunten artean "gosetearen urteak" deitzen zaio, gabezia gorrikoak izan baitziren.
Bestalde, 1953 eta 1975 bitarteko hurrengo etapan, non ikusi baitzen utopia autarkikoa jasanezina zela, Marshall Planeko laguntzak onartu ziren, eta gobernuan pertsonaiak aldatu zirenez, "Garapen Planak" jarri ziren abian, azpiegituretan inbertsio handiak egin eta nazio-negozio berri bat ireki zutenak, hala nola, turismoa. Hain zuzen ere, hazkunde ekonomiko handia izan zen urte problematiko asko igaro ondoren, eta klase ertain berri bat sortu zen. Klase hori Europakoaren antzekoa izaten saiatu zen, eta, urte batzuk geroago bada ere, bizimodu berri bat imitatzen hasi zen. Klase berri hori 1950eko hamarkadako Europako eta Ipar Amerikako gerraosteko "baby-boom"-a deritzonaren protagonista izan zen.
21. taula: Biztanleria aktiboaren banaketa jarduera-sektoreen arabera, Bilbo 1940-1960 (%) | |||
1940 | 1950 | 1960 | |
---|---|---|---|
Lehen sektorea | 3 | 1,40 | 0,54 |
Bigarren sektorea | 55,4 | 66,49 | 61,81 |
Hirugarren sektorea | 41,6 | 32,11 | 37,65 |
Iturria: Biztanleriaren erroldak: INE
Bizkaian eta Bilbon ekonomiaren berpizkundea gertatu zen, funtsean, lehen garapen ekonomikoaren oinarri ekonomiko berberetan. Ez dago berrikuntza handirik puntu honetan: meatzaritza, siderurgia, ontzi-enpresak, elektrikoak, baina oso ekonomia babestuan eta merkatu nazionalerako ekoizpenean azken muturreraino garatuak. 21. taulan bilbotarrek egun horietan izan zuten jarduera nagusia ageri da: bigarren sektorean biztanleen enpleguak aurreko aldian izan zuen igoera berretsi zen. Kontuan hartuta Bilbo orduko Espainiako bost metropoli handietako bat bihurtu zela, badirudi justifikatuta zegoela zerbitzuen sektorean lan egiten zuen biztanleriaren herena, nahiz eta eskasa dirudien; metropoli-eremu handi baten buru gisa, zerbitzuen hazkundeari aurre egin behar ziola kontuan hartuta.
22. taula: Biztanleria, hazkundea eta haren osagaiak, guztira. Bilbo, 1940-1970 | ||||||
Biztanleria, guztira | Hazkunde Erreala (r) | HazkundeNaturala | Migrazio-saldoa | |||
---|---|---|---|---|---|---|
1940-1950 | 195.186 | |||||
1960 | 229.334 | 1,631 | 64.971 | 7.651 | ||
1950-1960 | 297.876 | 2,653 | 22.643 | 6.278 | ||
1970 | 411.543 | 3,295 | 81.355 | 5.532 | ||
1960-1970 | 433.115 | 1,031 | 9:203 | 2.369 |
Iturria: Biztanleriaren erroldak: INE; Herriko Estatistika Aldizkaria: Bilboko Udal Liburutegia
22. taulan ageri da goranzko erritmoari jarraitu zion populazio osoaren bilakaera, frankismo-garaiko urte horietan bikoiztu zena. Biztanleriaren hazkunde-erritmoari dagokionez, biztanleriak aldaketa ekonomikoaren erritmoari jarraitu ziola ikus daiteke: autarkiak iraun zuen bitartean, populazioa oso modu moderatuan hazi zen (%1,63). Hirurogeiko hamarkadatik aurrera hazkunde handia nabaritu zen, %3,29koa, hain zuzen ere. Hemen aldi osoan hazkunde naturala oso handia izan zela nabarmendu behar da; eta, immigrazio-erritmoa industrializazioaren lehen fasean bezain indartsua izan arren, garai horretako hazkundea, hein handi batean, jaiotzak heriotzak baino gehiago izateari zor zaiola esan behar da. Alde horretatik, beste sistema demografiko bat eratu zen, non aldagai demografikoak beste garai batzuetan ez bezala konbinatzen baitziren.
23. taula: Bilboko biztanle kopurua km2-ko 1940tik 1975era | ||
Populazio dentsitatea | ||
---|---|---|
1940 | 3.282,10 | |
1950 | 4.097,08 | |
1960 | 5.321,59 | |
1970 | 3.761,48 | |
1975 | 3.958,64 | |
Iturria: Biztanleriaren erroldak: INE |
Bilbok ia milioi erdiko biztanle kopurua baloratzeko orduan (kopuru hori pentsaezina zen lehenago), hiriak urte hauetako askotan bere udal-mugak handitu zituela esan behar da. Hain zuzen, 1940an Bilbok Erandioko lurraldea beretu zuen eta hogei urte geroago (1966) Derio, Lezama, Loiu, Sondika eta Zamudioko udalerriak hartu zituen. Handitze horrek Bizkaiko hiriburuko lur erabilgarria bikoiztea ekarri zuen, presio demografikoa arinduz. 23. taulan 1960an biztanle-dentsitatea oso handia, km²-ko bost mila biztanlekoa, zela ikus daiteke. Azken anexioa atsedenaldia izan zen, baina taulan ikusten denez, une batez izan zen; izan ere, 1975ean, ia lau mila biztanle zeuden km² bakoitzeko, nahiz eta udal lurraldea handiagoa izan.
1960ko biztanleria-piramideak oso ondo islatzen ditu diktadura frankistak markaturiko urte horietan gertatzen ari zenaren demografia-egoera eta estereotipoa.
3. irudia: Bilboko biztanleriaren piramidea, 1960an.
Iturria: Biztanleen errolda: INE.
3. irudian ikus daitekeenez, oso oinarri zabaleko piramide bat dugu, eta horrek, data horretatik aurrera, jaiotza-tasa nabarmen handitu zela adierazten du, argi ikusten baita aurreko belaunaldiek ez zutela portaera bera. Piramidearen goialdea, aldiz, forma luze eta zabal batez osatzen da, eta horrek biztanleria beste garai batzuetan baino urte gehiago bizi zela pentsarazten digu, bereziki emakumeen kasuan. Azkenik, helduei begiratzen badiegu, etorkinak 25 eta 39 urte bitarteko adin-taldeen artean iristeak zuen eragina ikus dezakegu, nabarmen desberdina beste garai batzuekin alderatuta. Oraingo honetan, gizon-kopurua emakume-kopurua baino handiagoa zen, eta, alde batetik, hirian etxeko zerbitzua, emakumeak erakartzeko modu gisa, murriztu egin zela, eta gizonentzat eta emakumeentzat lan-eskaintza berdina izan zela horrek pentsarazten digu.
24. taula: Biztanleriaren egitura, adinaren arabera, Bilbon, 1940-1970 (%) | |||||
1940 | 1950 | 1960 | 1970 | ||
---|---|---|---|---|---|
0-14 | 24,90 | 20,62 | 25,6 | 27,73 | |
15-64 | 69,62 | 72,85 | 66,88 | 63,71 | |
hasiera 65 | 5,49 | 6,53 | 7,52 | 8,57 | |
Iturria: Biztanleriaren erroldak: INE |
Aldagaien konbinazio berri horren ondorioz, biztanleria gaztetu egin zen, 24. taulan ikus daitekeen bezala. Izan ere, eskola-adinean zeuden haurren taldea nabarmen handitu zen. Berez, industria aurreko garaian bezain handia zen. Hala ere, 65 urtetik gorakoen taldean, 1970ean biztanleriaren ehuneko zortziraino hazi zen, eta proportzio hori Bilbon Bilbon ez zen inoiz hain handia izan. Alde horretatik, gizartearen zahartze-joera azpimarratu behar da, etapa honetan hasi eta urte batzuk geroago finkatu baitzen.
Ordura arte, biztanleria- eta hazkunde-zifra handien bidez garai honetan sistema demografiko berri bat, mendearen lehen zatian nagusi zenarekin alderatuta oso desberdina, ari zela funtzionatzen ikusi ahal izan dugu. Hazkunde ekonomiko eta demografikoak ezkontza- eta ugalkortasun-ereduak murriztea ekarri zuen, trantsizio demografikoan deskribatu bezala.
Bigarren Mundu Gerra amaitu ondoren, bai Europako mendebaldean, bai Estatu Batuetan, hazkunde ekonomikoaren bultzada handia izan zen, eta horrek, XX mendeko berrogeita hamarreko eta hirurogeiko hamarkadetan, biztanleria handitzea ekarri zuen. Horren ondorioz, nabarmen hazi ziren ezkontzetako jaiotza-tasa eta ugalkortasuna. Ikertzaileek interpretatzen dutenez, Bigarren Mundu Gerrak eragindako hildako kopuru handiak eta hurrengo hamarkadako oparoaldi ekonomikoa gizartean ondorengotza handitzeko gogo bizia eragin zuen. Fenomeno horri "baby-boom"-a deitu zaio, ospitaleek ez zutela hain erditze kopuru handia hartzen hamarkada asko ziren eta.
Espainian eta Bilbon, bereziki, ezin dugu fenomeno horretaz hitz egin hirurogeiko hamarkadara arte, eta ia ez da argi nabaritzen 70eko hamarkadara arte. Espainiako ekonomiaren suspertze orokorraren atzerapenak joera horretan sartzeko atzerapena eragin zuen (Barciela et al., 2001; Reig, zuz., 1997). Hala ere, Francoren erregimen ultrakontserbadoreak eta katolikoak ugalkortasunaren aldeko politika beti mantendu zuen, nahiz eta ezin izan zen gauzatu baldintza ekonomikoek horretarako aukera eman arte. Eta, orduan, Europako gainerako herriek baino indar handiagoz egin zuen hori. Adibideak guztien oroimen kolektiboan daude: familia ugarien sariak, NODO-n ateratzen zirenak, eta filmik arrakastatsuena La familia y uno más (“Familia eta bat gehiago”) izan zen, non familian hamazortzigarren seme bat izateak estutasunak ekartzen baitzituen, baina ez zailtasun handirik.
4. grafikoa: Jaiotza, heriotza-tasa eta ezkontza-tasen bilakaera Bilbon, 1940-1975.
Iturria: Reseña Estadística de Vizcaya: INE; Boletín de Estadística de la Villa: BMB
25. taula: Jaiotza, heriotza eta ezkontza tasa gordinak. Hamarreko batezbestekoak 1940-1975 | |||
Jaiotza-tasa. TG | Heriotza-tasa. TG | Ezkontza-tasa. TG | |
---|---|---|---|
1940-1950 | 18,67 | 11,91 | 7,82 |
1950-1960 | 21,06 | 8,80 | 8,49 |
1960-1970 | 21,91 | 5,99 | 6,38 |
1970-1975 | 22,79 | 7,43 | 7,23 |
Iturria: Populazioaren mugimendu naturala: INE; Boletín Estadístico de la Villa: Bilboko Udal Liburutegia
4. grafikoan eta 25. taulan, fenomeno hori Bilbora nola eta noiz iritsi zen erakusten da. Jaiotza-tasak oso balio moderatutik (18,67) ia 22ra igo ziren. Era berean, eta jaiotza-tasarekin batera, ezkontza-tasarik handiena hirurogei eta hirurogeita hamarreko hamarkadetan izan zuen. Heriotza-tasak, aldiz, mende hasieran hasitako beheranzko joerarekin jarraitu zuen. Heriotza-tasaren faktoreei buruz hurrengo lerroetan hitz egingo dugu. Orain, grafikoan ageri diren jaiotza- eta heriotza-kurben konparazioa erakusten duen hutsunea baino ez dugu azpimarratuko, eta garai horietan izandako hazkunde naturalaren neurria ematen du.
26. taula: Ezkontza-tasen indize sintetikoa eta ezkontzeko batez besteko adina Bilbon, 1940-1975. | ||||
EIS (%) | Ezkontzeko batez besteko adina | |||
---|---|---|---|---|
Gizonak | Emakumeak | Gizonak | Emakumeak | |
1940 | 101,51 | 82,1 | 30,57 | 27,17 |
1950 | 95,46 | 78,61 | 30,58 | 27,34 |
1960 | 109,57 | 103,75 | 06-28 | 25,41 |
1970 | 96,48 | 90,04 | 06-28 | 25,41 |
1975 | 113,32 | 97,71 | 26,89 | 24,49 |
Iturria: Biztanleriaren erroldak eta populazioaren mugimendu naturala: INE; IEV | ||||
EIS adierazlea adin-talde bakoitzeko tasa espezifikoen baturarekin eratzen da, ehunekotan (adin horretan bertan ezkontzen diren gizon edo emakumeen kopurua x adinera, adin horretan bertan bizi diren biztanleen artean).
Gorago azaldu dugun moduan, garai horretan ageri den jaiotza-tasak ezkontza-sistemarekin eta bikote berrien ugalkortasunaren portaerarekin du zerikusia. 26. taulan ikus daitekeenez, ezkontza-tasen intentsitate-adierazleak 1960ko hamarkadatik aurrera izugarri nabarmendu ziren, eta bai gizonezkoak bai emakumezkoak belaunaldi bakoitzeko ezkontza-unibertsaltasunera iristen ziren. Hau da, gutxi geratzen ziren ezkongabe, batez ere emakumeen kasuan, zeinentzat gizarteak ezkontza besterik ez baitzuen erreserbatzen. EIS-ren balio hain altuek, 60ko hamarkadatik aurrera, emakume eta gizonen belaunaldi gazteen immigrazio-prozesuari ere erantzuten diote. Izan ere, emakume eta gizon horiek bertakoei gehitu zitzaizkien, eta ezkontzen lagundu zuten indize hori handituz. Ezkontzaren baliabidearen intentsitate horri ezkontzeko adinak pixkanaka behera egin zuela gehi diezaiokegu. 26. Taulan, egoera zibila gizonezkoentzat eta emakumezkoentzat adin goiztiarrago batean nola aldatzen den ikusten da. Hau da, garai horretan, bikoteek familia berri bat sortzeko unea, batez beste, lau urtez jaitsi zen. Hori soilik egoera ekonomiko orokor onari esker egin daiteke, eta, horrez gain, etxebizitza berriak eraikitzen eta hiriaren periferian auzo berriak sortzen ari ziren une bati esker (Santutxu, Begoña, San Adrián, etab.).
Kapitulu honetako beste leku batzuetan azaldu dugun bezala, ezkontzaren ia unibertsaltasunak eta ezkontzeko adina handitzeak populazio baten ugalkortasun orokorra handitzea baino ezin zuen ekarri. Kontuan izan behar dugu oraindik ez zegoela antisorgailu eraginkorrik, eta, gainera, herrialdean instalatutako gizarte kontserbadoreak ez zituela onartzen.
27. taula: Ugalkortasunaren Indize Sintetikoa eta amatasunaren batez besteko adina Bilbon, 1960-1975 | ||
UIS | Amatasunaren batez besteko adina | |
---|---|---|
1960 | 2,07 | 31,13 |
1966 | 2,20 | 30,18 |
1970 | 3,08 | 30,33 |
1975 | 2,51 | 28,30 |
Iturria: Biztanleriaren erroldak: INE; Herriko estatistika aldizkaria: Bilboko Udal Artxiboa; Populazioaren Mugimendu Naturala: Euskal Estatistika Erakundea |
27. taulan ageri da ugalkortasun-indize sintetikoaren portaera frankismoaren azken hamabost urteetan. 60ko hamarkada baino lehen Bilborako daturik ez dugun arren, Espainiako zifrek ezkontza-ugalkortasunari eutsi egin zitzaiola eta horrek bere bilakaera hamarkada horretan aldatu egin zuela adierazten dute (Reher: 2001). Eta, hala, ikus dezakegu UIS-ak gora egiten zuela: 1960an, emakume bakoitzak 2,07 ume zituen eta 1970ean, goia joaz, hiru. Hortxe koka dezakegu, hain zuzen ere, "baby-boom"-aren eragina Bilbon, orduko fenomeno hori Europako gainerako lurraldeetan atzerantz egiten ari bazen ere.
Aldi berean, 25 urte hauetan, umeak izateko emakumeen batez besteko adina behera egin zuen. Amak gaztetzeak, ezbairik gabe, ezkontzaren adinarekin du zerikusia, data hauetan aurreratu egiten baitzen; baina, aldi berean, une honetan pixkanaka gertatzen ari ziren bikoteen ugalkortasun-ereduaren aldaketekin ere zerikusia du. Azken batean, laster ezkontzen ziren emakumeek bi edo hiru seme-alaba zituzten, familiaren tamaina gisa, bizitza emankorraren hasieran, 35 urtetik aurrera gehiago izatea arraroa izanik. Hori ez zen mende-hasieran gertatzen, batez besteko amatasun-adina handiagoa zenean. Orduan, emakumeek beren umeak ugalketa-ziklo osoan zehar banatuta izaten zituzten, baita 45 urte edo gehiagorekin ere. Portaera hori ugalketaren kontrol kontzienterik gabeko gizarte batean gertatu ohi da.
Bikoteen ugalketa-portaeraren aldaketek populazio baten heriotza-tasaren bilakaerarekin lotura estua dutela azaldu ohi da, zehazki, haurren heriotza-tasarekin. Alde horretatik, bikoteek, seme-alabak zailtasun handirik gabe bizi zirela egiaztatzean, ugalkortasuna gutxituko lukete. Orain arte deskribatu dugunaren lehen sintoma 28. taulan ageri da. Taula horretan Francoren garaiko egun horietan lortu zen bizi-itxaropenaren luzapena ikus daiteke.
28. taula: Bizi-itxaropena jaiotzean (Eo) Bilbon, 1935-1975 | |||
Gizonak | Emakumeak | Guztira | |
---|---|---|---|
1935 | 48,75 | 56,37 | 53,44 |
1950 | 60,78 | 73,93 | 67,76 |
1975 | 68,33 | 77,23 | 72,62 |
Iturria: Bilboko Erregistro Zibilaren artxiboa; herriko estatistika-buletina; Euskal Estatistika Institutua; udal-errolda: Bilboko Udal Artxiboa; Herriaren aipamen estatistikoa: INE
1935etik 1975era bitartean, populazioaren batez besteko bizi-itxaropena ia hogei urte luzatu zen, eta askoz gehiago emakumeen kasuan. Gertaera horrek ez zuen parekorik Bilboko populazioaren historia demografikoan, eta bat dator Estatuan gertatzen zenarekin. Aurrerapenaren tamaina handia zela eta (Reher: 2001), ikertzaileek aldaketa hau iraultzailetzat jo dute. Bitxia bada ere, eta oraindik nekez azal daitekeen zerbait, bizi-urteen irabazirik handiena lehen frankismoaren edo autarkiaren garaian gertatu zen; izan ere, garai hartan, Espainiako biztanleek jasan zuten gabezia gorria oso argi eta bizirik zegoen memoria kolektiboan. Hau da, biztanleriaren bizi-baldintzen hobekuntza horrek ez zuen zerikusirik izan 60ko hamarkadatik aurrera izandako garapen ekonomikoarekin, beste demografia-portaera batzuetan eragina izan zuena.
29. taula: urte 1etik beherako haurren heriotza-kozienteak jaiotako mila umetako, Bilbo, 1940-1975 (hamarreko batezbestekoak) | ||
qo | ||
---|---|---|
1940-1950 | 47,64 | |
1950-1960 | 36,56 | |
1960-1970 | 21,34 | |
1970-1975 | 17,65 | |
Iturria: Bizkaiko estatistika: INE; Boletín Estadístico de la Villa |
Une honetan urte hauetan Bilboko populazioaren hilkortasunak izan zuen beherakada ikaragarri horren azalpen onargarri bat ematea zaila da, orain arte ez baita ikerketarik egin. Esan daiteke, ordea, medikuntzan egindako aurrerapenak, batez ere antibiotikoak, ez zirela asko erabili Espainian 60ko hamarkadan ondo sartu arte; beraz, aurrerapen hori ezin zaie leporatu. Argi dago, ordea, bizi-itxaropena handitzeko erantzukizunaren zatirik handiena haurren heriotza-tasaren beherakada izugarrian egon zela, 29. taulan ikus daitekeen moduan. Gerra Zibilaren amaieratik, adierazle hori %50 baino gehiago murriztu zen, eta heriotza-tasaren trantsizioan mende hasieran gertatu zen murrizketa bezain handia izan zen. Denboraldi horretarako, ez dugu aurkeztu 1-4 urte bitarteko haurren heriotza-tasari buruzko daturik; izan ere, urte horietan, adin-talde horrek ez du jada heriotza-tasa orokorraren gaineko eragin-maila esanguratsurik, eta tarte hori ez da gazteen eta nerabeen heriotza-tasa baino handiagoa. Hori dela eta, hilabete gutxi batzuetako haurrengan soilik jarriko dugu arreta, horiek baitzuten oraindik pisu adierazgarria guztizkoarekiko, eta, zailtasun ekonomikoak izan arren, jaitsiera nabarmena lortu baitzuten.
Gorago esan dudan bezala, zaila da Espainiako historiako une honetan haurren heriotza-tasaren beherakada horren azalpena ematea zaila da (Gómez Redondo, 1992). Alde horretatik, ikertzaileek interpretazioa bi aldetan bilatzen dute (Bernabeu et al., 1996). Alde batetik, osasun-sistema nazionala hobetu zen, eta, horren truke, etxeetan erditzeko ohitura aldatu egin zen, hobeto prestatutako profesionalak zituzten ospitaleetan, higienerako baliabide hobeetan eta jaioberrien eta jaioberrien osteko hilkortasuna murrizteko aukera eman zuten instalazioetan. Eta bestetik, Sección Femeninak (“Emakumeen Adarra”, Espainiako alderdi faxistaren emakumeen adarra) emakume guztiak doktrinatzeko egindako lana nabarmenduz, batez ere bularra ematearen garrantzia eta haur txikiei zainketa hobeak eman beharra azpimarratuz.
30. taula: Heriotza Bilbon, 1960-1970 (%) | |||
1960 | 1970 | ||
---|---|---|---|
Gaixotasun Infekziosoak | 7,47 | 1,79 | |
Tumoreak | 13,00 | 16,63 | |
Zirkulazioa gaixotasunak | 59,59 | 57,72 | |
Arnas sistemako gaixotasunak | 6,52 | 9,83 | |
Liseri-aparatuko gaixotasunak | 3,66 | 1,94 | |
Istripuak | 0,76 | 1,64 | |
Gainerako gaixotasunak | 8,71 | 10,47 | |
Iturria: Boletín Estadístico de la Villa: Bilboko Udal Liburutegia |
Egia esan, une honetan dugun heriotza-tasa ez zela aurreko aldirako deskribatutakoaren oso bestelakoa esan dezakegu. Baina desarrollismoaren garaiko ezaugarri nagusia mendearen lehen zatian hartutako eredu berrien azentuazioan oinarritu zela esan dezakegu, gatazka zibilak kaltetuak izan zirenak. 30. taulan ikus daitekeenez, XX. mendearen hasieran hasitako eredu epidemiologikoaren aldaketak jarraitu eta finkatu ziren. Txertoak eta bestelako osasun neurriak agertzearekin batera, Bilboko gizartean gaixotasun infekziosoak kontrolatzea errealitate sendoa zen. Aitzitik, heriotza-arrazoien pisuaren banaketa gaur egungoaren antzekoa zen. Zirkulazio-aparatuari dagozkion heriotza-arrazoiak (funtsean, bihotzeko gaixotasunak) heriotza guztien erdiak baino gehiago ziren. Horrekin batera, minbiziak eragindako heriotzak zuen eragina ere aipatu behar da. Minbizi hori ez da gehiengoaren diagnostikoa, baina biztanlerian zuen eragina izugarri handitu zen hamar urtetan. Azken finean, horiek ziren trantsizio demokratikoaren aurretik garai hartan zeuden osasun-erronkak, eta, horien aurrean, jakintza medikoak jarduteko aukera gutxi zuen, bai prebentzioan, diagnostikoan eta tratamenduan, bai eritasun hilgarrienak sendatzeko aukeran ere.