Lexikoa

EUSKAL KANTABRISMOA

«Argiak» zientziaren zerbitzura jarrita, baina baita Estatuaren batasunaren zerbitzura ere --frantziarra edo espainiarra--, arlo intelektualaren ikuspegitik teoria euskal-kantabrista eklipsatu zuten. Iraultza liberalak, neurri politiko-administratiboei dagokienez, lana osatu zuen. Historiaren Errege Akademiaren lan historiografikoa eta, bereziki, Llorenteren «Noticias Históricas» (1806-1808) ezin dira bere testuinguru politikotik bereizi. Llorentek kantabrismoa desmitifikatu zuen, baina bere desmitifikazioa zentralismo erdaldunaren ildoarekin lotu zuen. «Fabula» kantabrista desagertzeak ekarri zuen 1810ean, Euskal Herriko Probintzietako Errege Ogasunaren Abusuen Erreformarako Batzordeari aldarrikatu ahal izatea historiak «ez duela probintzia horien ustezko independentzia bermatzen duen dokumenturik eskaintzen... eta foruak berak ere oinordekotza-eskubidez etengabe menperatu zituzten Berorren Maiestatearen aurreko goraldien liberaltasunari zor dizkiola» (Labayru, VIII: 60). Eskola historizistaren barruan ere, Novia de Salzedo ere hain eztabaidagarria ez den eremu batera eramaten saiatzen da argudiaketa:

«Oso zaila da hain urruneko gertakariez eta hain memoria urriez iritzi ziurra izatea. Bere ikerketa (aipatutako Batzarrarena), bestalde, guztiz alferrikakoa da honako hau eztabaidatzen ari den auzirako: Probintzia Baskongadoak Baskoniari edo Kantabriari dagozkiola, edo bien arteko bitarteko herrialdea direla, interesgarria da errege godoen hedaduran eta gertakarietan izan daitekeen zatia ikertzeko, baina ezerk ez du eraginik monarkia iraungitzean eta puntu horretan gehiago gelditzean geratu ziren estatuarentzat, gaitzesten den akatsa bera erortzea litzateke .»

Noviak Behe Erdi Aroko datuetan oinarritu nahi du itun edo paktu estrategia, datu askoz ere sinesgarriagoak baitira, baina Euskal Foruak hiltzera kondenatuta daude dagoeneko. Bere lanak, lehen karlistaldia (1829) baino lehen idatziak, 1851 arte ezin izan zuen argitaratu. Ez zen lehen kasua eta ez zen azkena izango. Mito erromantiko berrien etorrerak (Canto de Altabizkar, 1834; Aitor, 1845) eta Nafarroako Euskara Elkartearen eskutik (Navarro Villoslada, Oloriz, Kanpion, Iturralde, etab.) baskonismoaren itzulerak ez zuten eragotzi, herri mailan, «Canto de Lelo» ren argitalpenak eta Trueba edo Arakistain bezalako publizisten eta literaturazaleen ekoizpenak piztutako euskal-kantabriar tradizioak irautea. Baina, zientzia historikoak Euskal Herria bere ingurukoekin ahaidetzeko ebidentzia sendorik eza aitortu zuen, Arana-Goirik bere gain hartu zuena («gauza jakina da euskal arrazaren jatorria erabat desagertzen dela gaur egun arte; bere hizkuntzak ez du anai-arrebarik eta ama ezagunik», 1888), eta doktrina eta sinesmen horrekin amaitu zen, errespetua eta autonomia aldarrikatuz benetako espainiar sinesmenak nabarmenki erakustea besterik egiten ez zuena. Zentralismo erdaldunak, nahi gabe, Baskongadoen eta Iberiako gainerako herrien artean mendeetan zehar izan zen lotura sendoa sakondu zuen. XVIII. eta XIX. mendeen artean jaio ziren, Moranek geroago (1982) deituko ziona, kazetari trebe baten hitz-joko eta guzti, «espainiar izateari utzi ziotenak». Horietako batek, Isaac Lopez-Mendizabal patriarka nazionalistak (1879-1977), ikur gisa, gaztetako doktore-tesia (1899) mito euskal kantabrista zaharra errematatu zuen.