Letretako asturiar nortasun ospetsua, Gijonen jaioa 1744an. Puerto de Vegan hil zen 1811ko azaroaren 27an.
Hainbat kargu izan zituen magistraturan, 1784tik buru izan zen Elkarte Ekonomikoan sartu zen eta Espainiako Akademien bizitzan parte hartu zuen. 1790ean, Cabarrusen alde egindako interbentzioa zela eta, Asturiasera bidali zuten erdi-konfinatuta. Orduz geroztik, Diario interesgarria idazten hasi zen, 1915, 1953-1954 eta Espainiako Egileen Liburutegiak 1956an argitaratu ez zuena. 1791n eta 1797an Euskal Herrira etorri zen, eta datu eta epaiketa ugari idatzi zituen. Ikuskizunei buruzko memorian ere lehen bisitaren berri ematen digu:
"Memoria hau idatzi genuenean, ez genuen Euskal Herria ezagutzen, ezta bertako igandeetako dantzak ere; baina 1791n berak egindako eta 1797an errepikatutako bidaia batek horiek behatzeko atsegina eman zigun, eta gehiago eta gehiago berretsi zigun herrietako dibertsioei buruz idatzi genuena. Mirestekoa da, noski, zein ongi uztartzen diren, denbora-pasa xume hauetan, ordena eta zintzotasuna, eta berauek bultzatzen dituen askatasuna, poza, alaitasuna eta lotsa. Han herri oso bat ikusten da, sexu eta adin ezberdinetakorik gabe, danbolinaren atzetik alai korrika eta saltoka, denak eskutik helduta, eta aisialdi eta plazerrerako erabat abandonaturik, non, beren alaitasun xaloan parte hartu gabe, hauei so egingo liekeena guztiz bihozgabea izango bailitzateke. Hainbeste balio du jai publiko hauek gizon sentibera ororen begietara gomendatzeko, baina filosofoak, gainera, ikusiko du jaietan bizi den herriaren xalotasun, irekitasun eta alaitasun jenial haren jatorria, baita gizabanakoen artean nagusi den batasun, anaitasun eta abertzaletasun sutsuarena ere. Zeinen erraza ez den, hain erakunde xumeak hedatze hutsarekin, beste probintzietan ondasun preziaezin berberak erdiestea!"
(Ikuskizunei buruzko memoria, Arg. Rivad. T. or. 502, 20. oharra).
Juan Luis Villotak gure asturiarraren aipuak laburbildu eta komentatu ditu, bere herrikideen ohiturak laudatzeko hain joera gutxi duena eta, hala ere, euskal lurraldean ikusten duenarentzat, oro har, hain goraipagarria dena. Villotak honela jasotzen du ibilbide hori:
"Bere egunkarietan (VI. ibilbidea) agiri bidez jasota dagoen Euskal Herrirako lehen bidaia 1791ko abuztuan egindakoa da. Garai hartan, Godoy harroputza zorigaitzean erori eta meatzaritzaren berri ematera bidali zuen, gortetik urruntzeko aitzakia gisa. Gaspar jaunak abuztuaren 6an Gijonetik irtenda hasi zuen bidaia, Avilako probestua, Felipe Posada, Acebedo, Eugenio eta Pachín de Peon lagun zituela. Bizkaian sartu zen, Santanderretik, eta Bilbora hilaren 6an iritsi zen. Hiribilduan egongo da 20ra arte, Durangon emango du gaua; 21ean, Gipuzkoan, Eibar bisitatuko du; Elgóibar eta Azkaratetik, Azkoitira iritsiko da, Loiolan geldituko da, Azpeitira igaroko da eta Tolosara iritsiko da; 22ko gauean, Hernanira. Hilaren 23, 24 eta 25ean Donostian bizi da. Ostiralean, hilak 26, Tolosan egingo du lo, eta hilaren 27an Bergarara iritsiko da; 28an ere Bergaran egongo da. Hilaren 29an, Arrasatetik eta Gatzagako igoeratik, Araban sartu eta Gasteizera iritsiko da, eta han hilaren 30a geratuko da. Abuztuaren 31n, Burgoserako bidean, Euskal Herritik ateratzen da. Egunkarietan jasotako bigarren bidaia 1797. urtekoa da, eta zazpigarren egunkarian, XIV. ibilbidean, dago jasota. Arabatik sartzen da Euskal Herrira, eta irailaren 10ean, igandean, iristen da Gasteizera. Hilaren 11n iritsiko da Bergarara, eta 12an egongo da han. Hilaren 13an, asteazkena, iritsiko da, eta Zestoan egingo du lo; 14an geratuko da. Ostiralean, hilak 15, Bizkaira bidean, Zornozan egingo du lo, eta 6.a Bilbora abiatuko da. Bilbo eta Portugalete artean egongo da ostiralera arte, hilaren 22ra arte, eta egun horretan irtengo da, Somorrostrotik pasatuta, Santander probintziarantz".
Bilbora egindako bisitan, lehen bidaian, udaletxeen deskribapena jaso dugu:
"Udaletxeak: fatxadaren goikaldeko apaingarri itsusi bat, hura gabe ere ona izango litzatekeena: esnearekin eta urrearekin egindako oholtxo moduko bat dago, probintziaren edo Jaurerriaren armarriak dituena, hiria eta kontsulatua; etxeko patioak, goialdean estalia, balio dezake eta balio izan du komedietarako. Kontsulatuaren aretoa, jaspe oneko frisoekin, damasko gorriz eskegita, urre-koloreko zurezko apaingarriekin eta egungo subiranoen bi erretraturekin. Artxiboa ongi ordenatua eta zaindua, aurkibide analitikoarekin, markillaren hiru liburukitan, beste liburu orokor bat materiei buruz, eta hasieran beste liburu bat, bereizgarria eta nomenklatura hutsekoa (...). Honen ondoan hiriko artxiboa dago, hau ere era berean ordenatua, baina apaindura eta luxu gutxiagokoa. Kontsulatuaren errenta berrogeita hamar mila dukat izango da; hiriarena eta Jaurerriarena, berriz, berrogeita hamar mila inguru. Zer ezin da egin funts horrekin? Kontsulatuaren sarreran fusil armamentu txiki bat dago".
Begoñara egindako bisitaren ondoren, Ventura Gómez de la Torre y Jaraveitiaren etxera edatera doazela esan du eta etxe hartako senide eta lagunen artean bi nabarmendu ditu: Francisca Mazarredo andrea, "jeneralaren iloba, zuria eta nahiko antzekoa". Pepita Landetxo ere oso barregarria da, beltzarana, begi beltz eta biziak, aho oso barregarria eta tratu atsegina. "Urdaivayren etxera lo egitera; elkarrizketa gauerdira arte" esanez amaitzen du eguna. On Jose Gacitua ere aipatzen du, "oso subjektu atsegina eta jeinu, tratu eta talentu ederrekoa". Kafea hartzera gonbidatu zuten Josefa Barrenechea andrearen etxean, eta "Portugalete itsasadarretik" txangora gonbidatu zuten. Talde edo partida bat osatuz onartu zuen, "atsegina" deitzen zuena, Gacituako damekin (don Francisco), Sesmarekin, Iruñeko alkatearekin, Pedro Rodriguezekin, Campomanes kondearekin (Gaztelako Kontseiluko fiskala, Karlos I.a Abadearen alaba eta Granadako ministroa). Sesma eta Campomanes Jovellanosek aurkitu zituen hilaren 16an Bilbora iritsi zenean, biak "oporraldi estiboetan" zihoazelako. Talde hau Inkisizioaren falua batean itsasoratu eta Nerbioi ibaian behera abiatu zen, bi lekoatan zehar itsasertzera begiratuz. Bilbo-Zornotza ibilbideari dagokionez, hau esan du:
"Bide osoa mendi bikainki zainduetatik eta normalean gazteengandik egiten da: asko landatu eta birlandatu dela, ikatz asko gastatu dela eta ikatz horrek asko balio duela erakusten duen froga. Zuhaiztia haritza da; arte batzuk, haltzak eta gaztainondo gutxi daude; (...). Honaino oso lur lantze gutxi ikusten da, eta ia dena lautadetan. Mahastia nahiago izaten da, eta inoiz edo behin itsasertzean egoten da, ez oso leku garaietan. Artoa da ia ale bakarra, eta mendian baino are gari gutxiago; zuhaitzek dute lehen arreta. Hala ere, ez da mendi garairik ikusten Asturiasen bezala. Ondoren, Foru erregimenak Bizkaian duen eragina azaldu du: Frankiziarik gabe, probintzia horiek gu baino askoz ere txikiagoak izango lirateke; horiekin ez du industriak aurrera egiten. Burdinarena ia bakarra da, eta abantaila hori ere zainari zor diote. Kintal arraren prezioa ha gutxikoa izan zen. 122 errealera; azkena, 109 errealera. Menditarrak hobeto daude: merkataritza eta industria aldetik behintzat. Beren portuak liberatzen dituzte atzerriko jeneroa hartzeko, eta beren industriak edo bertako produktuek ez dute zergarik Gaztelako sarreran. Egia da errenta probintzialak ordaintzen dituztela, baina buru izatea lortu dutenez, ekarpen hori ez da oso handia. Bizkaiko udal-zergak askoz handiagoak direla ziurta daiteke. Bilboko jaurerri, kontsulatu eta hiribilduaren errentak ez al dira 150.000 dukat? Bada, askoz gutxiago ordainduko du mendiak. Egia da fruitu zibilen ehuneko bostak mehatxatzen duela, baina buru bada, ez da zapaldua izango. Asturiasko gizajoa, frankiziek hain faboratuak dituzten probintzia horietako bizilaguna, eta postek Coruñakoa, eta zerga-ordainarazpenen pisu guztiarekin eta komunikazio faltarekin zapaldua, beren industria desanimatu eta beren aberriaren aldeko ahaleginak itotzen baitituzte! Bideak eta Gijongo portuaren frankiziak izan behar du bere nahien jomuga".
Ondoren, Gipuzkoan barrena, Eibarrera joango da, eta hango armagintzak jakin-mina piztuko du. Arangurenek, Bilboko medikuak, haren koinatu Juan Esteban Bustinduyri bidalitako gutun batek aurkezten du. Honela dio: "itxura oneko mutila da, txukuna eta arretatsua, herriko alabarekin ezkondua, eta hiru seme-alabarekin, biak gizonak". Gero ematen dituen azalpenengatik, "Don Juan Esteban Bustinduy (Eibarko armagina da, eta kanoiak ditu espezialitate, nahiz eta pieza guztiak egiten dituen), eta hain da famatua ezen (Gorteko hainbat Handi eta Jaunentzat egiten du lan, Amerikarentzat, Ingalaterrarentzat, Frantziarentzat, Errusiarentzat eta beste leku batzuentzat, eta sarritan etortzen zaizkio hortik enkarguak". Gipuzkoako armagintzari buruz egin zuen txostena ospetsu bihurtuko da:
"Arma fabrika esaten diotenak ez du normalean uste dena esan nahi. Ermuan, Eibarren, Plasencian, Elgoibarren eta Arrasaten finkatutako hainbat artistak fusilaren hainbat pieza lantzen dituzte. Arte hori hiru arte nagusitan azpibanatu da, bakoitza bere aldetik egiten direnak: kanoiontziak, giltzatakoak, kutxazainak, eta oraindik ere badago arreeroen beste bat, eta horiek egiten dituzte armazoiak, baketak, bridak. Batzuek badakite hori egiten, nahiz eta ordenantza zaharrean debekatuta egon, baina artista bakoitzak bere alorrean egiten du lan. Kanoiontziek ondo asko dakite zilarrezko mirak eta puntuak eta urrezko apaingarriak burdinan txertatzen, eta perfekziorik handienarekin ontziratzen; giltzariek nahi duten eran lantzen eta zizelkatzen dute burdina, eta garbitasun handiz leuntzen dute, eta gauza bera mandazainek ere; beste horrenbeste egiten dute kutxazainek kutxen lanetan... Herri bakoitzean gremioz bilduta daude adar bakoitzeko artistak, eta urtero aukeratzen dituzte beren progizonak, diputatu deitzen dituztenak, negozio komunen gobernurako eta guk esango ditugun kontratetarako; gainerakoan, bakoitzak bere ofizialekin egiten du lan beretzat; bat bera ere ez, eta ezer ez, Erregearen kontura, Filipinetako Konpainiarekin kontratatzen duena, eta hau, bere preposizioaren bidez (D... Lardizabal), herri eta gremio bakoitzeko diputatuekin bere kontentuari dagozkion pieza kopurua kontratatzen du. Erregeak zuzendari bat du Plasencian (D... koronela), entrega ekitaldian buru izango dena. Horrela, Konpainiak artistei egokitu dakizkiekeen bitarteko irabaziak usurpatzen ditu, arte oso garrantzitsu hori sustatzeko. Horrela, Konpainiaren tirania saihestuko litzateke, obraren jabe handiena eta ia bakarra eginda, prezioetan legea eman eta artistari txikiena uzten diolako, ahalik eta irabazi handiena eskuratuz".
Tolosako azokara jende asko joaten zela ohartzean (jangarriekin), aprobetxatu gizon eta emakumeen janzkeraren deskribapena uzteko:
"Gizonek alkandora garbia, oihalezko edo oihalezko prakak, mahukarik gabeko justillo erasotua, baieta edo estankoa daramate; sorbaldan edo gurdian jarritako eta inoiz jantzi gabeko txamarra bat; abarkak edo abarketak, marraga beltzeko pedalekin, zerrenda zuriekin, edo alderantziz, kiribilean bueltaka eta uhalekin belaunetaraino loturik, Buruan, kapela edo montera goialdean txatxutua (atzerago, batzuk ikusi genituen txapel flandestarrarekin, ehunduta, eta beste batzuk bonete zaharrak".
Emakumeak, justiloarekin; alkandora mahuketan; bularrean zapi erdia (10 aldiz arrunta, urria); zapi edo mihise pintatuzko saya, honen mantala edo Biarnoko oihal beltz eta gorrizkoa, koadroduna, begirada graziosokoa; buruan, zapi zuria, bitxiki lotua. Garaiera erregularrekoak dira; batzuk oso altuak, arinak eta garbiak, baina ez zaizkit iruditzen bizkaitarrak bezain gardenak direnik".
"Handik irtenda (txabera-fabrikaz ari da) eta hiriko hondarra korrika doala, zanga handi batetik errekasto bat ikusten da, eta bertara malda txikian ateratzen dira hiriko zabortegiak. Estali gabe dago, eta usain eta itxura txarrekoa da pasabide hura, bestalde baratzeetako hormez estutua. Aitzitik, hauen ugalkortasuna egiten du. Baratzezainek, bakoitzak bere gida laburreko birabarkia zanga gainean duela, ureztatzeko behar den ur guztia atera eta baratzetara doan hodi batera botatzen dute; uste dut zanga hori estal daitekeela, baratzeetako hormak eraits daitezkeela, petrilen gainean zurezko hesiak jar daitezkeela eta, agian, beren lurretatik zerbait har dezaketela. Orduan, bakoitzari hodiak irekiz eta urmaelak osatuz, ura sifoi batekin edo birabarkiekin har zezaketen. Pasealekurik ederrena geratuko zen, zeren etxeek, alde hartan itsusi ageri baitziren orain, itxura hobea izango baitzuten, leihoak urratuko baitzituzten han, eta hiriaren ikuspegi eta erakusketarik atseginena irabaziko".
Burgosera joateko diligentzian eserlekua dagoela egiaztatuta, hurrengo egunean hartzea erabaki du. Aipatzen dituen pertsonen agurtzeen artean, honako hau aipatuko dugu: "Don Felipe Uriondo, apaiza eta San Vicenteren onuraduna, mutil trebea, Diccionario vascongado bat eskaini zidana, niretzat estimurik handienekoa izango dena". 1797an itzuli zen Gasteizera. "Narros ikusi eta ezagutu nahirik -titulu honetako markesaz ari da, noski-, rokanbor jokoan aurkitzen du (Echaúz kondearekin eta elizgizon batekin". Han dira Salazar, Alamedako markesa eta Vicuña ere. Gasteizko bilera horretan gauza askori buruz hitz egiten da eta "Bakearen Printzearen eta Borboi Vilabriga andereñoaren arteko ezkontza ziurtatzen dute". Gero paseatzera ateratzen dira denak.
Geroago, berriro elkartzen dira "Salazarren etxean edatera", "bakarrik dauden gizonen" bileran. Jovellanosek, egun horretako oharren amaieran, solaskide bakoitzaren erretratua egingo du: "Narrosa, argala, garaiera erregularrekoa, haragiztatua, begi txiki eta biziak, haiengan suminduaren zerbait, haien tratu atsegin, sutsuak gezurtatua; haien hizketan azkartutako zerbait, irudimen sutsukoa; frantsesen alde sutsua". Segitzen du "Zaraitzu, neurrizko garaiera, argala, kolorgea, itxura gaixotikoa, patxadatsua, aski atsegina, apala, apur bat gelditua hitz egitean, egiatia dirudienez, zeren xuxurlatu egin baitzuen...". Labur-labur dio: "Alameda, 1768an ezer ez; itxurakeria gehiago, baina lagunkoia eta heziketa finekoa". Jovellanosek onartu duenez, "Echaúz ezin du zigortu: bizirik dagoela dirudi; bere begiek behintzat hori adierazten dute; jolastu egiten zuen; gutxi hitz egin zuen". Azkenik, honela dio: "Vicuña, aire zakarra, tratu txit fina, gauza publikoen zalea; konstantzia eta jelosiazko gizona dirudi". Bergarara itzuli eta eskutitza idazten ari zela, ustekabeko bisita bat jaso zuen: "Zarata: kanpotar batzuk etortzen zaizkit bisitan. Hura sorpresa! Lardizabalak, don Manuel eta don Miguel anaiak, beren lehengusu Miguel eta Gaitanekin, Inperio Santuko kondea; besarkadak eta pozezko eta adiskidetasunezko isuria". Jovellanosek asteartean, hilaren 12an, idatziriko oharretan, Miguel Lardizábal politikari jaunak egiten dion bisita kontatzen du. Bertan, Gasparrek ezagutzen ez zuen "bere erorketaren historia" kontatzen dio, jatorrizko dokumentazioa eta don Miguelek Alcudiako dukeari, hau da, Godoyri, bidali zion gutuna erakutsiz, eta Jovellanosek, "oso zuzen", "ondorio gisa, adierazten du. Don Gasparrek jarraian egiten duen iruzkinak bi anaiei eragiten die: "Anaia baino lasaiagoa ematen du, eta ez du hainbeste irauten"... Manuel Gaitán de Ayalaren etxera bazkaltzera gonbidatuta, hiru Lardizabalekin batera, bere anfitrioia eta familia deskribatzeko aprobetxatu du: "Familia atsegina eta zoriontsua, hamabi seme-alaba ditu bizirik, eta kondesak bere seme-alaben arreba dirudi; atsegina, txikia, gizena, tratu gozo eta zintzokoa da. Kondea, gorpuzkeraz makala, baina talentu eta ideia onekoa eta izaera sendokoa, Seminarioaren egitasmoaren mantentzaile handia, eta berari entzunez uste dut lortuko dutela hura berrezartzea; honek ez du adorerik besterik nahi". Urrestilla bisitatuko du bertako burdinolak ikusi ahal izateko. Bisitatzen duen lehena Narrosko markesarena da, ez baitu funtzionatzen ikusten, maiordomoa kanpoan duelako. Hala ere, honela deskribatzen du:
"bere forma, karratua; adreiluzko ganga, luzea, zenbait arnasbideduna; barneko kaxa bat, non burdinazko barrak oheratzen baitira, bostehun eta berrogeita hamar kintal baino gehiago aldi berean; azken labealdia, bostehun eta hirurogeita hemezortzi kintakoa; hau, altzairuaren lehen prestaketa; gero, forjan, lau barratik bat egiten da, koadroan hazbete baino gehiago duena; eta (finarentzat) beste eragiketa luze bat egiten da."
12etan iritsi dira burdinola honetara eta, bisitatu ondoren, jan egin dute. Hurrengo burdinola ere, Narrosko markesaren ustez, Arizuriagakoa da, Zabala maiordomoak eramana.
"Han ikusi genituen taula-barguinak fintzen; ez da haien forma ezagutzen kaxa batean sartuta daudelako; makina batek bi zati batera mugitzen ditu; azkenak, kobrezko forja baterako, toberak egiteko. Plantxa hauek ez dira inon botatzen, eta kaletakoak ere ez, zilindroekin, kolpeka baizik; martinete bat ere ikusi nuen bidenabar".
Azpeitiraino "zazpi burdinola" daudela idatzi du. Azpeititik irtenda, iparralderantz, Lasaon gelditzen da, Donemiliagako markesaren burdinolan: "burdinazko xafla eta barra lodiak dituen sutegia da bitxia; ez du airera irteten uzten; beraz, oso merkea da; eta jasotzen eta gordetzen duen kalarrak urtzen laguntzen duelako ere bai". Zestoako zubitik "bainu ospetsuak" ikusten ditu, haietara doa eta honela deskribatzen ditu: "Lehenik, iturri estu eta zikin bat duen etxetxo bat; agure batek txokolatea hartu eta izerdia eskatzen zuen; gero, beste etxetxo bat, sukaldea eta gela zituena; eta, eskorta batean, beste iturri bat, bi tutu dituena, arbelez egindako bi aterpe sakonetan erortzen dena, komunak sabelean, dena zuri-zuri, ura ez da epel-mailara iristen, eguzkitan berotzen den bezala baizik". Jovellanos Manuel Lili jaunaren etxean bizi da, eta han afaldu eta lo egiten du. Ostegunean, hilak 14, "lo ona eta atsedena" aipatu eta gero, Urola ibaiari buruzko sei burdinola daudela esan zuen, euskararen etimologiak ematen duena: "agua de ferrer". Ondoren, iruzkin hau gehitu behar da: "Tamalgarria da hizkuntza hori ez kultibatu izana, nondik datorren jakiteko! ". Goizeko bederatzietan, zaldiz ibiltzen da Iraetara joateko". Granada de Egako dukearekin egin zuen topo, eta hark "bere hiru burdinolak eta harrizko barguin berriak" ikustera lagundu zion. Dukeak "Ingalaterrako harrikatza" kontsumitzen duela ikusita, ez du aukerarik galtzen Asturiasko ikatza merkeagoa izango litzatekeela eta dukeak "itsasontzi bat eduki, ikatza ekarri, burdina eraman eta biltegi bat eduki" ahal izango lukeela ohartzeko. Puntu horretan, Jovellanosek dio Granadako dukeak bere mendiak dituela hemen: "bi legoako hedadura; urtean mila bostehun eta mila eta zortziehun ikatz-karga ematen dizkiote; hamabost mila kontsumitzen ditu". Beste datu garrantzitsu bat, ekonomikoa zein soziala, dukearen burdinolek, Lilikoek bezala, "Zestoako ikatza prezio tasatuan eskuratzeko eskubide esklusiboa" dutela da. Azkenik, ekoizpen-zifrak eta administrazio-sistema ematen dizkigu: "dukeak hiru mila kintal lantzen ditu; zainak Somorrostrotik Zumaiara etortzen dira; zainak Bedaiako lonjan metatzen dira; burdinak ere han daude; administratzaileak bata eta bestea zaintzen ditu eta komisioa botatzen du; denek gauza bera egiten dute". Datu horiek edukita, eta dukearekin eta haren seme zaharrenarekin izandako solasaldia aprobetxatuz, don Gaspar de Jovellanosek ohiko gogoeta batzuk egin dizkie:
"aholku ematen diot udetan hona etortzeko, bere kolonoek ikus eta ikus dezaten, laguntza eman diezaien, bere semeari sentimendu berberak sorraraz diezazkion, hemen benetan jaun bat izango dela. Probintzien gaitza erakusten dut, jabeen absentzia, luxuaren ondorioa, gortearen esklabotza".
Deva ibaiaren ertzetik Eibarrera iristen da eta jarraian Ermura. Bi hiribilduetatik "frantziarrek erretako etxe asko" daudela dio, tartean, Eibarren, Bustinduy armaginarena. Gogoratu behar dugu 1793an konbentzionalek Gipuzkoa eta Bizkaia inbaditu zituztela, eta sute horiek inbasio horri erantzuten diotela. Juan Pedro Urdaibay Bilbokoa aipatu du eta bazkaltzera gonbidatu du. Bazkari horretara, besteak beste, Lope Mazarredo jauna eta "Mena haraneko diputatuak" joaten dira: Tejada eta Angulo, azken hau etxeko jabearen senidea. Bere hitzetan, "menekoek asko hitz egin zuten Samaniegoz eta bere bitxikeriez eta distrakzioez, baina justizia egin zieten bere talentuari eta interesik ezari, baita bere emaztearen erokeriei ere, mugarik gabe margotzen baitute". Jaun-andre hauek "Balmasedako forua, oso zaharra omen dena" eskaini zioten. Egun horretako azken oharrak lagun bilbotarren agurrekoak dira: Piles eta Manuel Maria Urdaibayren familia:
"Bere emazteak, Maria Gertrudis de Mendoza andreak, Rubens-en emagina dirudi; bere alaba, Maria Pepa, Lope de Mazarredoren emaztea, etxe honen jabea eta Ventura Gomezenaren oinordekoa, bere alaba bakarraren semeagatik. On Manuel Mariak beste neskato bat dauka, xelebrea eta azkarra. Agur familia adeitsu honi, eta etxera".
Irailaren 22an, ostirala, goizeko seietan, Santanderreko probintziara itzultzeko bidaiari ekin zion. Nafarroak beste bisita bat izan zuen, baina 1801eko apirilean Milagrotik sartu zen. Sarrera horren deskribapena didaktismoz josita dago:
"Hemen hasten da Nafarroako erresuma.. Bide osoa jendez hustutako eremu handi batetik doa, erromeroz, ezkaiaz eta aliaga izeneko erretama edo genista moduko batez estalia. Honek erlategi batzuen falta ekarri digu, baita Errioxa osoarena ere, eta harritu egin gara, zeren eta, herri honetako jenderik gabeko eta landugabeetan landare horiek, eta gainera xakea, izpilikua eta harri-koskorra, beren sastrakekin labeak eta buztingintzak berotzen dituztenak, hain ugari izanik, iruditzen baitzaigu uzta ezin baliotsuagoa eman lezakeela, eta horregatik guztiagatik, Hiru lekoa baino gehiago irauten du jendez gabeturiko eremu izugarri honek, eta, lurrean sumatzen dugunaren arabera, ez dugu uste laborantzarako esker txarrekoa litzatekeenik; izan ere, lehen azaleraren azpian, lur onbera eta naturala ageri baita. Erromatarren antzinako bide militarraren aztarnak ere aurkitu genituela iruditu zitzaigun... Azkenean, urek osatutako sakan handiak daude, eta, ondorioz, hainbat bira ematen dizkiote bideari. Azkenean, Tutera agertzen da, muino batek menderatua, eta, bertan, dorretxo bat, ziur aski bere izena eman zion Tutera zaharraren alaba. Magalean, ibar eder eta oparoa, dena ondo ureztatua... eta primeran landua, olibondoak nagusi direla".
Ondoren, Tuterako plaza eta Bokalerako irteera deskribatuko dizkigu. Batez ere, soroetako laboreei erreparatzen die, asko gustatzen baitzaizkio tudeladun barazkiak Bocal ondoko ostatuan.
Erref. Villota, Juan Luis: "El país vasco vista por Jovellanos a final del siglo XVIII", Estudios Bizkaitarrak, Bilbo, 1973, 7-8. zenb., 8. or. 11-54.